Алтайдын Чолмоны

Ороонды тыҥыдары кажыбыстаҥ ла камаанду

17.03.2020

Тургуза ӧйдӧ бистиҥ ороондо Россия Федерацияныҥ Тӧс јасагына — Конституциязына тӱзедӱлер кийдирери керегинде федерал јасактыҥ ӱлекерин шӱӱжери текшилей ӧдӧт. Бӱгӱн бис бу сурак јанынаҥ бир канча јерлештеристиҥ шӱӱлтелерин јарлайдыс.

«Единая Россия» партияныҥ тергеелик бӧлӱгиниҥ качызы, РФ-тыҥ Федерал Јууныныҥ Федерация Совединиҥ турчызы Татьяна ГИГЕЛЬ:

—Государствоныҥ башкараачызы Владимир Путин ороонды башкарган јылдардыҥ туркунына оныҥ турумкай айалгазын тыҥыдарына, политикалык системазын, јонјӱрӱм-экономикалык ла албатылар ортодо колбуларын ӧскӱрерине сӱрекей кӧпти эткен. Эмди бӱгӱн биске јаан учурлу јӧп јарадып, Россияныҥ келер ӧйин чокымдаар керек.

«Единая Россия» партия Конституцияга тӱзедӱлер эдери јанынаҥ иште эрчимдӱ турушкан. Ишмекчи группа президентле бир канча катап тушташкан, эдерге турган тӱзедӱлердиҥ бастыра бӧлӱктери јанынаҥ тереҥ шӱӱжӱ болгон. Јасактыҥ ӱлекерине кийдирилген тӱзедӱлердиҥ кӧбизи ӱредӱликтиҥ, су-кадыкты корыырыныҥ, культураныҥ, спорттыҥ, јонјӱрӱм бӧлӱктиҥ ишчилериниҥ, јондыктыҥ чыгартулу улузыныҥ шӱӱлтелериле колбулу.

Ороонныҥ Тӧс јасагыныҥ тӧзӧлгӧзи ол ло бойынча артканын темдектеер керек. 1993 јылда јарадылган Конституция граждандардыҥ тап-эриктерин ле јайымын быжулайт, федеративный сайламаны, ороонныҥ јери бирлик ле ороон јонјӱрӱмдик ууламјылу болгонын јеткилдейт. Конституцияныҥ андый тӧзӧлгӧлӧри субъекттердиҥ таҥынаҥ ӧзӱмине камаанын јетирет, Россияныҥ кӧп укту албатызын чеберлеп аларын ла тап-эриктери теҥ-тай болорын јеткилдейт. Конституцияга тӱзедӱлер Россия Федерацияныҥ бастыра албатыларыныҥ культуралары таҥынаҥ аҥыланып турганын ла этнический бирликтерин корулайт, албатылардыҥ этнокультуразын ла тилдерин чеберлеп аларын быжулайт. Россия Федерацияныҥ Конституциязы мынаҥ да ары турумкай айалганы тыҥыдарын, экономиканыҥ ла јонјӱрӱмдиктиҥ сурактарын аайлаштырарын, бистиҥ граждандардыҥ јадын-јӱрӱми јакшы болорын быжулаар.

Конституцияга тӧс кубулталар граждандардыҥ јонјӱрӱмдик корулажын элбедерине учурлалган. Ишјалдыҥ эҥ јабыс кеми канча кире болоры быжулалар, билени, энеликти, адалыкты ла бала тужын, кенектерди ле јажы јаан улусты государство јанынаҥ јӧмӧӧри јеткилделер, јонјӱрӱмдик службалардыҥ системазы ӧскӱрилер, государственный пенсиялар, пособиелер ле јонјӱрӱмдик корулаштыҥ ӧскӧ дӧ быжулаштары јӧптӧлӧр. Государственный политиканыҥ тӧс ууламјыларыныҥ бирӱзи су-кадыкты корыырыныҥ сурактарын аайлаштыра башкарары, ол тоодо медболушты бастыра улус алар ла ол чыҥдый болор учурлу. Јондык су-кадык болорын чеберлеери ле оны тыҥыдары, су-кадык јӱрӱм јӱрерине айалгалар тӧзӧӧри база тӧс ајаруда болот.

Тӧс јасакка кийдирерге эдилген тӱзедӱлер эмдиги ӧйдӧ политикалык системаны тыҥыдарына ууландырылган. Парламент јанынаҥ шиҥжӱни тыҥытканы государствоныҥ демократиялык тӧзӧлгӧлӧриниҥ ӧзӱминиҥ јаҥы бӧлӱгине кӧчӧр арга берер. Оныҥ шылтузында государственный органдардыҥ ла јербойында бойы башкарынарыныҥ органдарыныҥ башкараачылары общество алдында каруулу болорын бийиктедер, государственный јамыда улуска некелтелер тыҥыдылар.

Анайда ок тӱзедӱлер албатылар ортодо јӧптӧжӱлердиҥ ээжилеринде конституциялык ээжи-нормалар эркитендӱ болорына ууландырылган. Онызы государственный суверенитетти тыҥыдарын ла  ичполитикалык айалга турумкай болорын јеткилдеер. Россия Федерацияныҥ јерин бӧлип берерин чек јаратпазы јанынаҥ конституциялык кирелендиришке аҥылу ајару эдилген.

Кандык айдыҥ 22-чи кӱнинде Конституцияга тӱзедӱлер аайынча Текшироссиялык ӱнбериш ӧдӧр. Бу тӱӱкилик керек јаан учурлу, нениҥ учун дезе Российский государствоны тыҥыдары бистиҥ кажыбыстаҥ ла камаанду болор.

Алтай Республиканыҥ Черӱчил-тӧрӧлчи таскамал аайынча ассоциациязыныҥ чыгартулу кижизи Александр ФИЛИППОВ:

—Јаҥыртылган Конституцияда бистиҥ ороонныҥ тап-эриктик ле территориальный суверенитеди быжулалып јатканы јаан учурлу. Онызы анчада ла Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда Јеҥӱниҥ 75 јылдыгы темдектелип јаткан јылда јаан учур алынат.

Бистиҥ ада-ӧбӧкӧлӧрис Тӧрӧлисти ӧткӧн чактыҥ кату тӧртӧнинчи јылдарында корып алган. Бис бӱгӱн Крым эмезе Россияныҥ кандый бир башка јери ӧскӧ ороонго берилери-берилбези јанынаҥ куучын-эрмектерге адакы јаан точка тургузып салар учурлу. Бу јанынаҥ кандый да блаашту куучын болбос то керек, Конституцияга тӱзедӱлер онызын эҥ бийик государственный кеминде быжулап јат.

Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу ӧйинде Туулу Алтайдаҥ 42 муҥ јуучыл фронтко атанган, олордыҥ јарымызы јуу-согуштардыҥ јалаҥдарынаҥ кайра јанбаган, 25 кижиге Советский Союзтыҥ Геройы деп ат-нере адалган, бир кижи — Јуучыл Мактыҥ ордендериниҥ толо кавалери. Текши молјубыс — бистиҥ солдаттардыҥ ат-нерези калас болуп артпазын јеткилдеери, бистиҥ ле јуук улузыстыҥ ӱстинде јаантайын амыр-энчӱ теҥери турзын деп.

Бӱгӱн Россия куру куучынла эмес, чокым керектер ажыра ороон-јайымдаачыныҥ статузын јарлайт. Ол кемнеҥ де камаанду эмес болорын корулаары бистиҥ Конституцияда кыйалта јогынаҥ быжулалып калар учурлу!

«Алтайдыҥ эпшилери» деп тергеелик јондык организацияныҥ председатели Светлана ПОЛЕТАЕВА:

—Биле ле балдар — кажы ла кижиниҥ јӱрӱминде эҥ учурлузы. Россияныҥ Конституциязына кийдирерге турган тӱзедӱлер, озо ло баштап, билелик байлыктарды јӧмӧӧрине ле тыҥыдарына, јонјӱрӱмдик инфраструктураны ӧскӱрерине ууландырылган.

Онызы бистиҥ ороон келер ӧйин кичееп турганын, јиит билелерге јӧмӧлтӧ эдилерин, перинатальный тӧс јерлер тудуларын  керелейт. Алтай Республика — ӧскӧ тергеелердеҥ бир де аҥыланбайт, соҥдобойт: Алтай Республиканыҥ перинатальный тӧс јерин су-кадыкты корыырыныҥ  тергеелик системаларын јӧмӧӧриниҥ федерал программаларына кийдирери јанынаҥ сурак су-кадыкты корыырыныҥ федерал министерствозында кӧрӱлип јаткан.

Онызы биске јаан учурлу, нениҥ учун дезе республикабыс јаҥы чыккан јаш балдар аайынча бийик кӧргӱзӱлерге једип турганы јаҥжыгу болуп калган. Кӧп балдарлу билелердиҥ тоозы јылдаҥ јылга кӧптӧйт, олордыҥ тоозы эмди сегис муҥга јуукташ, бӱгӱн 27 муҥ бала шак ла андый билелерде ӧзӧт-чыдайт.

Конституцияда андый баштаҥкайларды јӧмӧӧри бистиҥ чике молјубыс деп бодойдым: јаҥыс ла Россияныҥ граждандары болгон эмес, је анайда ок келер ӧйи керегинде сананып турган ада-энелер болгон адыста.

ОНФ-тыҥ Алтай Республикада тергеелик штабыныҥ сопредседатели, АР-дыҥ Јондык палатазыныҥ председателиниҥ ордынчызы Андрей ИЩЕНКО:

—Бӱгӱн бастыра ороон Россия Федерацияныҥ Конституциязына тӱзедӱлерди шӱӱжет. Мениҥ шӱӱлтемле, бу сӱрекей јаан учурлу керек. Бир канча тӱзедӱлер бистиҥ граждандардыҥ јадын-јӱрӱмиле чике колбулу.

Тӱзедӱлердиҥ бирӱзи — ишјалдыҥ эҥ јабыс кеми прожиточный минимумга келижип турары. Ороон ичинде статистиканы алар болзо, бистиҥ граждандардыҥ 20 миллион кирези јокту-тӱреҥиде јаткан улус. Јаҥы норма бу кӧргӱзӱни јабызадып ийер арга берер. Ишбереечилер улуска кеми прожиточный минимумнаҥ ас ишјал тӧлӧп болбос боло берер.

Тӧс тӱзедӱлердиҥ база бирӱзи — јонјӱрӱмдик тӧлӧмирлердиҥ ле пенсиялардыҥ инфляцияныҥ статистиканыҥ ӧткӧн јылдыҥ уч-турулталарына келиштирте чокымдаган кеми аайынча јылдыҥ сайынгы индексациязы.

Бу бастыра тӱзедӱлер улустыҥ колго алып турган кирелтелериниҥ кемин бийиктедерине ле бистиҥ ороондо јокту-јойу јадын-јӱрӱмниҥ кемин јабызадарына иштеер учурлу.

Алтайдагы государственный ар-бӱткендик заповедниктиҥ директоры Игорь КАЛМЫКОВ:

—Ар-бӱткенди кичеери ле корыыры керектӱзи керегинде конституциялык тӱзедӱлер кийдирери Туулу Алтайдыҥ албаты-јонына јаан учурлу — олор јаҥыс ла јаан учурлу эмес, а, кей чилеп, сӱрекей керектӱ!

Бистиҥ тергеениҥ јериниҥ тӧртинчи ӱлӱӱзи — заповедниктер ле национальный парктар, баазын канайып та баалап-кемјип болбос, база кайда да јок  јерлер. Бистиҥ ар-бӱткенниҥ беш объеги ЮНЕСКО-ныҥ Телекейлик энчилигине «Алтайдыҥ алтын туулары» деп атла кийдирилген. Ол тоодо – Ӱкек, Алтайдагы ла Кадындагы заповедниктер, Ӱч-Сӱмер ле Алтын Кӧл.

Бистеҥ ӧскӧ кем тӧрӧл јерин корулаар ла кичеер, биологический байлыктарын чеберлеер, јаш ӱйе ортодо экологиялык культура јанынаҥ таскамалды јаштаҥ ала ӧткӱрер?! Ар-бӱткенниҥ байлыктарын јаҥыс ла чеберлеп алар эмес, је анайда ок бистиҥ республиканыҥ ла бистиҥ ороонныҥ албаты-јоныныҥ келер ӱйелерине энчилеп берер керек ине.

Андый тӱзедӱлердиҥ шылтузында, Алтайдыҥ ар-бӱткенине удура бастыра керек-немелер антиконституционный учурлу боло берер, андый керектер учун каруузына тургузылары чек јаҥы кемине јетирилер учурлу!