Алтайдын Чолмоны

Тӧрӧл тилдиҥ байлыгын ачып…

17.03.2020

Тулаан айдыҥ 9-14 кӱндеринде јаҥжыкканыла Алтай Республикада «Педагогикалык устыҥ неделези» ӧтти. Кӧп ууламјыларла маргыштар тергеениҥ тӧс калазында Горно-Алтайскта ӧткӧн болзо, «Алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи — 2020» деп маргыш Шабалин аймактыҥ Шыргайты јуртында болды. 2000 јылдаҥ бери алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчилериниҥ  маргыш-кӧрӱзи  аймактар сайын ӧдӧр болгон. Кажы аймактыҥ ӱредӱчизи јеҥӱ алар, ээчий јылда маргыш јеҥӱчилдиҥ аймагында ӧдӧр јаҥжыгу боло берген.

2019 јылда Кош-Агаш аймакта ӧткӧн «Алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи — 2019» деп маргыш-кӧрӱниҥ јеҥӱчили Шабалин аймактыҥ Шыргайты јуртыныҥ школыныҥ ӱредӱчизи Эльвира Ильинична Тужалова болгон. Айдарда, быјылгы маргыштыҥ туружаачыларын Шыргайты јурттыҥ орто текшиӱредӱлӱ школыныҥ ӧмӧлиги уткуп, маргыш-кӧрӱни јакшы кеминде ӧткӱрип койды.

Маргыш тӧрт бӧлӱктеҥ туруп, неделе туркунына ӧтти. Маргыш ӧдӧтӧн јуртка јети аймактаҥ туружаачылар јуулган кӱн туружаачылар бой-бойлорыла таныштылар. Таныштыру ӱч ууламјыла бааланып, баллдары маргыштыҥ текши баллдарына кирген.  Быјылгы жюриде мындый улус иштеди: Е. Д. Чандыева – АР-дыҥ билим ле ӱредӱ министерствозыныҥ баш специализи, педагогика билимдердиҥ кандидады, жюриниҥ председатели; Ж. И. Амырова – АР-дыҥ РИПКРО-зыныҥ алтай тилдиҥ ле литератураныҥ методиказын ӱредер кафедразыныҥ башкараачызы, педагогика билимдердиҥ кандидады; С. В. Абысова – Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлӱ институдыныҥ билим ишчизи; Н. М. Киндикова — профессор, филология билимдердиҥ докторы, ӱредӱлик иштиҥ ветераны; Шыргайтыда орто ӱредӱлӱ школдыҥ алтай тил ле литератураныҥ ӱредӱчизи Э. И. Тужалова.

Тулаан айдыҥ 11-чи кӱнинде маргыш-кӧрӱниҥ кӧдӱриҥилӱ ачылтазы ӧтти. Школдыҥ спортзалында ӧткӧн ачылтага аймактыҥ администрациязынаҥ чыгартулу улус, конкурсанттарды јӧмӧгӧндӧр, јурттыҥ тегин ле эл-јоны, балдар јуулдылар. Ачылтаны ӧткӱреечилер уткуулду сӧсти Шабалин аймактыҥ јааны Эрчим Сарбашевке бердилер. Ол туружаачыларды маргыш-кӧрӱниҥ ачылтазыла, аймактыҥ јаан алтайы Шыргайтыга, Беш ичине  келгендериле изӱ уткыды, маргышта једимдер кӱӱнзеди. Аймактыҥ јааны алтай тилдиҥ бӱгӱнги айалгазы, ӧзӱми бистиҥ кажыбыстаҥ ла камаанду: иштеген јеристе, айылыста, бой-бойыс ортодо тӧрӧл тилисле эрмектежип јӱргенистеҥ, аймактыҥ јарлу бичиичилериниҥ, ол тоодо Лазарь Кокышевтиҥ чӱмдемелдерин балдарыска ачып таныштырганыстаҥ камаанду деди.

Шыргайты јурттыҥ јаан јаштуларынаҥ уткуулду сӧзин Н. К. Саймина айдып, тӧрӧл тилдиҥ ле литератураныҥ алтай кеен-јараш кеп-кийимин кийген ӱредӱчилериниҥ мындый кӧп јуулган байрамын кӧрӱп турганына сӱӱнгениле ӱлешти. Балдарды тӧрӧл тилине ӱредип јӱрген ӱредӱчилердиҥ ижин бийик баалады.

Жюриниҥ адынаҥ туружаачыларды Екатерина Чандыева уткыды. Оныҥ ајарганыла, маргыш-кӧрӱ Шабалин аймакта ӱчинчи катап ӧткӱрилет. Шыргайты јурттыҥ эл-јоныныҥ кӱндӱзегин, ойынзагын темдектеп, оныҥ шылтузында маргыш байрам кептӱ ӧдӧт деди. Туружаачылар ортодо беш јыл стажту, одус јыл стажту ӱредӱчилер бар. 21-чи чактыҥ ӱредӱчизи јаҥыс ла алтай тилине, литературага  ӱредер эмес, ол ӱренчиктериниҥ билелериле кожо балдарды алтай чӱм-јаҥдарга, јаҥжыгуларга ӱредип апарат. Бу јаан маргыш-кӧрӱге келген кажы ла туружаачы бойыныҥ аймагында ӧткӧн маргыштардыҥ јеҥӱчилдери, эҥ артыктары. Маргыш-кӧрӱде слердиҥ кажыгар ла јеҥӱчил, не дезе слер мында озочыл ченемелдерле ӱлежереер, кажыгардаҥ ла неге де ӱренереер деп, ол айтты. Уткуулду сӧстиҥ учында ол Шабалин аймактыҥ администрациязына, Шыргайты јурттыҥ эл-јонына маргыш-кӧрӱни ӧткӱреринде болужы учун быйанын айтты.

Уткуулдарын аймактыҥ ӱредӱлик бӧлӱгиниҥ јааны Елена Тукеева, Шыргайтыда школдыҥ директоры Эльвира Тужалова база айттылар.

Јакшы сӧстӧр айдылган кийнинде  алтай кеп-кийимин кийген ӱредӱчилердиҥ ады-јолы адалып, олор сценага кычырылды.    Кӧксуу-Оозы аймактыҥ Сугаш јуртындагы орто ӱредӱлӱ школыныҥ баштамы класстардыҥ ӱредӱчизи Сынару Васильевна Аратина. Иштеген ӧйи беш јыл. Оҥдой аймактыҥ Ийин јуртындагы орто ӱредӱлӱ школыныҥ ӱредӱчизи Јажнай Ивановна Мендешева. Иштеген ӧйи 26 јыл. Кош-Агаш аймактыҥ Телеҥит-Сортогой јуртындагы орто ӱредӱлӱ школдыҥ баштамы класстардыҥ ӱредӱчизи Айна Вячеславовна Самтакова. Иштеген ӧйи 27 јыл. Турачак аймактыҥ Тулой јуртындагы текшиӱредӱлӱ школдыҥ ӱредӱчизи Рената Александровна Тагызова. Иштеген ӧйи 25 јыл. Кан-Оозы аймактыҥ Кырлык јуртындагы орто ӱредӱлӱ школдыҥ баштамы класстарыныҥ ӱредӱчизи Айсура Кимовна Теркишева. Иштеген ӧйи 14 јыл. Шабалин аймактыҥ Беш-Ӧзӧктӧги орто ӱредӱлӱ школында балдардыҥ «Солоҥы» туразыныҥ таскадаачызы Олеся Николаевна Тунтешева. Иштеген ӧйи 17 јыл. Чамал аймактыҥ Ӱзнезидеги орто ӱредӱлӱ школыныҥ ӱредӱчизи Эмилия Михайловна Феоктистова. Иштеген ӧйи 30 јыл.

Олорды аймактыҥ ӱредӱлигиниҥ ветерандары Л. Н. Акпашева ла Л. Ф. Ойношева уткыдылар. Оноҥ ары жюриле таныштыру болуп, туружаачыларга уткуулду сӧзин Н. М. Киндикова айтты. Ол эмдиги билимниҥ эрчимдӱ ӧзӱминиҥ ӧйинде, ӱредӱчилерге иштеерге кӱч болуп јат деди. Нениҥ учун дезе, балдар тӧрӧл тилиле бичиктерди кычырбай јат, кычырарын кӱчсинип турулар. Олордыҥ амадаганы да, јилбиркеп кӧргӧни де чек башка. Мындый айалгада кандый да болзо, баланы тӧрӧл тилиле, кычырарыла јилбиркедип, алтай тил тӱрк тилдердиҥ тӧзӧгӧзи деп айдып, алтай бичиичилердиҥ чӱмдемелдери ажыра, ич-кӧгӱс кӱӱн-санаазын тереҥжидип, чын байлыктарга јандырар керек.   Профессор онойдо ок тӧртӧн јыл кайра, ӱредӱниҥ кийнинде, Шыргайты јуртта тегин ӱредӱчиниҥ ижин баштаганын айдып, бӱгӱнги ӱредӱчилердеҥ бойыныҥ ол туштагы  ӱренчиктерин, коллегаларын таныганына сӱӱнгенин јетирди.

Тал-тӱштиҥ кийнинде ӱредӱчилер мастер-класстар ӧткӱрип,  бойлорыныҥ ижиндеги узын, эп-аргаларын, эп-сӱмелерин, балдарла колбу тудуп, урокты тӧзӧп ӧткӱрерин кӧргӱстилер. Эҥирде маргыштыҥ туружаачылары ачык урок ӧткӱретен класстарыныҥ ӱренчиктериле, балдардыҥ садигинде группаларла таныштылар.Ӱчинчи кӱнде конкурсанттар школдо уроктор, садикте занятиелер ӧткӱрип маргыштылар.

Маргыш-кӧрӱниҥ калганчы кӱнинде туружаачылар ла жюри калага келип, маргыштыҥ  калганчы бӧлӱгинде – министрле ачык эрмек-куучында – туруштылар. Эрмек-куучынныҥ сурагы «Ӱренчиктердиҥ тӧрӧл тилин ӱренер кӱӱнин бийиктедери: курч сурактар ла олордыҥ аайына чыгар эп-аргалар» деп адалды. Алтай јурттардагы школдордо, садиктерде иштеп турган конкурсанттар тӧрӧл тилине ӱредери јанынаҥ сурак курч турбай турганын айттылар. Је Чамал аймактыҥ Ӱзнези јуртыныҥ школыныҥ ӱредӱчизи Э. М. Феоктистованыҥ айтканыла, бу јуртта кошмок билелердиҥ балдары тӧрӧл тилин билбей јат. Ӱредӱчи балдарды тӧрӧл тилин ӱренериле јилбиркедер эп-сӱмелерди тузаланган кийнинде, калганчы јылдарда алтай тилле экзамен табыштырарга кӱӱнзегендер кӧптӧп туру деди. Онойдо ок Турачак аймактыҥ Тулой јуртында школдыҥ ӱредӱчизи Р. А. Тагызованыҥ куучындаганыла, ӱренчиктерди государственный алтай тилге ӱреткениле коштой, олорды тӧрӧл туба, чалканду тилдерге  база ӱредерге, ас тоолу тургун калыктарыныҥ фольклорыла ла јаҥжыгуларыла база таныштырарга  келижет.

Билимниҥ ле ӱредӱниҥ министри эрмек-куучынныҥ кийнинде   туружаачыларга баштанып,  кажызыныҥ ла  министерствого  кандый болуш   кӱӱнзегенин айтсын деди. Кӱӱнземелдердиҥ тоозында «Солоҥы» ла «Алтайдыҥ Чолмоны» кажы ла биледе болзын деген кӱӱнземел угулды. Нениҥ учун дезе, ӱренчиктер де, оогош болчомдор до олордоҥ кычырып темигет, онойдо ок олордыҥ чӱмдемелдери бу чыгармаларда кӧп кепке базылат. Онызы балдарды алтай тилиле јилбиркеерине, кычырарына таскадат. Чын ла балдардыҥ ӧҥдӱ чыгып турган «Солоҥы» журналы, алтай калыктыҥ узактаҥ бери кычырып келген тӧрӧл газедин бӱгӱнги кӱнде ончо јурттарда ла билелерде бичитпей турганы јажыт эмес. Кезик школдордо интерактивный досколор, бӱгӱнги кӱнниҥ ӱредӱ јепселдери  јок болгонына, онойдо ок электронный бичиктерге кӧчӧрине ајару эдери керегинде кӱӱнземел айдылды. Ӱренчиктерге јаҥыс ла «Туулу Алтайдыҥ культуразы» предметти берер эмес, је алдында чылап, ойто чӱм-јаҥдардыҥ ла јаҥжыгулардыҥ урокторын ӧткӱрер сурак тургузылды. Онойдо ок ӱренчиктерле јӱк школдо эмес, јуртыҥ клубтарында, спорт объекттеринде база кружоктор тӧзӧп, тазыктыру, таскадулу иш ӧткӱрери керегинде сурак болды. Калада национальный гимназияныҥ туразында јайгыда иштеп турган «Чедирген» лагерьде ӱренчиктер јӱрер јерлерди кӧптӧдип, анчада ла тӱндӱк аймактардыҥ балдарына алтай тилле куучындажар арганы кӧптӧдӧр керек деген кӱӱнземел айдылды. Министерство олорды ончозын ајаруга алар ла иштеер деп иженер керек.

Республикан текши маргыштыҥ турулталары калганчы кӱнде калада јарлалды. «Алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи — 2020» маргыш-кӧрӱниҥ јеҥӱчили –  Кан-Оозы аймактыҥ Кырлык јуртындагы орто ӱредӱлӱ школдыҥ баштамы класстарыныҥ ӱредӱчизи Айсура Кимовна Теркишева. Јеҥӱ алган ӱредӱчиге сӧс берилерде, ол мынайда айтты: «Мен мында јуулган ончо улусты бу байрамла уткыйдым.   Јылдызым бийикте јаркынду кӱйӱп, јӱрӱмниҥ јолы школго экелген, јӱрегим јылузын балдарга сыйлагам. Јаан быйанымды тӧрӧл Кырлык  јуртымныҥ школыныҥ ӧмӧлигине, аймактыҥ ӱредӱ бӧлӱгине мени бу јаан јолго чыгарып, кӧрӱ-маргышта туружарга арга бергени учун. Жюриниҥ турчыларына, кожо турушкан ӱредӱчилерге, Шыргайты јурттыҥ эл-јонына, школдыҥ ӧмӧлигине туружаачыларды уткуп, иштеер јарамыкту айалгалар тӧзӧгӧни учун база јаан быйаным!». Экинчи јерде Кош-Агаш аймактыҥ Телеҥит-Сортогой јуртындагы орто ӱредӱлӱ школдыҥ баштамы класстардыҥ ӱредӱчизи Айна Вячеславовна Самтакова. Ӱчинчи јерге Чамал аймактыҥ Ӱзнезидеги орто ӱредӱлӱ школыныҥ ӱредӱчизи Эмилия Михайловна Феоктистова чыкты. Јеҥӱчилдерге   кереес сыйлар, акча-сыйлар табыштырылды.

Н. Бельчекова.

Е. Бутушевтиҥ фотојуругы