Тылдагы иштиҥ озочылдарыла оморкойлы

03.03.2020

Орооныс, онойдо ок албаты-јон Улу Јеҥӱниҥ 75 јылдыгын бийик кеминде темдектеери јанынаҥ белетеништӱ јаан ишти ӧткӱрет.

Ӧштӱ тал-табыш јогынаҥ 1941 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 22-чи кӱнинде бистиҥ ороонго табару эткен. Албаты јайым иштеген тужы. Јуу башталарда, улуска военкоматтаҥ повесткалар тӱни-тӱжи келип баштаган. Элкем-телкем јалаҥдарда одордо јӱрген мал (јылкы, сарлык) ээлери јок арткан, кажаан-чеденде ӱӱр койлор тура калган. Ол ӧйдӧ Мукур-Таркатыда колхозтыҥ председатели Яков Яйдинович јууга баргандардыҥ ордына ол ло тарый бир канча карганды јылкычы, сарлыкчы болзын деп јакылта берген. Ӱй улусты ла школдыҥ балдарын койлодып ийген. Јуртта ол тужында баштамы ла класс болгон. Он-он бир јашту балдар энелериле кожо кой-эчки кабырган. Балдар энелерине кӱчи јеткенче болушкан. Эр киндиктӱ 50-60 јаштаҥ ӧрӧ улус сӱреен ас болгон.

Јылкычы болуп Садакпай Челчушев, Амыр Шартланов, Бадрык Амыров ак-чек иштегендер. Сарлыкчылар – Улак Топошев ле ӧскӱс 10-12 јашту балдар Койлу, Кӧлзӧй лӧ Бадарчы, онойдо ок Байыс Шанданов балазы Апсыҥла, сыйны Јӧстӱкле кожо. Сарлыкчы эпшилер балдарыла кожо иштеген. Олор – Найдыҥ Бажанова, Мыйа Еликпаева, Вера Алипова, Кӧкӧн Мандышканова, Огош Малчинова Бабаан ла Чайыҥ, Тусура, Макила (12 јашту уулчак), Чекреҥ, Быйдый деген кыстарыла, уулчагыла нерелӱ иштеген. Кычыкпай Чинатова, Борокӱчӱк Шаутурова, Јинјибей Урелова база сарлыктаган. Шак бу улус балдарыла кожо олорго бӱдӱмјилеген ак малын кыштаҥ чыгым јок кыштадып аларга, ак кардыҥ ӱстине тӱнедип, бийик тайгаларда кыштап туратан.

От-калапту јуу-чактыҥ јылдарында кой малды кабырган кӧп тоолу энелердиҥ, эјелердиҥ ады-јолдоры, иштеген нерелӱ ижи ӧзӱп јаткан јаш ӱйеге, ол ӧйдӧги улустыҥ эмдиги бала-барказына оморкоду, јозок болуп арткан ла артат деп айдарга јараар.

Ол ӧйдӧ Мукур-Таркаты јуртта 50-60 јашту эр киндиктӱлер ас болгонында бойыныҥ шылтагы бар. Ал-камык улус ссылка-айдуга, оны ээчиде репрессияга барып, сурузы јок јылыйган. Койчы-малчы улус минер јобош аттары јок, кара јойу арткан. Јобош аттарды Кызыл Черӱге деп айдаган. Карган јылкычыларга бир канча оогош уулчактарды ийген. Олор – Кенје Шартланов, Майлу Монголов, Чыбыш Шортланов, Бырчык Найыров ло оноҥ до ӧскӧлӧри. Бу уулчактар эмдик аттарды ӱредип, койчыларга јетиретен. Кыш-Кӱрӱнде јылкы малды кабырарга омок, шулмус кыстарды, темдектезе, Адай Тымтышеваны, Нурбала Акатаеваны, Кӧрбӧ Шанданованы ла оноҥ до ӧскӧлӧрин ийип баштаган. Бу эјелер база эмдик аттар ӱреткен.

Ада-Тӧрӧл учун от-калапту јуу-чактыҥ јылдарында тыҥ сооктор болгон. Оныла коштой бӧрӱлер кӧптӧгӧн. Јылкычылар тӱнӱле, таҥ атканча аттаҥ тӱшпейтен. Табыш эдип кожоҥдоор, ӱӱрди эбире айланып, таҥды адыратан. Ол ӧйдӧ койчылардыҥ ийттерин бӧрӱлер ончозына шыку тудуп јип салатан. Тӱнде кажаанда койлорго бӧрӱлер келзе, ийт ӱргенче удура барза, бӧрӱ ийтти јара тартып јип салар. Ийттиҥ јаҥыс ла куйругы артып калар.

Тӧӧ малды кичееп ӧскӱрген Богдан Белековтыҥ билезин темдектеер керек. Богдан ӧрӧкӧн јаҥыс ла тӧӧни кӱткен, кичееген эмес, ол онойдо ок малчы-койчылардыҥ айлын, нек-сагын тӧӧгӧ коштоп, турлуларына јетиретен. Эре-Чуйдыҥ малчылары ортодо јиит улус јартамалду иш ӧткӱретен. Комсомол агитаторлор фронттогы айалга керегинде јартап, олјочыларды јеҥип чыгарга тылда кажы ла кижиниҥ нерелӱ ижиниҥ учуры јанынаҥ айдатан. Кызыл Черӱге бастыра јанынаҥ болужары, оны јӧмӧӧри агару молјубыс деген от-јалбышту сӧстӧр кажы ла кижиге јуук ла јарт болгон.

Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ јылдарында Мукур-Таркатыда колхозтыҥ эл-јоны тӱни-тӱжи ак-чек ле турумкай иштеген. Јеҥӱ деген агару сӧс ижемјилӱ, ийде-кӱч, бийик кӱӱн-тап берген.

Мен бу јаан эмес бичимелимди «Очерки по истории партийной организации Горно-Алтайской автономной области» деген бичикке тайанып бичидим. Бу бичикте Кош-Агаш аймактыҥ Мукур-Таркатыда колхозы, оныҥ башкараачылары, озочыл иштӱ албатызы керегинде јакшы бичилген.

Бу бичикте колхозтыҥ једимдери керегинде айдылып тура, оныҥ председатели Николай Майманаковтыҥ јурт ээлемди тыҥыдып, ичкери ӧскӱреринде эткен ижи база јылу сӧстӧрлӧ темдектелген. Онойдо ок колхозтыҥ партийный организациязыныҥ качызы Боромбой Назарованыҥ ады-јолы адалат. Јууныҥ јылдарынаҥ озо тегин ле иште иштеген, јуу-чактыҥ баштапкы јылында ферманыҥ јаанына кӧстӧлгӧн лӧ коштой партийный организацияныҥ качызыныҥ да ижин билгир бӱдӱрген.

Кату, калапту јылдарда колхозтыҥ ижин ак-чек бӱдӱрген Н. Е. Майманаковты ол ӧйдиҥ улузы сӱреен мактап, јылу эске алатан. Јӱрӱмде кандый ла једикпес-тутак, сакыбас јанынаҥ кандый бир учурал да боло берер. Николай Ефимович бурулу улусты арбаар болгон. Је бир де кижини катуныҥ јерине ийбеген. Оныҥ да учун, байла, колхозчылар оны тоогон.

Николай Ефимович тӧӧлӧс сӧӧктӱ, чыккан-ӧскӧн јери Эликманар (Чамал) аймак. Јаан јашту каргандардаҥ укканымла, ол Кош-Агаш аймакта землеустроитель болуп иштеген. Мениҥ бу јуукта Майманаковтыҥ ӱй кижизинеҥ алган фотојурукта Николай Ефимович эш-барааны, тодош сӧӧктӱ Тоняла (Антонида) кожо.

Ол ӧйлӧрдӧ Н. Е. Майманаковтыҥ айлына Сергей деп јиит уул келген. Јаан удабай, јиит уул Мукур-Таркатыдаҥ Боромбой Чуйчиновна Назарова деп кысла јурт тӧзгӧн. Боромбойдыҥ адазы Чуйчы Назаров колхозты тӧзӧгӧндӧрдиҥ бирӱзи, ады јарлу ус. Колхозтыҥ конторазын, складын, улус јадар туралар туткан. Колхозтыҥ председатели јадатан тураны база ол туткан, ол тура эмди де бар.

Чуйчы Назаровтыҥ јаҥыс кызы Боромбой колхозтыҥ парторганизациязын тӧзӧгӧн эҥ баштапкы качызы (фотојурукта јаанаган ӧйинде) болгон. Боромбой Чуйчиновна ла Сергей Ефимович уул ла кыс азырап чыдаткан. Балдары бала-баркалу. Боромбой Майманакова Мукур-Таркатыда колхозтыҥ кӧп јииттерине јозок болуп арткан.

Бичимел кыскарта Мукур-Таркаты колхозтыҥ тӱӱкизинеҥ алынган.

Б. КАРУЛОВ

 ФОТОЈУРУКТАРДА:

Боромбой Майманакова-Назарова,

Н. Е. Майманаков эш-барааны Антонидала