Алтайдын Чолмоны

Чычкан јылда иштеҥкей, чыдамкай бололы

17.03.2020

Газедистиҥ бӱгӱнги айылчызы – РФ-тыҥ Госдумазыныҥ депутады Родион БУКАЧАКОВ. Ол бойыныҥ эрмек-куучынын

Какай (2019) јылдыҥ турулталарына ла Чычкан (2020) јылдыҥ сакылталарына учурлайт.

—Родион Борисович, алтай Јаҥы јылдыҥ алдында јаҥжыгулу интервью берер ӧй келди. Ӧткӧн Какай јылды кандый јыл деп кӧрӧдигер, турултазы аайынча нени айдарыгар?

—Алтай јылдык тоодо Какай јылды кату јыл дежер, ада-ӧбӧкӧлӧристиҥ андый кӧрӱм-турумы чынга келижип јат. Бир јанынаҥ, Улалуда јаан кар јааганына улус тыҥ кородобозы јарт, јаан болзо, кӱрекле тыҥ иштеерге келишти не. Је Улаган ла Кош-Агаш аймактардагы јаан кар – мал азыраган улуска јаан качалаҥ эмей… Је, экинчи јанынаҥ, калганчы јылдарда айдыҥ-кӱнниҥ айалгалары бисти кандый ла уур-кӱчтерге белен болорына ӱредип койгон, оныҥ учун кӧп саба јуртээлемчилер мал-ажына ӧлӧҥ-чӧпти артыкту белетеп тургандары элбеде јарлу.

Кочкор айдыҥ бажында 0 градус јылулар болгонында база јакшы јок, ада-ӧбӧкӧлӧрис кышты “узун мойынду” деп тегиндӱ адабаган: јастыҥ тал-ортозына јетире ай-кӱн кандый турарын кем билер? Майма, Чой, Турачак аймактарда јаан кардаҥ улам аҥ-куш шыралайт.

Јадын-јӱрӱмди текшилей алзабыс, Какай јыл учкары јакшы керектериле аҥыланды. Орооныстыҥ президенти В. В. Путин чаган айдыҥ 15-чи кӱнинде Федерал Јуунга эткен Баштанузында ада-энелерге баштапкы, экинчи ле оныҥ кийниндеги балдары учун јаан акчалар, билениҥ кирелтези кижи бажына прожиточный минимумнаҥ ас болзо, балдарга ӱзеери акча ӱч јаштаҥ ала јети јашка јетире тӧлӧлӧрин, баштамы класстардыҥ ӱренчиктерин акча тӧлӧбӧзинеҥ изӱ курсакла ашкарарын, ас ишјалду улуска эҥ ас ишјалдыҥ кеми прожиточный минимумла теҥ болорын ла пенсионерлерге кажы ла јыл индексация ӧткӱрилерин јарлаганы јакшы керек эмей. Анчада ла бистиҥ улуска мындый тӧлӧмирлер јаан јӧмӧлтӧ болоры јарт. 2018 јылдыҥ кӧргӱзӱлериле, Алтай Республика Россия ичинде 1000 кижи бажына чыккан балдардыҥ тоозыла бежинчи, эне кижи јӱрӱмине канча бала чыгарганы аайынча кӧргӱзӱле ӱчинчи јерлер алган эди. Албаты-јоныстыҥ јажаган јажы узайтан болзо, бис арбыдап ӧзӧ беретен республика инебис, анчада ла эр улузыс аракыдаштаҥ улам корогылап тургандары ачу…

Какай јылда алкы бойымныҥ иштеген ижим аайынча “Комплексное развитие сельских территорий” деп адалган государственный программаны ла Россия ичинде социально-экономикалык кӧргӱзӱлериле эҥ кӱч айалгага кирген 10 талага (ол тоодо Алтай Республикага) федерал бюджеттеҥ акча-манатла јӧмӧлтӧ эдери, федерал бюджеттиҥ акчаларын тузаланарында јеҥилтелер јетирилери ле јербойындагы автопарктарды јаҥыртары аайынча јӧп јаратканысты темдектейдим. Јурт ээлем аайынча  федерал министерствоныҥ статистикалык службазы Россия ичинде јурт јерде јаткандардыҥ ла калада јаткандардыҥ јадын-јӱрӱмин тӱҥдештирип, калганчы он јылдыҥ туркунына јурт јерде јаткан албаты-јонныҥ тоозы 500 муҥ кижиге астаганын ла јурттарда ишјоктордыҥ кеми 8 процент (калаларда – 4,3 процент), прожиточный минимумнаҥ ас кирелтелӱ јуртјаткандар – 20 процент (калада јаткандар – 11,2 процент), јурттарда коммунальный јеткилдештер јок туралар – 67 процент (калаларда – 21 процент), Интернетке тӱрген кирип турган јурт јердеги айыл-туралар – 50 процент (каладагызы – 80 процент) болгондорын илелеген.

Јурт јерлердиҥ текши ӧзӱмин кӧдӱрери аайынча программа элдеҥ ле озо шак ла бу ӧрӧлӧй  кӧргӱзилген јурт јерде ле калада јаткандар ортодогы проценттерди теҥдештирерине ууламјылалган, јуртта јаткандар јурттарынаҥ барбазына учурлалган. Госпрограмманыҥ аайы, аргазы акча-манадынаҥ ла билдирет: чыгымы 2020 јылдаҥ ала 2025 јылга јетире текши кемиле 2 триллион 300 миллион салковой болор, ӧскӧ тоолорло алза, мынаҥ озо иштеген программага кӧрӧ, федерал бюджеттиҥ чыгымы 13,4 катапка, регионал бюджеттердиҥ чыгымы 1,4 катапка, бюджеттердиҥ эмес инвестициялардыҥ чыгымы 5,2 катапка кӧптӧгӧн. 2017 јылдыҥ программазында регионал ла федерал чыгымдар теҥ-тай болгон болзо, 2020-2025 јылдарда бу кӧргӱзӱ 1:10 болор. Бу программаны јӧптӧӧринде бистиҥ аграрный сурактарла иштеп турган комитет тыҥ иштеген.

2017 јылда Россияда јурт јерде јаткан улустыҥ тоозы 38 миллион ло олордыҥ 30 проценттеҥ кӧбизи орооныстыҥ эҥ јокту улузы болгондор. Баштап бис јурттардыҥ ӧзӱми аайынча 13-чи национальный ӱлекер-проект јӧптӧӧргӧ амадаганыбыс, Госдума бисти сӧс јогынаҥ јӧмӧгӧн, башкаруга ла президентке ондор тоолу баштанулар, јартамалдар аткарганыбыс. Учы-учында Ставропольеде јурт ээлем аайынча јаан јуун болордо, президент В. В. Путин јурттардыҥ ӧзӱми јанынаҥ национальный ӱлекерди јӧптӧӧр суракты кӧргилезин, шӱӱшкилезин деп, башкаруга јакылта берген эди. Оныҥ ла кийнинде башкару бистиҥ јолысты тыҥ туйуктабай, кӧп сабада эп-јӧп иштеп, 2019 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 31-чи кӱнинде 696-чы таҥмалу јӧбиле “Комплексное развитие сельских территорий” деп адалган государственный программаны окылу јӧптӧгӧн эди.

Социально-экономикалык ӧзӱми уйан 10 талага болужары аайынча јӧп јарадары учун база тыҥ тартышканыбыс, мында эҥ ле темдектегедийи – эмди бу он таланыҥ школдоры школдыҥ автобустарыла, су-кадыкты корыыр учреждениелер тӱрген болуш јетирер кӧлӱктерле,  коммунал ээлемдер аҥылу кӧлӱктерле, улус тартар предприятилер пассажирский транспортло адылу јеткилделери.

Какай јылда, арткан јылдарга кӧрӧ, эҥ аҥылаган темдектер – баштапкы алтай балет тургузылганы (Айана Шинжина), бир ле уунда эки спортчы Родион Асканаков ло Степан Кобенов јуучыл самболо телекейдиҥ чемпиондоры болгондоры ла республикан кадрлар федерация кемине кӧдӱрилгени деп бодойдым. Полицияныҥ полковниги, национальный гвардияныҥ федерал службазыныҥ Алтай Республикадагы башкартузыныҥ јааныныҥ  ордынчызы А. Д. Кука бу ок черӱниҥ Тыва Республикадагы башкартузыныҥ јаанына кӧстӧлди. Онойдо ок орооныстыҥ президенти В. В. Путин бойыныҥ 138 кижидеҥ турган башкараачы кадрларыныҥ јаҥы резервин јарлаарда, олордыҥ тоозына иш, јонјӱрӱмдик ӧзӱм ле эл-јонды ишле јеткилдеери аайынча министр А. Г. Сумин ле культуралык энчи корыыр государственный инспекцияныҥ јааны С. Н. Очурдяпов кирдилер.

—Слер Госдуманыҥ аграрный комитединде иштеп турганыгар республикага тузалу ла турулталу болгонын кажы ла кижи оҥдоп јат, кандый да интервьюгарда бу комитетке амадап киргем деп угускан эдигер?

—Эйе, мен аграрный сурактарла иштеер комитетке амадап киргем… 2016 јылда 7-чи Госдумага, арткан созывтарга кӧрӧ, муниципал тӧзӧмӧлдӧрдӧҥ депутаттар кӧп ӧткӧнис. Бисти ончобысты федеративный сайлама ла јербойында бойы башкарынарыныҥ сурактары аайынча комитетке иштезин деп сурагылагандар да. Је  мен аграрный комитетте иштеерге суранып, бу ӱнбереечилеримниҥ јакылтазы деп јартын айткам, Алтай Республиканыҥ эл-јоныныҥ 70 проценттеҥ кӧбизи јурт јерде јаткан улус болгонын јартагам.

Талдаштар алдындагы кампанияныҥ туштажуларында ӱнбереечилер, чындап та, мени аграрный комитетке кирзин деп сурагылаган болгон.  Улаган аймактыҥ јурттарыныҥ бирӱзинде јаан јашту ӧрӧкӧн сураган да эмес, а јакыган… Јаандардыҥ сӧзин кижи угуп турбай, јаҥжыгуларыс, јаҥдарыс андый да. Кош-Агаш аймактыҥ Эне-Белтир јуртыныҥ база бир јаан јашту кижизи туштажуныҥ кийнинде: “Тарбаган болбо, уул!!!” — деп, база јакыган эди. Угар болзо, ол ӧрӧкӧн “тарбаган” деп, мандатка јединеле, келер талдаштарга јетире округыла јорыктабай, ӱнбереечилериле тушташпай турган депутаттарды адап турган эмтир. Тарбаган кӱскиде ичегенге киреле, јаскыда чыгып турган болзо, “тарбаган-депутат” талдаштаҥ талдашка јетире уйуктайт деп јартаган…

—Элбек јетирӱлер эдер эп-аргалардаҥ Слердиҥ аймактарла, јурттарла јол-јорыктарыгарды, албаты-јонло туштажуларарды кычырып, угуп турбай, бу јол-јорыктар керегинде нени айдарыгар, туштажулар Слерге нени берет?

—Тарбаган болбоско, албаданып турбай (каткырат). Кокыр јогынаҥ айтса, кажы ла айдыҥ “региональная неделя” деп адалган калганчы јетикӱндӱгинде аймактарда, јурттарда ӱнбереечилерле туштажадым. Мындый туштажулар кӧпти берет, мен јол-јорыктарда јаҥыс ла отчет эдип турган эмезим, је анайда ок  ӱнбереечилеримнеҥ, аймак ла јурт башкараачылардаҥ ижистиҥ једикпези, једими јанынаҥ санаа-шӱӱлтелер угадым, ишти анаҥ ары канайда апарары аайынча кӱӱн-санаалар, эп-сӱмелер аладым. Беженнеҥ кӧп федерал јасактарга кубулталар эдери учун турушканымныҥ тӧзӧлгӧзи шак бу јол-јорыктарда, бу туштажуларда эмей. Нени де керектебей отурган бир де јурт администрация кӧрбӧдим, кажы ла јурт башчы курч сурактарын чечерге јат. Је, колында акча јок учун, аргалары ас, кӱчи јетпейт…

Госдума бу суракты чечерге, бӱдӱреечи јаҥды кӧжӱӱрлеп ле јат: јарымјылдык иштиҥ турултазын кӧргӧн кӱски сессияныҥ калганчы пленар јуунында “Единая Россия” фракцияныҥ башкараачызы С. И.  Неверов: “Комплексное развитие сельских территорий” госпрограмманыҥ инфраструктурный ӱлекерлериниҥ ӱлекер-чотомол документациязын бай эмес муниципалитеттер белетеп болбос, айдарда, андый документация јазаар акча бюджеттерге салынзын” — деп, јартын айткан. Президент В. В. Путин Госдуманыҥ башкараачыларыла туштажып турарда, бюджет ле каландар аайынча комитеттиҥ председатели А. М. Макаров национальный ӱлекерлерди бӱдӱрер суракта строительствого проектно-сметный документация белетеери јокту талаларга курч сурак  болорын орооныстыҥ президентине база угускан. Удабас федерал Конституцияныҥ јербойында бойы  башкарынары аайынча 132-чи тизимине “јербойында бойы башкарынары государственный јаҥла кожо орооныстыҥ публичный јаҥыныҥ бирлик сайламазына кирет” деген кожулта кийдирилзе, аймак ла јурт башкараачыларга ижи-тожын бӱдӱрерге, ол тоодо проектно-сметный документация белетеерге јаан аргалар ачылар деп иженедим…

—Родион Борисович, алтай јылдык тооло Алтайыска Чычкан јыл кирип јат, јаҥы јылла колбой кандый амадулар, ижемјилер бар, кандый солынталар сакыйдыгар?

—Чычкан јыл кочкор айдыҥ 23-чи кӱнинде ай јаҥырганыла кирген. Баштапкызында, алтай јылдык тооло Чычкан јыл јымжак јыл болор керек, экинчизинде, кирип јаткан јаҥы јыл алтай јылдык тоодо јылдардыҥ бажында турат, ӧскӧртӧ айтса, јаҥыс ла јылды јыл солыыр эмес, а 12 јылдыкты 12 јылдык солып јат. Айдарда, солынтазы јаан, мал-ашка да, улуска да јарамыкту, јакшы јыл болор деп иженедим. 2020 јыл григориан да календарьда аҥылу јыл ине. Јаҥы тудулган федерал да, республикан да башкарулар јурт јерлердиҥ текши ӧзӱмин кӧдӱрер јаҥы программаны ла экинчи јыл иштеп јаткан 12 национальный ӱлекерлерди экпиндӱ апарып, албаты-јонныҥ јадын-јӱрӱмин эрчимдӱ кӧдӱрер деп иженер керек.

Амадуларым јанынаҥ айтсам, Чычкан јылда шӱӱжилетен 18 јасактыҥ ӱлекерлери бар, олордыҥ ортозында темдектегедийи “Об оружии” ле “Об охоте и о сохранении охотничьих ресурсов” федерал јасактарга тӱзедӱлер эдери керегинде эки ӱлекер. Баштапкы јасакка дульный энергиязы 150 джоульдаҥ ас ла калибри 5,6 миллиметрге јетире кырлу мылтыктарды кӧҥдӧй мылтык тудунар 5 јыл стаж јогынаҥ садары, экинчи јасакка юридический лицолор, таҥынаҥ аргачылар ла аҥ-куш корыыр комитеттер ортодо тургузылган јӧптӧжӱле тӧзӧлгӧн производственный охотничий шиҥжӱни элбедери керегинде тӱзедӱлер эдилер. Јаҥыс ла аҥчылар эмес, је анайда ок текши албаты-јон до бу тӱзедӱлерде мени јӧмӧӧр деп бодойдым, анчада ла экинчи тӱзедӱде. Аҥдаары аайынча федерал јасактыҥ 41-чи тизимин билгир тузаланганы – аҥ-кужысты, анчада ла аркар-кочкорды, јуҥма-текени, шӱӱргенчини корып алар аргалар ачар эди…

—Родион Борисович, спорт јанынаҥ сураарын ундып салтырым, спорттыҥ “оорычылары”, футбол, хоккей ле ӧскӧзинде де ойногон нӧкӧрлӧрӧӧр бу куучынды куучындашпазабыс, бисти оҥдобос деп бодойдым. Экинчизинде, биатлонло республикан федерацияны башкарып баштаганыгарла уткуйдым!

—Быйан, биатлон республикада ӧзӱм алынза, јашӧскӱрим ого тартылар деп бодойдым. Чанала јакшы јӱгӱрип турган уулдар бисте бар, мылтыкла чечен адар уулдар оноҥ до кӧп табылгадый. Балдар спорттыҥ бу бӱдӱмиле јилбиркей берзе, јӱрӱмниҥ таҥкы, сыра, аракы деген јаман салтарына алдыртпас ине. Јакшы кӧргӱзӱлер кӧргӱзип баштагандары профессионал болорго, биатлонло ӧзӱми бистеҥ артык јерлерге барып тазыктырынзын.

Спорттыҥ бу бӱдӱми јанынаҥ јаан једимдерге јеткедий аргалар барын јерлежис Денис Иродов кӧргӱзет, ол бӱгӱн Европаныҥ јашӧскӱрим ортодо Олимпийский ойындарыныҥ эки катап мӧҥӱн призеры. Бойым јанымнаҥ айтсам, Москва экологиязы коомой ло улузыныҥ кӧби учун, кижиниҥ сӱри базылатан јер туру, оныҥ учун чӧлӧӧ ӧй табылза, спортзал барып, кыймыктанып алганы – кӱч кожот, ийде берет. Маргаандар јанынаҥ айтса, амыраар кӱндерде фракциялар ортодо спорттыҥ башка-башка бӱдӱмдериле јаантайын маргыжадыс, бу маргаандарда кӧп сабада бистиҥ “Единая Россия” фракция јеҥет. Футболло дезе, Госдуманыҥ јуунты командазына кирип, парламенттер ортодо маргаандарда да туружадым. Канча јыл улайын Кыргызстанныҥ, Казахстанныҥ, Латвияныҥ, Литваныҥ, Белоруссияныҥ, Хорватияныҥ парламенттериниҥ депутаттарыныҥ командаларыла ойноп, јаантайын јеҥӱлер алдыс.

—Калганчы сурагым – кӱӱнземел, уткуул болзын, алтай јылдык тооло Чычкан јыл кирип јат…

—Чычкан јылда чычкандый иштеҥкей, чыдамкай, кӧмзӧгӧ толо аш-курсакту, айылга толо бала-баркалу јуртайлы, јылдыҥ бажы Чычкан јылдыҥ солынтазы јаан болзын, эски 12 јылдык бастыра јаманын, јастыразын алып барзын, јаҥы 12 јылдык бастыра јакшызын, јаражын экелзин. Алтайыс амыр турзын, албатыбыс амыр-энчӱ, эптӱ-јӧптӱ, кажы ла кижи су-кадык, кажы ла биле ырысту, сӱӱнчилу јуртазын! Ӱренип тургандарыстыҥ ӱредӱзи талдама болзын, иштеп тургандарыстыҥ иштери једимдӱ болзын!

—Айтканаарла болзын, алкыжар јетсин. Ачык-јарык куучыныгар учун јаан быйан, ижигер једимдӱ болзын.

 Эрмек-куучынды С. ТАНЫТПАСОВ ӧткӱрген