Алтайдын Чолмоны

Мӧш — Алтайдыҥ эҥ јаан байлыгы

17.03.2020

Бу кӱндерде Алтай Республиканыҥ башчызы, башкаруныҥ председатели Олег Хорохордин тергеениҥ ас тоолу калыктарыныҥ консультативный совединиҥ јуунын ӧткӱрген. Бу јуунда алты сурак кӧрӱлип шӱӱжилген.

Анда республиканыҥ ас тоолу калыктарына 2019 јылда јасак аайынча кандый государственный болуш јетирилгени, Чой ло Турачак аймактарда агашты канайып тузаланып турганы керегинде сурактар база кӧрӱлген.

Республиканыҥ башкараачызы агашты тузаланары аайынча сурак тергеениҥ тӱндӱк аймактарында сӱрекей курч туруп јат деп темдектеген. Ол Чой аймактыҥ эл-јоны республиканыҥ бӱдӱреечи ле јасакчы јаҥдарына агашты санитар некелтелерге келиштире кезип тузаланары јанынаҥ олорго јараду берзин деп, байла, тегиндӱ баштанбаган деп ајарган. Керек дезе јок јердеҥ тергеениҥ јаҥдары Алтайдыҥ эҥ байлу агажын — мӧшти кезерин токтодып јадылар деген бурулаштар башталган. Башчы Эл Курултайдыҥ сессиязында республиканыҥ јаҥдары мӧшти кезерин токтотпос, куучын јӱк ле кузуктайтан, аҥдайтан ла эм-томго керектӱ ӧзӱмдерди белетеп јууйтан јерлерди санитар некелтелер аайынча арутаары керегинде ӧдӱп јат деп айткан. Ол бойыныҥ бу угузузын башкаруда ӧткӧн јуунныҥ туружаачыларына база катап эске алындырткан.

Јуунда Алтай Республиканыҥ ар-бӱткенниҥ байлыктары, экология ла туризм аайынча министриниҥ ордынчызы Олег Андроновтыҥ јетирӱзи угулган. Оныҥ айтканыла, тергеениҥ агаш бӧлӱгиниҥ ишчилериниҥ алдында бӱгӱнги кӱнде албатыга јаан тузазын јетирип турган мӧш агашты кичееп ле корулап алар јаан некелтелер туруп јат. Оны кезип јоголторы јанынаҥ кандый да куучын јок. Мӧш ӧскӧн јыштарда ӧрт болбозын јеткилдеерге анда  санитар иштерди кыйалтазы јогынаҥ ӧткӱрер керек. Је тоолордоҥ кӧргӧндӧ, бӱгӱнги кӱнде Турачак ла Чой аймактардыҥ агаш ээлемдеринде чочыдуныҥ шаҥын соготон айалгалар бар.

Республиканыҥ агаш ээлеминиҥ специалисттериниҥ айтканыла, ӧрӧги адалган аймактардыҥ мӧш ӧскӧн јерлеринде агашка коомой салтарын јетиретен чочыдулу грибоктор табылган. Каршулу коҥус-курттар агаштарга база коомой салтарын јетирип јат. Турачак ла Чой аймактарда андый јерлердиҥ кеми бӱгӱнги кӱнде 2771 гектарга јеткен. Бу јерлерде санитар иштерди тӧзӧп ӧткӱрбезе, мӧш агаш ӧскӧн јерлер кунурап ла какшап, јоголордоҥ айабас. Јоткон-салкынга, јаҥмыр-јутка ла ӧрт-јалбышка алдыртып, тегин ле јерге чирип јаткан агаштар база там ла кӧптӧп јат. Агаш ээлемниҥ кодексиниҥ јаҥы чыккан јасагы аайынча кайда да кереги јок андый агашты эмди тузаланарга јарабас. Је јыгылып, јерде чирип јаткан кургак агаштар ӧрт болгодый чочыдулу айалгалар тӧзӧйт. Кузукту, эм-томду арка-тууларда дезе мындый курч ла кату айалгаларды болдыртпаска там ла кӱчке келижип јат.

Олег Владимирович чокым темдектерге токтогон. Оныҥ айтканыла, кузук јууп турган кажы ла кижи бой-бойына јуук ла чук ӧскӧн мӧштӧрдӧ кузук ас бӱдӱп турганын јакшы билер. Оныҥ учун андый мӧштӧрдиҥ артык будактарын кезип, јаантайын санитар иштер ӧткӱрер керек. Ол тушта каҥыл мӧштӧрдиҥ јакшы тӱжӱм берер аргалары чик јок бийиктеер эди. Агаш-ӧлӧҥдӱ койу јыш аркада мӧштиҥ јаш чаалдарын база тыҥ кӧп отургузып болбозыҥ. Бир сӧслӧ айтса, олордыҥ ортолорын ыраадып, јакшы тӱжӱм беретен аргаларын кӧптӧдип, јаантайын кичееп турар керек. Бу јанынаҥ јозокты Сибирьдеги федерал округта Томский областьтыҥ агаш ээлеминиҥ ишчилери кӧргӱзип јат. Мында текши ороон ичинде јылдыҥ сайын эҥ кӧп кузук јуунадылып табыштырылат.

Ӧткӧн амыраар кӱндерде Томскто ороонныҥ агаш бӧлӱгиниҥ ишчилериниҥ јаан јууны ӧткӧн. Бу јуунда Алтай Республиканыҥ ар-бӱткенниҥ байлыктары, экология ла туризм аайынча министриниҥ ордынчызы Олег Андронов база турушкан. Турушкан улузыныҥ  тоозыла, кӧдӱрген ле шӱӱшкен сурактарыныҥ ӧдӱҥизиле бастырароссиялык учур алынган јуунда Сибирьдиҥ мӧш агажын корулап ла кичееп алар курч сурактар јанынаҥ куучын-эрмек база ӧткӧн. Бистиҥ республикада калганчы беш јылдыҥ туркунына агаштыҥ грибокторыла, кургак јыгындарлу јерлерде ӧртлӧ болгон керектерле тартыжары аайынча санитар-эпидемиологиялык ууламјылу иштер 566,8 гектар јерде ӧткӧн.

Бӱгӱнги кӱнде Иогачтагы лесничестводо салкыннаҥ улам алты муҥ кубометр мӧш јыгылган јадып јат. Чойдогы лесничестводо мындый јыгын мӧштӧрдиҥ кеми эки муҥ кубометрге  јеткен. Мында ойто ло агаш аразында санитар учурлу иштерди ӧткӱрип, кургак јыгындарды јайладары керегинде сурак чыга конот. Олорды агаш аразынаҥ чыгара тартарга кӱчтӱ тракторлор керек. Бийик јерлерде — арка-тууда јаткан јыгындарга једип, олорды аларга ары кыйалтазы јогынаҥ јол ӧткӱрер керек. Мындый учуралда јолой тазылы бек ле бырчыт агаштарды ла јаш чаалдарды бӱрте чабып, јоголтор керек. Онызы агаш ээлемниҥ бӧлӱгиниҥ јерлерине билдирлӱ чыгым экелет. Тургуза ӧйдӧ агаш аайынча ишчилер бу сурактардыҥ аайына чыгатан эп-аргаларды бедиреп јадылар.

Темдек эдип ойто ло Турачак ла Чой аймактарды аларга келижип јат. Бу эки аймак бистиҥ тергееде эҥ ле агашту јерлердиҥ тоозына кирип турганы текши јарлу. Алтай Республикада агаш аайынча фондтыҥ јериниҥ тӧртӧн процент кеми шак бу аймактарга келижип јат. Мында арга-кӱчтӱ агашпромхозтор туку совет ӧйлӧрдӧҥ бери иштеген. Олордыҥ бастыразына шыдары јайрадылып, чачылып калган. Је агаш ээлемдер бу аймактарда эмдиге јетире иштеп јат. Мында јаткан эл-јонныҥ ижи-тожы ла јадын-јӱрӱми туку озодоҥ бери агаш ижиле јуук колбулу. Је агаш аайынча јасакка эдилген кубулталар Кара-Кӧпшӧниҥ, Уйменниҥ, Ыныргыныҥ ла ӧскӧ дӧ јурттардыҥ эл-јонына айдары јок јаан качалаҥ јетирет. Оноҥ улам агаш ижиле колбулу организациялар, ведомстволор ло кооперативтер јабылып, улус иш јок отургулайт. Тургуза ӧйдӧ Чой аймакта агаш ээлемниҥ бӧлӱгинде јербойыныҥ јӱк ле 36 кооператив-ӧмӧлиги иштеп јат. Мында калганчы тӧрт јылдыҥ туркунына олордыҥ тоозы бежен процентке астаган.

Кӧп улус иш јок арткан деп мынаҥ ӧрӧлӧй айткан эдис. Чой аймакта агаш ээлемниҥ комплексинде тургуза ӧйдӧ 163 кижи иштеп јат. Олордыҥ тоозы 2016 јылдаҥ бери беш катапка, ол эмезе 686 кижиге астаган. Турачак аймакта айалгалар база да јакшы эмес. Тургуза ӧйдӧ Бийка, Чуйка, Иогач ла Кебезен јурттардыҥ эл-јоныныҥ кӧп сабазы иш јок арткан. Бӱгӱнги кӱнде мында агаш ээлемде башка-башка иштер бӱдӱрип турган јирме бир бригада иштеп турганы јарталган. Олордыҥ кажызына ла беш кижидеҥ кирет. Тоолоп кӧрзӧ, 125 ле ишчи чыгып јат. Оныҥ да учун Россия Федерацияныҥ Агаш аайынча кодексине эдилген кубулталар элдеҥ озо эл-јонныҥ тап-эриктерин ле јилбӱлерин корулаар учурлу. Бу учуралда куучын-эрмек агашты кезип тузаланары, арка-тууларда санитар-эпидемиологиялык иштерди аайлу башту ӧткӱрери, кузук белетеер ле оныла колбулу ӧскӧ дӧ иштерди улустыҥ керексингенине келиштире тӧзӧӧри керегинде ӧдӱп јат. Ороондо бийик дотациялу бир кезек тергеелердиҥ  јонјӱрӱмдик ле экономикалык ӧзӱми агаш ээлемниҥ бӧлӱгиле тудуш ла јуук болгонын ајаруга база алар керек. Алтай Республика андый тергеелердиҥ тоозына кирип турганын бис јакшы билерис.

Адакыда, бистиҥ республикада арткан аймактарга кӧрӧ, эҥ кӧп кузук белетеп, эҥ кӧп эм-томду ӧлӧҥдӧр јууп турган Турачак ла Чой аймактарда болуп турган ӧрттӧр керегинде база айтпас арга јок. Олор ар-бӱткенге база ас эмес качалаҥын јетирип јат. Бу эки аймакта агаш аразында 2015 јылдаҥ ала 2019 јылга јетире он јети ӧрт болгон. Кӱйген јерлердиҥ текши кеми — 62,8 гектар. Кургак јалкыннаҥ улам он беш ӧрт чыкканы темдектелген. Эки ӧрт улустыҥ бурузыла болгон. Алтайга айланып, база бир јас келип јат. Ар-бӱткен быјыл тӱшкен калыҥ кардаҥ табынча айрылып, ак јуурканын ача тартат. Јылдыҥ бу ӧйинде улус ар-бӱткенге барып, амыраарга јакшызынат. Је агаш аразында от одырып, казан-айак азатанына сӱрекей јаан ајару эдер керек. Мындый учуралдарда болгобой јанынаҥ ӧрт тӧ чыгардаҥ айабас. Ол тушта Алтайдыҥ ар-бӱткенине, эҥ јаан байлыктарыстыҥ бирӱзи болгон байлу агажыска — мӧшкӧ лӧ ӧскӧ дӧ јажыл ӧзӱмдерге айдары јок јаан каршу јетирилер. Алтайдыҥ тайга-тажын, агын сууларын бис кичеебезес, айса кем кичееп корулаар?