Алтайдын Чолмоны

Озогы јаҥжыгуларды олор улалтканча

17.03.2020

Кажы ла ороонныҥ, кажы ла таланыҥ байлыгы улус, анчада ла эпшилер ле балдар болуп јат.

Кош-Агаш аймактыҥ ӱй улузыныҥ советтериниҥ ижин эске алынар кӱӱним бар. Ӱй улустыҥ экономиканыҥ башка-башка ууламјыларына, социальный јӱрӱмге јетирип турган камааны сӱрекей јаан. Эпшилердиҥ биледеги, бала-барказын таскадарындагы, албатыныҥ јаҥжыгуларын чеберлеп ле ӧскӱрип аларындагы учуры сӱрекей јаан.

Ӧткӧн чактыҥ јетенинчи јылдарында Кош-Агаш аймакта тӧрт муҥнаҥ кӧп ӱй улус Тӧрӧлине тузалу иш бӱдӱргендер, олордыҥ эки муҥнаҥ кӧби мал ӧскӱреринде иштеген.

Ӱй улустыҥ советтериниҥ ижи эҥ ле озо эпшилерди эрчимдӱ ишке, ол тоодо колхозтордыҥ, учреждениелердиҥ јондык ла политикалык керектерине тартып аларына, озочыл ченемелди, јаҥы јаҥжыгуларды таркадарына ууландырылган.

Ӱй улустыҥ советтери јуундарында эл-јонды су-кадыкты корыырыныҥ, культураныҥ, садуныҥ ла бытовой јеткилдештиҥ органдары канайда јеткилдеп турганыла колбулу сурактарды элбеде шӱӱшкен, койчы-малчылардыҥ балдары јадып турган интернаттарда ӱредӱ ле тазыктыру канайда ӧдӱп турганы керегинде јетирӱлерди уккандар. Малчылардыҥ тураларыныҥ ижине јаантайын ајару эткен ле болушкан.

Ол ӧйдӧ партийный ла комсомол организациялар, ӱй улустыҥ советтери, школдордыҥ ӧмӧликтери болужаачы ижин элбедип, јайгы каникулдардыҥ ӧйинде балдар оогош карындаштарына ла сыйындарына орус тилди ӱренерине болушсын деп, бу суракты ајарузында туткан.

ВЛКСМ-ныҥ Горно-Алтайсктагы обкомыныҥ баштаҥкайыла ыраактагы турлуларда комсомол-дордыҥ ла јииттердиҥ бригадаларын тӧзӧӧри аайынча кыймыгу башталган. Малчылардыҥ турлуларында электричество кӧрӱнип келген, улус телевизорлорды ла айыл-јурттыҥ ӧскӧ дӧ техниказын алып баштаган.

Ӱй улустыҥ советтери шеф-таскадаачылардыҥ кыймыгузын элбедеринде эрчимдӱ турушкан. Бир темдек кӧргӱзейин. Иштиҥ Кызыл Маанызыныҥ ордениле кайралдаткан СССР-диҥ 50 јылдыгыныҥ адыла адалган колхозто ӱй улустыҥ соведин Катчыбай Калиева башкарган. Мында 233 ӱй кижидеҥ мал ӧскӱреринде 175 кижи иштеген. Олор јаш малды кичеер каруулу иште эрчимдӱ турушкан, олордыҥ ижиниҥ шылтузында колхоз јылдыҥ ла он муҥнаҥ ажыра кураандарды ла уулактарды кичееп алган.

Шеф-таскадаачылардыҥ керегин элбедеринде јаан једимдерге «Кызыл-Мааны» колхозтыҥ ӱй улузыныҥ соведи (председатели Кыстай Диятова) јеткен. Укту-тӧстӱ малчылардыҥ — Абуловтордыҥ, Саблаковтордыҥ, Тадыровтордыҥ ла ӧскӧлӧриниҥ де мал ижинде иштеген текши ӧйи 158 јылга једип јат.

1971 јылдаҥ ала 1973 јылга јетире Абуловтор государствого 1140 тонна эт, 150 центнер тӱк, 400 килограмм ноокы табыштырган. Укту-тӧстӱ малчылардыҥ – Коткеновтордыҥ, Акчиновтордыҥ, Джекеновтордыҥ, Маскановтордыҥ, Махметовтордыҥ, Абитовтордыҥ ла кӧп ӧскӧлӧриниҥ де једимдери ыраак талаларда јарлу болгон.

Ӱй улустыҥ советтери Кош-Агаш аймактыҥ ар-бӱткениниҥ айалгаларын ајаруга алып, јербойыныҥ улузына јурттарда агаш-јыра отургузарын, маала-ажын ӧскӱрерин јаҥжыктырарына болушкандар.

Курайдыҥ ӱй улузыныҥ совединиҥ (председатели Мария Сухих) баштаҥкайыла эл-јон тураларыныҥ јанында чечектер, агаштар отургызып, теплицаларда согоно, огурчын, помидор ӧскӱрип баштаган.

Чапаевтиҥ адыла адалган колхозтыҥ ӱй улузыныҥ совединиҥ эрчимдӱ туружаачызы Валентина Карловна Ултарикованыҥ (Кинслер) шылтузында улус теплицаларынаҥ огурчынныҥ, помидордыҥ, ӧскӧ дӧ маала ажыныҥ байлык тӱжӱмин јуунаткандар.

Эмдиги јӱрӱм ӧскӧлӧнгӧн, ичкери алтамдар эдилген. Је ӧткӧн чактыҥ јетенинчи јылдарында Кош-Агаш аймакта эдилген керектер ол ӧзӱмге јаан камаанын јетирген.

Ӱй улустыҥ советтери билени тыҥыдарыныҥ, оныҥ јаҥжыгуларын таркадарыныҥ сурактарына јаан ајару эткен. 1975 јыл башталып турарда, Кош-Агаш аймакта 40 Эне-герой болгон, олордыҥ кажызы ла 10 ло оноҥ кӧп балдарды таскадып чыдаткандар. 19 эпши «Материнская слава» орденле, 800-теҥ кӧп кижи энеликтиҥ медальдарыла кайралдаткан. Кӧп балдарлу кӧп саба билелерде балдар иштеерине тазыктыруны эрте алган, јаандары кичинектерине эрте болужып баштаган.

Шак мындый айалга балдарга ӱредӱ аларына болушкан, кӧп јиит улус кийнинде аҥылу орто ло бийик ӱредӱ алган. Эмди олор билелериниҥ јаҥжыгуларын улалтып, Кош-Агаш аймактыҥ экономиказыныҥ башка-башка бӧлӱктеринде башкараачылар болуп једимдӱ иштейт.

Ак-јарыкка чыккан балдардыҥ тоозы јанынаҥ Кош-Агаш аймак бӱгӱн Алтай Республикада озочыл јерлердиҥ бирӱзинде турат. Мында албатыныҥ јаҥжыгуларын ла чӱм-јаҥдарын чеберлеери, билелерди јӧмӧӧри јанынаҥ кӧп иштер ӧткӱрилет.

Ӱй улус јондык, партийный ла комсомол организациялар ажыра башкараачы иштерге ле депутаттарга кӧстӧлгӧн. Иштиҥ Кызыл Маанызыныҥ ордениле кайралдаткан СССР-диҥ 50 јылдыгыныҥ адыла адалган колхозтыҥ койчызы Анна Михайловна Керексибесова СССР-диҥ Ӱстиги Совединиҥ депутады болгон. Аймактыҥ 111 ӱй кижизи јербойындагы Советтердиҥ дупутаттарына тудулган.

Иштеги бийик једимдери учун аймакта 300 эпши башкаруныҥ кайралдарыла кайралдаткан. 1973 јылда «Кызыл-Мааны» колхозтыҥ койчызы Кыдат Тебековага Социалистический Иштиҥ Геройы деп бийик ат адалган.

Ленинниҥ ордениле койчы Джолтай Джекенова, Яманул Бидинова, Октябрьский революцияныҥ ордениле Матрена Шабуракова, Иштиҥ Кызыл Маанызыныҥ ордениле Јалкын Тулесова, Анна Манзырова, Езендей Тебекова, Тӧбӧлӧрдӧги ФАП-тыҥ заведующийи Мария Михайловна Асташева кайралдаткандар.

Ӱй улустыҥ советтериниҥ ижиниҥ јаҥжыгулары оныҥ кийниндеги јылдарда таркадылган ла байыдылган.

1973 јылдыҥ сыгын айыныҥ 24-чи кӱнинде Барнаул-Горно-Алтайск-Кош-Агаш, оныҥ кийнинде Кош-Агаш-Јазатыр, Кош-Агаш-Белтир деп авиарейстер ачылган.

Шак ла бу ӧйлӧрдӧ аймакта јерди сугарып, азырал белетейтен иштер башталган, темдектезе, 1975 јылда 2950 гектар јерде бирјылдык ӧлӧҥ ӧскӱрилген. «Јааш јаадырып» сугаратан одус эки ДДН-70 ле КИ-50 машиналарла сугарып турган кыралардыҥ кеми 17 муҥ гектарга јеткен.

Мал-аштыҥ азыралы кӧптӧгӧниниҥ шылтузында јурт ээлемниҥ једимдери база бийиктеген, оныҥ шылтузында билелердиҥ ле эл-јонныҥ јадын-јӱрӱми јаранып баштаган. 1975 јылда улус акча-манатту боло берген, сберкассалардагы вклад-акча 700 муҥ салковойго кӧптӧгӧн (ол ӧйдӧги баалардыҥ кемиле).

Албаты-ӱредӱзинеҥ аймактыҥ бир кижизине келижип турган акчаныҥ кеми 430 салковой, су-кадыкты корыырыныҥ учреждениелеринеҥ 105 салковой болгон. Аймактыҥ эл-јоны 457 телевизор, кийим јунатан 124 машина, 210 автомобиль, 783 мотоцикл ле велосипед садып алган.

Радиолиниялардыҥ ижи јаранган. Ол тушта оныҥ узуны аймакта 170 километр болгон. Койчы-малчылардыҥ 182 турлузында газту баллондор тургузылган, 36 турлуда электричество ӧткӱрилген.

Эл-јонныҥ јадын-јӱрӱми оҥдолгоны билелердиҥ айалгазына јакшынак камаанын јетирген, башка-башка ук-тӧстӱ улус алыжары кӧптӧгӧн, демографиялык айалга јаранган.

Кош-Агаш аймактыҥ ӱй улузыныҥ советтериниҥ мактулу керектери ле ченемели Эре-Чуйдыҥ социально-экономикалык јӱрӱминде бӱгӱн иле кӧрӱнет.

Кош-Агаш аймактыҥ ӱй улузына акту кӱӱнимнеҥ су-кадык, аргалу јадын-јӱрӱм, ырыс ла узак-узак эзен-амыр јылдар кӱӱнзейдим!

Адаларыстыҥ ла энелеристиҥ, карган энелердиҥ ле таадалардыҥ иштеги једимдерин ле јондык керектерин ундыбай, Чуйдыҥ чӧлиниҥ кӧп нацияларлу албатызыныҥ јаҥжыгуларын ла культуразын чеберлезебис, кандый ла уур-кӱчтерди јеҥип чыгарыс, Кош-Агаш аймактыҥ ла Алтай Республиканыҥ ӧзӱмине камаанысты јетирерис.

К. САКИТОВА,

Алтай Республиканыҥ кӱндӱлӱ кижизи,

80-чи јылдарда Горно-Алтайский автоном областьтыҥ ӱй улузыныҥ совединиҥ председатели