Алтайдын Чолмоны

Г. И. Чорос-Гуркинниҥ чӱмдемелдериниҥ јайалган тӱӱкизи

17.03.2020

Г. И. Чорос-Гуркинниҥ  чӱмдемелдериниҥ јайалган тӱӱкизи керегинде куучынды баштаардаҥ озо, бӱгӱнги ӱйеге Чорос-Гуркин тӧрӧл тилин билген бе деген јарт эмес суракка каруу берели. Ол нениҥ учун чӱмдемелдерин орус тилле бичиген? Бис оны орус тилдӱ јурукчы деп айдарыс па, ол сӧстиҥ алтай јурукчызы болуп неле аҥыланат?

Гуркин деп ӧбӧкӧ карган адазыныҥ Кӱрке (Тыдыков) деп адынаҥ бӱткен, «Чорос» оныҥ сӧӧгинеҥ. XIX чакта, качан Алтайда  христианизация башталарда,  крестке тӱшкен алтайлар орус аттарлу боло берген.  Онойып, темдектезе, Киприйен Михаил Васильевич Чевалков боло берген. Г. И. Гуркинниҥ ӧбӧкӧзинде, 20-чи чактыҥ 20-30 јылдарындагы ӧскӧ дӧ алтай бичиичилер М. В. Мундус-Эдоковтыҥ, П. А. Чагат-Строевтиҥ ле ӧскӧлӧриниҥ де ӧбӧкӧзинде ок чылап, сӧӧги бичилген. Оныла олор бойыныҥ алтай укту болгонын кӧргӱскендер.

XIX чактыҥ экинчи јарымыныҥ бичиичилери (М. В. Чевалков, И. М. Штыгашев, Г. И. Чорос-Гуркин) эки тилдӱ болгон. Онызы ол ӧйдиҥ аҥылузы. Келген шиҥдеечилер ле јорыкчылар јербойыныҥ тилин ӱренип, база эки тилдӱ боло беретен (темдектезе, В. В. Радлов, В. И. Вербицкий, А. В. Анохин ле ӧскӧлӧри). Церковно-приходской школдо ӱредӱ алтай тилге кӧчӱрилген бичиктерле ӧткӱрилген.

Г. Чорос-Гуркинниҥ тӧрӧл тилин билгенин бир канча улус, учуралдар керелейт. Е. М. Чапыев (1910-2001) баштап ла Чорос-Гуркинле туштажуларда ол алтайлап билбес деп, оныла орустап куучындашканын айткан. Е. Чапыев тӧртинчи катап туштажып, ол тӧрӧл тилиле кӧнӱ, јайым куучындажып турганын кайкаган.

Алтай поэт Паслей Самыктыҥ Шабалин аймактыҥ Каспа јуртында јаткан энези, Тодошева-Самыкова Торкочы Табачиновна (1917),  Чорос-Гуркинле куучын тӧрӧл алтай тилле ӧткӧнин керелеген керектерди айткан. Оныҥ айтканыла, «алтайлап ол токыналу куучындаган».

В. Ф. Тозыякованыҥ (1924) айтканыла, алтай кижи оныла орустап куучындашканда, тӧрӧл тилине коручыл болгон. Оныҥ сӧстӧри: «Кӱлдеҥ чыгала, орустагылап турар». Е. С. Туянина-Чунижекованыҥ (1936)   ада-энезиниҥ эске алынганыла, украин укту эпшиле јуртаган Чорос-Гуркин балдарын алтай тилге ӱредип, алтай тилдиҥ урокторын ӧткӱрген. Онойдо ок јурукчы Чорос-Гуркин бойыныҥ этнографический јуруктарында јетирӱлерди орус ла алтай эки тилле бичиген. Бу ончозы јурукчы тӧрӧл тилин јакшы билерин керелейт.

И. Штыгашев бойыныҥ ӱлгерлерин тӧрӧл шор тилиле бичигени јарлу, кудайдыҥ бичимелдерин орустаҥ тӧрӧл тилине кӧчӱрген. Чорос-Гуркин нениҥ учун бойыныҥ чӱмдемелдерин орус тилле бичигенин кезик шиҥдеечилер «Гуркин орус православный миссияныҥ школында ӱренген» деп јартайдылар. Мында оныҥ јайаандыгыныҥ амадуларын ла ууламјыларын, чокымдаза, чӱмдемелдери кемге учурлалган, качан ла нениҥ учун бичилгенин јартап алары учурлу.

Г. И. Чорос-Гуркин јурукчыныҥ узына Петербургта ӱренген, литературада јайалтазы  дезе оныҥ јуруктарыныҥ эҥ баштапкы кӧрӱзи ӧткӧн Томскто (1907 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 23-чи кӱни) ачылган.  Г. И. Чорос-Гуркинниҥ литературалык чӱмдемелдери јуруктарына јартамал-коштончы болуп бичилген.

Искусствовед В. И. Эдоков «Возвращение мастера» деп бичигинде (1994) бичиген: «Јурукчы (Г. И. Чорос-Гуркин — Н. К.) оныҥ (Алтайдыҥ — Н. К.) ар-бӱткениниҥ јаҥыс ла јаражын кӧргӱзерге  эмес, је анайда ок Сибирьдиҥ кӧрӧӧчизин бойыныҥ калыгыныҥ ич-кӧгӱс культуразыла таныштырарга амадаган». Оноҥ ары ол чокымдайт: «Ого кееркедим искусствоныҥ аргалары  ас, једикпес деп билдирген ле ол болушка литератураныҥ эп-аргаларын тузаланган ла Томсктыҥ «Сибирская жизнь» газединде адын бичибей, «Алтай» (Алтай кижиниҥ ӧскӧ јерде ый-сыгыды) деп очеркин чыгарган, ондо кӧрӱниҥ јажытту тереҥ учурын ачкан…». Оныҥ «Литературное творчество Г. И. Чорос-Гуркина» деп статьязында «очеркте Г. Г. деп инициалдарла кол салылган» деп темдектелген. Мында Г. И. Чорос-Гуркинниҥ «Сибирская жизнь» газетте 1907 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 7-чи кӱнинде чыккан «Алтай кижиниҥ ӧскӧ јерде ый-сыгыды» деп чӱмдемели керегинде айдылган.

Соҥында ол «Алтай» деп атту ла «Алтай кижиниҥ ӧскӧ јерде ый-сыгыды» деп алдында база бир бажалыкту боло берген. Текст башка-башка чыгармаларда кыскарта берилген, толо бойы В. И. Эдоковтыҥ ӧрӧги бичигинде чыккан. Искусствоведтер оныҥ жанры јанынаҥ башка шӱӱлтелер берген. Озо ол очерк деп темдектелген, соҥында ол Алтайдыҥ јаражы керегинде кожоҥ-гимн деп адалган. Учында ол «прозалу ӱлгер» деп айдылган. Баштапкы критиктердиҥ этнограф Г. Н. Потанинниҥ («Сибирская жизнь», 1907, јаҥар айдыҥ 29-чы кӱни) ле Л. П. Базанованыҥ («Сибирская жизнь», 1907, јаҥар айдыҥ 30-чы кӱни) шӱӱлтелериле, бу чӱмдемел алтайлардыҥ «Кан-Алтай» деп јарлу тӱӱкилик  кожоҥына тӧзӧлгӧлӧнгӧн, ол кийнинде бу чӱмдемелдиҥ эҥ баштапкы ады кубуларына экелген.

Г. И. Прибытковтыҥ «Чорос-Гуркин» деп бичигинде (Горно-Алтайск, 2000) јурукчы Г. И. Чорос-Гуркинниҥ та нениҥ де учун Эрлик деп псевдонимдӱ литературалык эки чӱмдемели адалат: «Алтайцы и Катунь» ла «Праздник реки Катунь». 1915 јылдагы кӧрӱниҥ јуруктарыныҥ каталогында чӱмдемелде Г. И. Чорос-Гуркин деп ат бичилген. Айдарда, бу чӱмдемел 1911 јылда бичилген, оныҥ баштапкы ады  «Алтай и Катунь» деп ӧскӧ атла солылган. Г. И. Прибытковтыҥ чын шӱӱлтезиле, «ийделӱ, чӧрчӧктий байлык ла јараш Алтайдыҥ ла оныҥ кызы Кадынныҥ кеберин јурап, автор Алтайды бичигенин тӱнниҥ јуругыла, агаш айылдагы алтайдыҥ тӱжине тӧрӧл јери ӧскӧ болуп тӱжелгениле божодот: «…оныҥ алдында озогы амыр јылдары турат… Алтайда јӱрӱм амыр, јайым барып јат… Тегин албаты  карындаштардый јуртайт». Оноҥ ары јӱрӱм ӧскӧ јуралат: «Јаҥы улус келет, бойыныҥ ээжилерин кийдирет, калјуургылайт: кӱйӱниш, тӧгӱндеш, ӧштӧш, кыйыкташ… Оныҥ сӱӱген Алтайы тонодот, уурдадат… Кӧгӱсте тереҥ ачыныш ла ӧрттий ачу кунугыш…». Турултазында чӱмдемелде јӱк Алтайдыҥ ла Кадынныҥ кеберлери эмес, је анайда ок оныҥ ээзиниҥ, алтай кижиниҥ кебери берилген.

«Алтай и Катунь» деп чӱмдемел «Памятное завещаниеде» (Горно-Алтайск, 1990) кыскарта берилген,  толо бойыла В. Эдоковтыҥ «Возвращение мастера» (1994)  бичигинде берилген. Искусствоведтиҥ бичигениле, «…јурукчы оны (Кадынды — Н. К.) јаҥыс ла јурукта мактаган эмес. Ол сууга ӱлгерлер учурлаган, ол керегинде бойыныҥ кӧрӱлериниҥ каталогторына јартамалдарда, газеттерде ле журналдарда статьяларда, бойыныҥ нӧкӧрлӧрине ле тӧрӧӧндӧрине бичиген самараларда бичиген». Оноҥ ары искусствовед чокымдаган: «Гуркин кайда ла кандый ла учуралда Кадынды мактап, оны сӱӱгени керегинде кожоҥ чӱмдеген». Ӧрӧ адалган чӱмдемелдиҥ жанры лирический очерк деп темдектелген. Бистиҥ шӱӱлтеле, прозалу   ӱлгер деп айтсабыс, очерк дегенинеҥ чокым ла кеен ошкош. Оныла коштой В. Эдоков Г. И. Чорос-Гуркинниҥ сӱӱген жанры прозада ӱлгер деп, бойы да чокымдаган. Ондо автордыҥ сезими, кӱӱн-санаазы, санааркажы кӧп айдылган. Ӧскӧ сӧслӧ, бу прозада лириказы кӧп.

Г. И. Чорос-Гуркинниҥ кезик јуруктарыныҥ каталогторында албатыныҥ орус тилге кӧчӱрилген кожоҥдорыла јартамалдар берилгени јарлу. Онойып, темдектезе, «Озеро Кара-Кол» (1910) јурукла кожо албатыныҥ кожоҥы берилген. В. И. Эдоковтыҥ айтканыла, Г. И. Чорос-Гуркин бу кӧлди «Озеро Каракол» деп чӱмдемелинде сӧслӧ  јураган ла баштап ла оны Бийсктиҥ «Свободный Алтай» газединде 1913 јылдыҥ тулаан айыныҥ 28-чи кӱнинде, оноҥ 1917 јылдыҥ кандык айыныҥ 17-чи кӱнинде кепке баскан.  Чорос-Гуркин Томскто јӱреле, ады јок база бир чӱмдемелин бичиген.  Искусствовед В. И. Эдоков оны јурукчыныҥ Томсктогы краевед музейдиҥ архивинде кичеелген   бичинер бичигинеҥ тапкан. Соҥында прозада бу ӱлгер «Алтай» деп адалып, «Памятное завещаниеде» чыккан. Ол 1918 јылдыҥ куран айыныҥ 19-чы кӱнинде Томскто университеттиҥ садында чӱмделген. Оны ӱлгер этирте поэт Б. Бедюров јазаган. Бу ончозы Чорос-Гуркинниҥ сӧстиҥ јурукчызы болуп ӧскӧнин керелейт.

Бу чӱмдемелдиҥ бичилген тӱӱкизи керегинде В. И. Эдоков мынайда бичийт: «1917-1919 јылдардыҥ революциязыныҥ  косколоҥду ӧйи оныҥ салымында, арчылбас ис артырган, ондый ок ис оныҥ јайаандык энчизинде база арткан. Тыш айалгалардаҥ улам ого алтайлардыҥ национальный јайымданар кыймыгузыныҥ башчызыныҥ јӱгин апарарга келишкен.  Оныҥ эки революцияныҥ толкузыла   политикага соордыртып,  кыска ӧйгӧ эткен керектери оныҥ кееркедим искусстводогы једимдерин јарым чакка кӧлӧткӧлӧп салган. Тӧрӧлинеҥ ыраакта ол бойын ӧскӧ јердиҥ кижизиндий сескени кайкал эмес, бойыныҥ агару санааларын ла кӱӱн-табын тирӱ немедий «Алтайына»  айдып, политикадаҥ мойножып, «Улу Хан Алтайыныҥ јаражыныҥ чӱмдеечизи болорго» амадаган. Ол бичиген: «Меге мында кунукчылду, кару Алтайым. Мында ончозы меге ӧскӧ — ар-бӱткени де, улузы да. Олор политика эткей, ороонды корулагай, јаргылагай, јурукчы меге дезе мениҥ Улу Хан Алтайымныҥ јаражыныҥ чӱмдеечизи болуп иштеери баалу».

Бот, нениҥ учун ол Алтайына јанарга јӱткиген, чокымдаза, јайаарга јӱткиген. Оныҥ кӱӱн-санаазы мындый јолдыктардаҥ сезилет: «Оныҥ учун бир ле арга. Алтайдӧӧн јанар ла оныҥ искусствозын ӱренер, мен ого бойымды учурлаар јаҥду».

Чорос-Гуркинниҥ чӱмдемелдериниҥ тӧзӧлгӧлӧри јанынаҥ В. Эдоков мынайда темдектеген: «Олор алтай калыктыҥ фольклор јаҥжыгуларына тӧзӧлгӧлӧнгӧн лӧ  калыктыҥ Алтайдыҥ ар-бӱткени керегинде кӧрӱм-шӱӱлтезин, оны сӱӱгенин керелеп турганыла јилбилӱ». Бу ончозы оныҥ поэт кӧрӱми ле санаа-кӱӱни  албатылык тереҥ тазылдузын керелейт. Чорос-Гуркин алтай литературага орус тилдӱ јайаан иштериле кирген. Мында ок тӱӱкилик-литературалык јайаан иштиҥ аҥылузы сезилет. Мындый ок керек Урал-Поволжьениҥ, Сибирьдиҥ ӧскӧ дӧ кӧп национальный литератураларында туштайт. Онойып, Г. И. Чорос-Гуркинниҥ эҥ артык чӱмдемелдери Томскто ло Алтайда чӱмделген, не дезе, јурукчыныҥ самаралары бойыныҥ кееркедимиле литературалык чӱмдемелдерге  келижет.

В. И. Эдоковтыҥ ла Г. Прибытковтыҥ бичиктеринде  ӧрӧ адалган чӱмдемелдердеҥ ӧскӧ база да чӱмдемелдер керегинде айдылган. Ол тоодо В. Эдоковтыҥ бичигинде кычыраачылар билбес бир канча чӱмдемелдер айдылат, темдектезе, «Рассказ о Рахмановских ключах», «Праздник реки Катунь», «По голубому Алтаю» ла ӧскӧлӧри де. Келер ӧйдӧ олорды бичигениниҥ тӱӱкизин чокымдап, поэтиказын шиҥдеп,  ол чӱмдемелдерди, керектӱ болзо,  алтай литратураныҥ тӱӱкизине кийдирер керек.

Н. КИНДИКОВА,

литературовед, билимчи

(2006 јылда чыккан «Оносские встречи» бичиктеҥ алтайга кӧчӱрилген)