Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Алтай Республика учун иштеери јаан бӱдӱмји ле каруу…

06.03.2020

Политикада туружары ӱй кижиниҥ кереги эмес, оныҥ каруулу кереги – билези, айылы, амыр профессия деп, кӧп улус чотойт.

Је калганчы ӧйдӧ ӱй улустыҥ политикада туружары кӧптӧп, олор ороонныҥ ла тергеениҥ јадын-јӱрӱми јаранарына, ичкери ӧзӱмине јаан камаанын јетирип турулар. Олордыҥ тоозында Алтай Республиканыҥ парламентине беш катап тудулган сок јаҥыс эпши депутат, Федерация Совединде Алтай Республикадаҥ сенатор болуп турган баштапкы ӱй кижи Татьяна Гигель.

—Татьяна Анатольевна, Слер бӱгӱн ороондо до, Алтай Республикада да эҥ јарлу политик ӱй улустыҥ бирӱзи… Чой аймактыҥ ӧскӧ билелердий ок билезинде ӧскӧн Таня деп кыс мындый бийик каруулу иш-јамыга канай јеткен?

—Мен Ӱймен деп ыраак деремнеде чыккам. Ол јаан јолдордоҥ ыраагында, туйук јерде турган оогош јурт. Ондогы јӱрӱм кӱч деп айдар керек, ӧзӧр, бойын кайда да ченеер арга јок. Јуртта јаан эмес школ, ФАП ла јурт ДК, онойдо ок агаш белетеер промышленность иштеген.

Калганчы ӧйдӧ Слердиҥ бу сурагаарды меге кӧп берип турулар… Кажы ла катап ого каруу берип тура, мен ондо ада-энемниҥ, Силаевтердиҥ, камааны јаан деп сананып турум. Мениҥ энем Мария Захаровна тӧрт лӧ класс божоткон. Деремнеде чыдаган тегин ле ӱй кижиде јууныҥ кийнинде ӱредӱ алар арга јок болгон. Је ол школдыҥ ӱредӱзин эмес, јӱрӱмниҥ ӱредӱ-таскадузын ӧткӧн. Јуртта кемге-кемге кандый бир шӱӱлте эмезе кандый да јӧп керек болгондо, ого баштанатан. Ол ойгор сагышту, каруулу ла иштеҥкей кижи болгон. Энем бир катап меге мынайда айткан — «улус сеге кандый кӱӱндӱ болзын деп тургаҥ, олорго ондый ла кӱӱндӱ бол». Кайда ла ак-чек ле чындык болор деген кӱӱн-тапка јаштаҥ ала мени энем таскаткан. Мен энемле оморкоп јӱредим.

Адам, Анатолий Степанович, агаш белетеер иштиҥ узы, јаантайын бӱдӱн-јарым эмезе эки сменала иштеген. Ишке эрте барар, орой келер. Ол кычырарын тыҥ сӱӱген, бисти база кычырарыла јилбиркеткен. Иштеҥ келеле, менеҥ кычыргам ба, нени кычырганымды сураар болгон. Мен кычырганымды ого куучындаарым, санаа-шӱӱлтемди айдарым. Онойып, адам мени телекейди билерине, јакшыны ла јаманды ылгаштырарына ӱреткен. Педагог эмес, инженерно-технический ишчи де болгон болзо, ол балала ойноп, оны сананарына ла шиҥдеерине темиктиргени јарт. Адам мениҥ айландыра јӱрӱмге, телекейге кӧрӱмиме кандый камаанын јетиргенин эмди ле оҥдоп турум. Онойдо ок мен јӱрӱмимде коштой болгон ло иштеген улуска, олордоҥ неге де ӱренген ле јозок алган улуска быйанду јӱредим.

Политиканы искусство деп чотойдылар, мында кӱӱн-тапка кӧп јайыларга јарабас. Мен политиканыҥ јолына јаҥы ла чыгып турарымда, билбезимнеҥ јастыралар да эткем. Је јанымда јаантайын мени јӧмӧӧргӧ лӧ меге шӱӱлте айдып берерге белен улус болгон. Олордыҥ бирӱзи — Юрий Васильевич Антарадонов. Бис экӱ узак ла ачык-јарык куучынды кӧп ӧткӱргенис.

Онойып, мениҥ ада-энем, мени айландыра јӱрген улус бӱгӱнги мениҥ једимиме јаан камаанын јетирген. Мен Алтай Республикада, оогош јуртта чыкканым учун, мениле коштой јаантайын ак-чек, каруулу ла јакшы улус болгоны учун салымыма быйанду јӱредим.

—Јасактарла иштеери кӧп улуска чӱмдӱ, кӱч ле чек јарт эмес керек. Слердиҥ баштаҥкайаарла тургузылган, јарадылган ла јӱрӱмде иштеп, тегин кижиге јарт ла јуук болуп турган јасак бар ба?

—Ондый документтер кӧп. Мен шахтерлорго республикан јеҥилтелер эдер деген курч суракты аайлаштырганын јаан јеҥӱм деп чотойдым. «Алтай Республиканыҥ иштиҥ ветерандары» деп јасакты јарадып турарыста, јасакчылардыҥ да, бӱдӱреечи јаҥныҥ да ајарузынаҥ шахтерлор чыгып калган болуптыр. Јаҥыс мениҥ де округымныҥ эмес, ончо шахтерлор пенсияга текши ээжиле чыгып турган. Онызы јастыра болбой база, олор кажы ла кӱн бӱдӱн-јарым муҥ метр тереҥине тӱжӱп, ондо јӱрӱмине чочыдулу айалгада иштейдилер. Оны бу ишти јакшы билбес те улус оҥдоп турган. Мен шахтерлорло кожо шахтага тӱжӱп те јӱргем. Јаштаҥ ала бӧктӱ јердеҥ коркып јӱретен меге шахтага тӱжери кӱч ле коркымчылу болгон. Республикан депутаттарла кожо шахтерлорго барып, туштажулар да ӧткӱргенис. Онойып, «Алтай Республиканыҥ иштиҥ ветерандары» керегинде јасакка кубулталар кийдирилген. Олор аайынча шахтерлор пенсияга эрте чыгып баштаган ла чындык јеҥген. Ол текши јаан јеҥӱ болгон.

База бирӱзи аракы садарыла колбулу јасак. Шӱӱжӱлер аракыны тӱнде ле эртен тура сатпазы керегинде ӧткӧн. Онойып, эмди тӱнниҥ 23.00 саадынаҥ ала эртен тураныҥ 10.00 саадына јетире сатпас ээжилӱ јасак иштеп јат. Је бу федерал јасак јарадылардаҥ озо ондый јасакберим баштаҥкай баштап бисте, Алтай Республикада, эдилгенин ас улус билер. Бу баштаҥкайды онойып, ороонныҥ кӧп тергеелериниҥ јасакчы органдары јӧмӧгӧн лӧ федерал јасак јарадылган.

Федерация Совединдеги экспертно-консультативный советти башкарып, мен тӧрт јыл Агаш кодекске кубулталар кийдирериле коллегаларла каруулу ӧскӧ органдарла тыҥ иштедис. Озогы кодексти ончолоры ла, агаш ээлемде иштебей де тургандар, јамандап турган. 2006 јылдыҥ Кодекси профессионал ӧмӧликтиҥ ижинде ле јуртта јаткан кажы ла кижиниҥ јӱрӱминде буудакту болгон. Бис јаан иш бӱдӱрип, ого беженнеҥ кӧп кубулталар кийдиргенис. Агаштыҥ Кодексиле колбой улуска јадарга да, иштеерге де јеҥил боло бергени учун биске, јасакчыларга, быйан айткандарын калганчы јылдарда баштапкы ла катап уктым.

Је ол чек јик јок боло берген деп айтпазыс. Кодекс — ол бӱгӱнги јӱрӱм ине. Оныҥ учун кодекс, ӧскӧ дӧ јасак чылап, бӱгӱнги айалгаларга келиштире кубулар учурлу да, јаҥду да. Оныҥ учун бис Агаштыҥ кодексиле ишти улалтарыс.

—Слер кӧпти эткенеер — ол бир јанынаҥ элбек инфраструктурный ӱлекерлер, экинчи јанынаҥ — ол тегин ле улуска јуук, сезимдӱ керектер. Мыны ончозын бескеге салзаас, кажызы јайар?

—Кажы ла кижиниҥ јӱрӱми баалу. Ӱлекерлер — ол государствоныҥ текши кереги, оныла ончолоры иштейт. Олор ончозы кижиге керектӱ тургузылат ла јӱрӱмде бӱдӱп јат. Оныҥ учун таҥынаҥ кижиниҥ салымы јаан учурлу, ол государствого быйанду болзын, ол учун оморкоп јӱрзин деп. Бир јанынаҥ государство — ол бистиҥ кажыбыс ла. Айдарда, кижи баштапкы јерде.

—Слер кижи эҥ баалу деп айттыгар. Слер, байла, болуш керексиген улуска кӧп туштаган болбойоор…

—Депутат — албатыныҥ јалчызы деген чылап, ӱнбереечилер текши де, таҥынаҥ бойлорыныҥ да курч сурактарыла кӧп баштанат. Олорло кӧп иштеерге келижет… Салымымда болушкан улустыҥ јӱрӱмин мен тууразынаҥ кӧрӱп јӱредим. Ол керегинде качан да айтпай јадыҥ. Је бир учурал… Адазын эрте јылыйткан уулчак јуучыл болорго амадаган. Адын адабайлы. Ӱредӱге кирердеҥ озо, 11-чи класста ӱренерде, энези јада калган. Мен ол керегинде учурал ла болуп билгем, ого кем де болужып болбозын оҥдогом. Коштойында крайдагы эјези де, деремнеде јаткан јааназы ла таадазы да оныҥ јуучыл болор амадузында болужып болбос. Мен оны килеп, уулдыҥ салымын, амадузын бийик јамыдагы јуучыл кижиге куучындагам, болушсын деп баштангам. Бӱгӱн ол академияны божодып салган ла государствого тузалу эр болуп калган. Эки баланыҥ адазы. Бис тушташпай да турган болзоос, мен оныҥ једимдерине, јӱрӱми ырысту болгонына сӱӱнип јӱредим, ол јакшыга бӱдӱмјизин јылыйтпаган деп бӱдедим.

—Татьяна Анатольевна, Слердиҥ шылтугарда, Ӱйменде электроот кӱйет, Каракокшодо кӱр тудулган. Оны Слердиҥ адыгарла адагандар…

—Баштапкы ла катап депутатка ӧдӱп, парламентте јаантайынга иштебей де турарымда, мен Веселый Сейкадаҥ ала Каракокшого, оноҥ Ӱйменге јетире электролиния ӧткӱрериле иштегем. Коллега-депутаттар мени јӧмӧжип, бу керекке ас эмес акча-манат чыгарар јӧп јараткан. Алдында отты дизельный станция берген, оныҥ учун от улайын кӱйбейтен, телевизорды аҥылу ӧйдӧ кӧрӧтӧн. Је электроот келгениле колбой јӱрӱм чек кубулган.

Кӱр керегинде айтса, оныҥ башталганы карыкчалду болгон. 2000-чы јылдардыҥ бажында јаан јааштардаҥ улам суу кӧдӱрилип, Каракокшоныҥ јаан јерле колбузын ӱзӱп ийген. Эмчиликке де једер, аш-курсак та экелер арга јок болгон. Улус туйуктаткан, шӱӱр-сананар ӧй болбогон. Эйе, понтонный кӱр болгон, је ол удурумга ла ине. Кӱр тудары керегинде суракты мен кайда ла кӧдӱргем. Айткам, бӱдӱмјилегем, сӧс блаашкам — онызы ӧзӧгимнеҥ чыккан кыйгым болгон. Учы-учында мени уккандар ла 2006 јылда кӱр ачылган. Государствого курч сурактыҥ аайына бир ле катап, узакка чыкканы артык, улайын ла оныҥ аайына чыкканча. Кӱр ондор јылдарга, айса болзо, јӱстер јылдарга турар деп бӱдедим. Кӧп оппоненттер јурттарда кӧп улус јокто, мындый чӱмдӱ гидротехнический кӱрди не тудар дешкен. Оныҥ да учун улус оны «Татьянаныҥ кӱри» деп адайла, ӱлгер чӱмдегендер. Кӱрди туткан строительдерге учурлай адаар керек болгон, је мен бойымныҥ јерлештериме тӱҥей ле быйанду.

—Бӱгӱн политикада ӱй улус ла эр улус тӱҥей тап-эриктӱ бе, Слердиҥ санаагар кандый?

—Јасакла тӱҥей. Је бистиҥ государстводо политикада ӱй улуска кӱчке келижет. Тап-эриктер тӱҥей де болзо, мениҥ кӱӱнзегенимле: ӱй улусты аҥылабазын, олор јаҥныҥ коридорлорыныҥ јӱк кееркемели болбозын, эр улусты кайда да артыксынбазын. Айса болзо, бис кемниҥ де энелери, эш-нӧкӧрлӧри, кыстары учун, ончозын ла јӱрегиске јуук алынадыс. Кажы ла суракты, кажы ла критикалу сӧсти бис бойыска јуук сезедис. Оныҥ учун политик ӱй улуска кӱчтӱ ле турумкай кылык-јаҥду болор керек. Политикада ондый кылык јогынаҥ иштеерге кӱч. Ӱнбереечилер сеге бӱдӱмји эткен болзо, сен олорго сӧзиҥди берген болзоҥ, кӱчтӱ болор керек…

—Слер Алтай Республиканыҥ парламентине беш катап тудулган сок јаҥыс эпши, Федерация Совединде республикадаҥ экинчи катап сенаторына тудулган баштапкы эпши. Байла, политикада бу јолоордо Слердиҥ билегердиҥ, јуук улузыгардыҥ јӧмӧлтӧзи јаан болгон болор?

—Ӱй кижи кандый да статусту болзо — башкараачы, политик, специалист эмезе айыл ээзи бол — эҥ учурлузы билези. Биле — ол сӱӱнчи, биле — ол јӱрӱм, биле — бӱгӱнги ле келер ӧйи. Оныла коштой иште, сӱӱген иште кижи бойыныҥ аргаларын, билгирлерин ачат, тузаланат, оныҥ шылтузында ырыс ла сӱӱнчи келет. Оныҥ учун, мен сананзам, билелӱ, эне болгоныныҥ ла сӱӱген ижиниҥ алтын ортозын табар керек. Олордыҥ кажызы ла бистиҥ јӱрӱмистиҥ јаан учурлу канаттары. Олордыҥ кажызына ла јеткил ајару, јӱректиҥ јылузын берип, бойыҥды бурулу деп сеспегениҥ база учурлу.

Политикада јолымныҥ бажында ла бис, Юрий Иванович эжимле экӱ, ончозын куучындажып, јӧптӧжип койгоныс. Мен кӧп ӧйди талдаган керегиме ле меге бӱдӱмји эткен улуска учурлаарымды билгем. Кыстарым ол тушта студенттер болгон, белен бе деген тӧс сурак эш-нӧкӧримниҥ алдында турган. Политикадагы јӱрӱмниҥ салтарын бис ол тушта билгенис — ӧйинде белетелбеген курсак, айылдыҥ ла билениҥ эртенги кӱнге ырааткан керектери, јаантайын улустыҥ ајарузындагы јӱрӱм ле кӧп ӧскӧзи де. Ол ончозын оҥдоп турганын ла јӧп болгонын айткан. Мен ого быйанду јӱредим. Ончо јылдарда ол сӧзине турган, бир де катап меге кӧмӧлӧгӧн сӧс айтпаган. Меге килеп, сок јаҥыс айдып турганы: «Тирӱ кижиге амыр база керек».

Јаанактыҥ молјуларын ас бӱдӱрип турганым карам. Менде эки јакшы баркачактар. Је олорло кӧп болорго келишпейт. Олорло улайын болуп, олордыҥ ӧскӧнин кӧрӱп, сӱӱнер кӱӱним бар… Јаанактар мени оҥдоор.

—Татьяна Анатольевна, Слердиҥ Алтайга ич-кӧрӱмеер кандый?

—Алтай — мениҥ јӱрӱмим. Мен Алтайымды бойымныҥ баламдый сӱӱйдим. Эне дезе, балазын оныҥ ончо једимдериле, једикпестериле, јакшы-јаманыла ылгаш јогынаҥ сӱӱп јат, кичееп јат. Чыккан-ӧскӧн Алтайымды мен тыҥ ла учы-кыйузы јок сӱӱйдим. Оныҥ учун Алтай Республика учун иштеери меге бийик бӱдӱмји, јаан каруу ла ырыс.

—Эрмек-куучын учун јаан быйан, Татьяна Анатольевна! Каруулу ижигерде јаан једимдер болзын!

А. Кыйгасова

 

 

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина