Алтайдын Чолмоны

Олег Хорохордин. Алтай Республиканыҥ бажында — бир јыл

20.03.2020

Олег Хорохордин Алтай Республиканы туй ла бир јылдыҥ туркунына башкарып јат. Бу кыска ӧйгӧ тергееде ондор тоолу школдор, балдардыҥ садиктери, фельдшерско-акушерский пункттар, јолдор ло кӱрлер чыныкталып тудулган. Башчы келер ӧйгӧ оноҥ до кӧп иштер темдектеп алган.

Олег Хорохордин, Алтай Республиканыҥ башчызы, башкарузыныҥ председатели: «Мени Алтай Республиканыҥ удурумга башчызыныҥ молјуларын бӱдӱрер јамыга тудардаҥ  озо до мен Туулу Алтайда кӧп болгом, мен бу кайкамчылу, сӱреен јараш тергеени узак јылдарга сӱӱйдим. Ӧткӧн јылда меге Алтайды ла оныҥ эл-јонын јууктада билип аларга, јербойыныҥ эл-јоныныҥ јӱрӱмин ле болуп турган керектерди ичјанынаҥ кӧрӧргӧ келишти.

Бу јер мениҥ јӱрегиме сӱреен кару ла оныҥ салымы учун мен каруулу. Мен бир  јыл кайра айтканымла ок, Алтай Республиканыҥ келер ӧйи учун иштеерге турум. Јыл туркунына эдилген иш ас эмес. Је алдыста иш оноҥ до кӧп. Бистиҥ ончобыста бир тӧс керек – республиканыҥ ӧзӱмин эл-јонныҥ јӱрӱминиҥ чыҥдыйын јарандырарына экелетен чек ӧскӧ јолго ууламјылаары. Мында биске ороонныҥ башкарузы ла федерал тӧс јер болужар.

Мениҥ ижимниҥ тӧс ууламјылары – ак-чек ле ачык,   чындык ла каруулу болоры, профессионализм. Мен тергееде ичкери турумкай ӧзӱм учун   калыктар ортодо эптӱ-јӧптӱ айалга болорына ајару эдедим».

Владимир Тюлентин, Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ председатели: «Олег Леонидовичле бис ол тергеениҥ башкараачызы болуп иштеген баштапкы ла кӱннеҥ ала јуук колбуда иштеп келдис. Меге де, депутаттарга да оныҥ эрмек-куучынга ачык, белен болгоны, аймактарды ӧскӱрериниҥ курч сурактарына каруулузы јарайт. Республикада  ижин ол јербойында јадын-јӱрӱмле таныжулардаҥ баштаган эди. Онызы чын алтам болгон, нениҥ учун дезе, республикада кажы ла аймакта бойыныҥ аҥылузы бар.

Ондый јаан иштӱ кижиге тӱргендеш јарабас. Республиканыҥ эл-јоны Олег Леонидович кандый бир јӧпкӧ келердеҥ озо, јакшызын, јаманын  сананып-шӱӱп билерин кӧргӧндӧр. Депутаттарыныҥ тогузон проценти јаҥы парламентле баштап тарыйын ого текши куучын табары чӱмдӱ болгон. Је ол турумкайын кӧргӱскен ле бӱгӱнги кӱнде тергеениҥ јаҥыныҥ эки органыныҥ ортодо колбулар тудулганы керегинде айдар арга бар».

Борис Алушкин, Алтай Республиканыҥ Журналисттер биригӱзиниҥ председатели: «Алтай Республиканыҥ башкарузы СМИ-ге  кандый иштер бӱдӱрип ле келер ӧйдӧ нени  пландап турганы керегинде јетирӱлер береринде ачык болорын тыҥыткан. Ол Алтай Республиканыҥ эл-јонына јӱрӱмге бӱдӱмјилӱ кӧрӱп, турган сурактардыҥ аайына канайда чыгарында бойлоры база туружарына тартат. Кайда јаҥныҥ болужы керек, ол јанынаҥ каруулу улуска јакылталар берип јат. Инвесторлорго онызы јакшы айалга: олор јаҥ кайда турумкай ла политический чочыдулар јок, оноор барып турулар».

Михаил Маргачев, «Чой аймак» муниципал тӧзӧлмӧниҥ јааны: «Тергеениҥ башчызы Олег Хорохордин аймактарда айалганы лапту шиҥдейт. Ол бастыра ла муниципал тӧзӧлмӧлӧрдӧ болгон. Ол аймактардыҥ јаандарын аймактарды ла каланы ӧскӱрер суракта каруулу  болорына, аймактарда иштеер јерлер тӧзӧӧр, чындык бюджеттер јарадар ла ишјалды бюджеттиҥ корулалган бӧлӱги эдер иштерди эрчимдӱ ӧткӱрерине  молјойт».

Олег Хорохордин Алтай Республиканы туй ла бир јылдыҥ туркунына башкарып јат. Бу кыска ӧйгӧ тергееде ондор тоолу школдор, балдардыҥ садиктери, фельдшерско-акушерский пункттар, јолдор ло кӱрлер чыныкталып тудулган. Башчы келер ӧйгӧ оноҥ до кӧп иштер темдектеп алган.

Алтай Республикада былтыргы јылдаҥ бери 11 национальный ӱлекер аайынча 47 тергеелик ӱлекер иштеп јат. 2019 јылдыҥ турулталарынаҥ кӧргӧндӧ, республиканыҥ экономиказыныҥ ӧзӱминде, јонјӱрӱмдик учурлу иштерди бӱдӱреринде билдирлӱ једимдер бар. Олег Хорохордин јогынаҥ бу иштердиҥ кӧп сабазы бӱтпес те эди. Олордыҥ кажызына ла токтоп, аайын кӧрӧли.

 

Јонјӱрӱмдик объекттер ле ӱредӱниҥ ӧзӱми

Јӱк ле былтыргы јылда тергееде «Демография» деген национальный ӱлекер аайынча 380 бала јӱретен беш садик ишке табыштырылган. Школго јӱргелек балдарга дезе база ӱзеери 1570 јерлӱ 14 объект тудулат.

«Ӱредӱ» деген нацӱлекер аайынча Шабалин аймакта  Камлак јуртта 80 бала ӱренетен јаҥы школ тудулган. Горно-Алтайскта Заимка микрорайондо ло Кӧксуу-Оозы јуртта 275 бала ӱренетен школдор тудулат. Бу школдор ишке 2020 јылда табыштырылар. Республиканыҥ тӧс калазында тудулып јаткан јаҥы школдыҥ эжиктери балдарга бу ла јуук кӱндерде ачылар.

Горно-Алтайскта балдардыҥ «Кванториум-04» деген јаҥы технопаркы ачылган. Ол эмдиги ӧйдиҥ јаҥы эдим-јазалдарыла јепселген. Ого 800-теҥ ажыра бала јӱрӱп, билим ле технический ууламјыларда таскаду алат.

Республиканыҥ јурттарыныҥ 19 школында цифровой ло гуманитар ӱредӱниҥ «Точка роста» деген тӧс јерлери тӧзӧлгӧн.  Горно-Алтайскта М. З. Гнездиловтыҥ адыла адалган политехнический колледжте дезе баштапкы ла катап «Строительство» деген беш мастерской иштеп баштаган. База беш мастерской Горно-Алтайскта ӱредӱчилер белетеер колледжте, Кӧксуу-Оозы јуртта техникумда ла Майманыҥ јурт ээлем аайынча техникумында ачылган.

Школдор ыжык ла јылу 35 јаҥы автобусла јеткилделген. Бир ле уунда  мынча кире автобустар бистиҥ тергееге баштапкы ла катап келген деп темдектеер керек. Ол эҥ ле ыраакта турган јурттарды автобустарла јеткилдеер арга берген.Ӧткӧн јылда 89 школдо јазалду иштер ӧткӧн.

 

Экология

«Экология» деп нацӱлекерле 2019 јылда Майма јуртта суула јеткилдеер системаны Катунский сууалгышка колбоорго оны јаҥыртар иш ӧткӧн. Майма аймакта Катунский сууалгыштаҥ ала Алгаир микрорайонго јетире 5 км сууӧткӱш ӧткӱрери башталган. Бу иш бӱткенде, Россияныҥ јаан јурттарыныҥ бирӱзин бийик чыҥдыйлу артезиан суула јеткилдеер арга болор.

2019 јылда Горно-Алтайскка потребительдерди сууӧткӱштерге технологиялык колбоорына каланыҥ оромдорыла узуны 3,766 км сууӧткӱш ӧткӱрерге акча-манат чыгарылган. Мынаҥ ары улус бийик чыҥдыйлу «јымжак» суу ичсин деп, каланы Катунский сууалгышка база колбоор план бар.

Инвестициялык программала Маймада айыл-јурттыҥ кату таштанчыларын ылгаар заводты јарандырары ӧткӧн. Аймактардыҥ ла Горно-Алтайсктыҥ администрациялары контейнерлер тургузар јерлерди јазаарына ла сӱрее-чӧптиҥ контейнерлерин тургузарына акча-манат алган. Бастыразы 780 площадка тӧзӧлгӧн, кӧбизи Горно-Алтайскта ла Майма аймакта.

Майма, Чарыш, Чуй, Чаган-Узун сууларда суудаҥ корыыр дамбаларды текшилей јазаары, инженерный корулаш тудары ӧткӱрилген. Кан-Оозында Кӧдӱрген сууныҥ коолын арчыыр ла тереҥжидер иштер эдилген. Онойдо ок Чамалдагы ГЭС-ти јазаар иш ӧдӧт.

Тергееде агаштарды корыыр программа улалат. Ӧткӧн јылда тергееге ӧрт ӧчӱрер аҥылу 47 техника, ол тоодо коомой јерлерди ӧдӧр автомобильдер, гусеницалу ла кӧлӧсӧлӱ тракторлор, вахтаныҥ автобустары, агаш аразында каруул ӧткӱрер кичӱ комплекстер, ӧрт ӧчӱрер автоцистерналар алынган.

Онойдо ок агаш отургызары ла орныктырары аайынча керектерге республикага агашээлемдик учурлу 16 техника ла јепселдер чыгарылган.

 

Ӧзӱмниҥ таҥынаҥ программазы

Эмди Алтай Республикада Россияныҥ Минэкономӧзӱминиҥ башкарганыла ӧзӱмниҥ таҥынаҥ программазы тургузылат, оныҥ турултазында мындый керектер болор: эл-јонныҥ акчала кижи бажына келижип турган орто кирелтези 8,2% кӧптӧӧр, акчала кирелтези тергеедеги прожиточный минимумнаҥ јабыс эл-јонныҥ тоозы астаар, ишјоктордыҥ тоозыныҥ кеми 1,4 катапка јабызаар, онойдо ок тӧс капиталга инвестициялар кӧптӧӧр.

Горно-Алтайсктагы аэропорттыҥ калыктар ортодогы статузын бийиктеткениниҥ, калыктар ортодогы терминалды ӱлекерлеп тургусканыныҥ шылтузында Алтай Республиканыҥ туризмдеги аргаларын толо тузаланарына ла РФ-тыҥ ӧскӧ субъекттериле транспортло колбуларын тыҥыдар арга болор.

Онойдо ок автомобильдердиҥ кӧпјандай «Ташанта» деп ӧткӱжиниҥ пунктыныҥ ӧткӱрер аргазын кӧптӧдӧри, РФ-тыҥ государственный гран-кыйузы ажыра автомобильдердиҥ «Карагай» деп ӧткӱжиниҥ пунктын ачары пландалат.

Экономиканыҥ реальный бӧлӱгиниҥ ӧзӱмин алзабыс, мында бӧлӱк-отрасльдардыҥ кластерлерин (олордыҥ инфраструктуразын ӧскӱрерин јӧмӧӧри) тӧзӧӧрине ле тергееде олорды ӧскӱрерине керектӱ институттарды тӧзӧӧрин јӧмӧӧрине ајару керек.

 

Культура

Культураныҥ бӧлӱгин јаҥыртары аайынча база јаан иштер ӧдӧт. Былтыр «Культура» деген нацӱлекер аайынча Оҥдой аймакта Кӱпчеген јуртта, Шабалин аймакта Каспада, Кош-Агаш аймакта Телеҥит-Сортогойдо, Кан-Оозы аймакта Кайрукунда, Чамал аймакта Онос јуртта Культураныҥ туралары чыныкталган.

Кӧксуу-Оозы ла Кош-Агаш аймактарда эки модельный муниципал библиотекалар иштеп баштаган. Улаган, Кош-Агаш, Турачак, Кан-Оозы ла Кӧксуу-Оозы аймактарга беш јаҥы автоклуб алылган.

2019 јылда анайда ок библиотекаларды, Культураныҥ тураларын чыныктап јазаарга, бичиктер тургузар стеллажтар аларга, кӱӱлик аппаратуралар ла артисттерге кеп-кийимдер аларына республикан бюджеттеҥ акча чыгарылган.

Кош-Агаш аймакта Јаҥы-Белтир јуртта Культураныҥ туразында тудум иштер 2020 јылда оноҥ ары улалат, ол ишке 2021 јылда табыштырылар.

Балдардыҥ искусстволорыныҥ школдоры јаҥы кӱӱлик ойноткыларла, ӱредӱге керектӱ бичиктерле јепселет. Балдардыҥ Горно-Алтайсктагы кӱӱлик школы тергеелик конкурстыҥ јеҥӱчили болуп чыккан. Тургуза ӧйдӧ ол јӧптӧжӱ тургузат.  Јӧптӧжӱ аайынча бу школ кӱӱлик ойноткыларла јеткилделер.

2019 јылда «Родники Алтая» фестиваль бийик кеминде ӧткӧн. Быјыл алтай калыктыҥ Эл Ойын байрамы ӧдӧр. Тургуза ӧйдӧ ого ло Улу Јеҥӱниҥ 75 јылдыгына белетеништӱ иштер  кидим ӧдӧт.

 

Јоксырашла, иш јок болгоныла тартыжу

Олег Хорохординниҥ тергеениҥ удурумга башчызы болуп турардагы эҥ баштапкы угузузы јоксырашла, иш јогыла тартыжары, Алтай Республиканы «тургактаҥ» чыгарып, бастыра јанынаҥ ӧзӱмге ичкерледери керегинде болгон.

2020 јылдаҥ ала республика јонјӱрӱмдик-экономикалык ӧзӱмниҥ эл-јонныҥ кирелтелерин бийиктедер, федерал бюджеттиҥ јонјӱрӱмдик контрактка тӧзӧгӧлӧнгӧн государственный јонјӱрӱмдик болужыла јоксыраштыҥ кемин эки катапка астадар деген национальный амадуларга 2024 јылга јетире јединетен пилотный ӱлекерге кирген. Јонјӱрӱмдфик контрактты бӱдӱргени 2020 јылда јонјӱрӱмдик болушты 2 186 кижи алар арга берер.

Алтай Республикада јонјӱрӱмдик болуш алып турган улустыҥ текши тоозы 127,7 муҥ кижи эмезе республиканыҥ эл-јоныныҥ текши тоозыныҥ 58,4%. Јонјӱрӱмдик јӧмӧлтӧ алып турган улустыҥ тоозы ас та болзо, 2,3% астаганы эл-јонныҥ јонјӱрӱмдик-экономикалык айалгазын јарандырарында баштапкы алтамдарды керелейт.

Алтай Республиканыҥ башкарузы иштиҥ регистрациялу рыногында турумкай айалга болорын јӧмӧӧр амадула эл-јонды ишле јеткилдеер керектерди акча-манатла јӧмӧӧриниҥ кемин астатпаган. Башкаруныҥ чыгарган акчазы эл-јонды ишле јеткилдеер бӧлӱкте 34 муҥ кижиге государственный јеткилдеш эдер арга берген.

 

Транспортты тузаланары

Олег Хорохординниҥ республиканыҥ башчызыныҥ јамызына келгениле колбой тергееде јолдорды ла кӱрлерди чыныктап јазаары аайынча элбек кемдӱ иштер башталган. Бу иштер «Кӧлӱктердиҥ јеткер јок ло чыҥдый јолдоры» деген национальный ӱлекер аайынча база ӧткӱрилет.

Былтыр республиканыҥ аймактарында ла Горно-Алтайскта 60 километрге шыдар јолдор јазалган. Быјыл 155 километрдеҥ ажыра јол чыныкталар.

Муниципал тӧзӧлмӧлӧргӧ јербойындагы учурлу 53 километр јолды чыныктап јазаарга нацӱлекерлердеҥ башка Алтай Республиканыҥ јолдор аайынча фондынаҥ  субсидиялар чыгарылган. Иштер Горно-Алтайскта, Майма, Чой, Кан-Оозы, Кӧксуу-Оозы, Оҥдой, Шабалин, Турачак, Улаган ла Кош-Агаш аймактарда ӧткӧн. Олег Хорохординниҥ федерал бюджеттеҥ куучындажып алган акчазы ӱзеери база тергеелик учурлу 17 километр јолды, јемирилерге јеткен 14 кӱрди, Майма аймакта ла Горно-Алтайскта јербойыныҥ 8,7 километр јолын чыныктап јазаарына тузаланылган. Бу акчала анайда ок каланыҥ тӧс проспегиниҥ јолы база чыныкталган.

Јолдорды чыныктап јазаары аайынча мындый кемдӱ иштер бистиҥ тергееде мынаҥ озо ӧтпӧгӧн. Јолдорды чыныктап јазаарыныҥ ӱстине олорды јакалай јарыткыштар тургузылат. Олор јолдордо јеткер болбозын јеткилдейт. 2019 јылда јолдорды јарыдар иштер Чой аймактыҥ  Туньжа јуртында ӧткӧн. Бу иштер тургуза ӧйдӧ Эликманар, Шабалин ле Кӧксуу-Оозы јурттарда башталган.

Јолдорго чыгарылган акча канайып тузаланылып ла анда иштер канайда ӧдӱп турганын башчы бойыныҥ ајурзында тудат. Ол былтыр јаскыда кажы ла салковой акча тузалу болзын деп, оны ӧйлӱ-ӧйинде ле кемјӱлӱ тузаланар керек деп јакыган. Оныҥ шылтузында 2019 јылда јолдордо ӧткӧн ремонт иштер тутагы јогынаҥ ӧткӧн лӧ олор ӧйинеҥ озо тӱгенген.

Республикада туризмди ӧскӱрерин элбедер амадула Урлу-Аспактаҥ ала Караколго јетире 5,3 километр јол тудулат.  Алтын-Кӧл јаар јол федерал кеминде тузаланарына табыштырылат. Оны чыныктап јазайтан иштерге федерал бюджеттеҥ акча чыгарылар. Олег Хорохордин РФ-тыҥ транспорт аайынча министерствозыла Казахстан јаар јолды федерал кемине табыштырары јанынаҥ эрмек-куучын ӧткӱрет.

Горно-Алтайсктыҥ аэропортынаҥ самолеттор учарын јеткилдеер сурактарла база јӧптӧжӱлер ӧдӧт. Олег Хорохордин јӧптӧжӱлер ӧткӱрген кийнинде ороонныҥ тӧс калазы јаар учатан база бир рейс ачылган. Мынызы билеттиҥ баазын јабызадар аргалар тӧзӧгӧн. Кош-Агаш ла Кӧксуу-Оозы јаар  самолеттор учары јанынаҥ сурактар база шӱӱжилет. Быјыл кандык айда бу эки аймак јаар баштапкы самолеттор учуп баштаар. Новосибирск, Красноярск ла Екатеринбург јаар самолеттор база учуп јат. Кӱӱк айдаҥ ала дезе  Омсктӧӧн рейстер ачылар.

 

Јурт ээлем

Јурт ээлем — ол Алтай Республикага ӧзӱмниҥ јаан учурлу бӧлӱги, эл-јонныҥ 70 процентинеҥ кӧбизи јурт јерде јуртайт.

«Јуртта ээлемниҥ кичӱ бӱдӱмдерин ӧскӱрери» деп программа государствоныҥ јӧмӧлтӧлӱ тӧс иштериниҥ бирӱзи. 2019 јылда 21 ээлем грантла болуш алган, ол јуртээлемдик техника ла мал-аш садып аларына чыгымдалган. Болушты кооперативтер сӱттеҥ продукция эдип чыгарар цехтер тударына, сӱттеҥ ле эттеҥ, тӱктеҥ продукция эдер јепселдер аларына ла тургузарына аладылар. Бу ончозы тергееде јаҥыс ла продукция эдерин кӧптӧдип турган эмес, је онойдо ок јурттарда иштеер јерлер тӧзӧп јат.

«Јурт јерлердиҥ турумкай ӧзӱми» деп подпрограммала јурттарда јаткан јиит билелерге ле специалисттерге 3,5 муҥ квадратный метр кемдӱ туралар алылган ла тудулган, фельдшерско-акушерский пункттар ла газ берер сетьтер, сууӧткӱштер тудулган.

Јурттардагы эл-јонныҥ јербойында баштаҥкайларын грантла јӧмӧӧри аайынча керектерле Кош-Агаш аймактыҥ Јазатыр, Кан-Оозы аймактыҥ Кан-Оозы ла Кайрукун, Улаган аймактыҥ Улаган, Шабалин аймактыҥ Шыргайты, Кӧксуу-Оозы аймактыҥ Кӧксуу-Оозы јурттарында балдардыҥ площадкалары тудулган. Бу ок программала Чой аймактыҥ Ускуч јуртында Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда корогондордыҥ кереези тургузылган.

 

Газ ӧткӱрери ле энергетика

Тергееге газ ӧткӱрери улалат.  Ӧткӧн јылда 2 452 айыл-јуртка газту сетьке колболор арга берген 52,5 км газӧткӱш ишке табыштырылган.

Кӱнниҥ электростанцияларын ла јаҥы электролиниялар тудуп, республиканы камааны јок ло бӱдӱмјилӱ энергияла јеткилдеер амадула 2019 јылда АР-дыҥ јеринде текши ийдези 80 МВт алты электростанция тудулган. Онойып, Алтай Республикада 2020 јылда кӱннеҥ иштеер генерацияныҥ ийдези 120 МВт болгон. Компания-инвестор тергееде удура ла толтырылар энергетика тӧзӧӧрин 2014 јылдаҥ ала баштап, эмди ижин тӱгезип койды.

Кӱнниҥ электростанцияларын толо ийдезиле иштедип, сетьке керектӱ электроийде берзин деп, 2019 јылда Кош-Агаштагы электростанцияда баштапкы толтыраачы (накопитель) тургузылган.

 

Спорт — јӱрӱмниҥ ээжилери

Республика федерал бюджеттеҥ јеткил акча-манат алган. Ол акчала школдордыҥ 11 спортзалы чыныкталып јазалган. Анайда ок физкультураныҥ ла спорттыҥ эдим-јазалдарыла школдордыҥ јанындагы 2 площадка јеткилделген.

Республикада «Спорт — јӱрӱмниҥ ээжилери» деген тергеелик ӱлекер једимдӱ иштейт.  Бу ӱлекер аайынча 2019 јылда ГТО-ныҥ Оҥдойдогы, Маймадагы, Кӧксуу-Оозындагы ла Кан-Оозындагы беш спортплощадказына керектӱ эдим-тудумдар алылган. Ишке кӧп јылдардыҥ туркунына тудулган  «Атлант» деп Тоштыҥ ӧргӧӧзи табыштырылган.  Анда мячту ла шайбалу хоккейле маргаандар ӧткӱрилет, фигурный јыҥылашла секцияныҥ ижи тӧзӧлгӧн, конекло јыҥылайтан прокат иштеп јат.

Кан-Оозы јуртта физкультураныҥ ла су-кадыктыҥ ачык бӱдӱмдӱ комплексин тӧзӧӧр амадула  ого эмдиги ӧйдиҥ эдим-тудумдары, олимпий резервтердиҥ спортшколына јаҥы јазалдар алылган.

Быјыл Шабалин ле  Чамал јурттарда ГТО-ныҥ эки площадказы тудулар. Кан-Оозы, Чой, Иогач, Кызыл-Ӧзӧк, Кош-Агаш, Оҥдой, Ӱзнези, Акташ, Кӧксуу-Оозы ла Шабалин јурттарда хоккейдиҥ он коробказы јазалар. Горно-Алтайскта «Спартак» стадиондо дезе футболдыҥ искусственный јалаҥы јайылып јазалар.

Анайда ок Кан-Оозы јуртта јаҥы спортзал ла Горно-Алтайскта физкультураныҥ ла су-кадыктыҥ јаҥы комплекси тудулары темдектелет.

 

Су-кадыкты корыыры ла медјеткилдеш

Тергееде ФАП-тар тудар иштер улалат. Кош-Агаш аймакта Тӧбӧлӧр, Кӧксуу-Оозы аймакта Талду, Тихонькая, Мульта, Оҥдой аймакта Шашыкман јурттардыҥ фельдшерско-акушерский пункттарына таҥынаҥ башка туралар алылган. Майма јурттыҥ тӱрген болуш јетирер службазыныҥ диспетчерлери таҥынаҥ турала база јеткилделген.

Чамал аймакта Аскат јурттыҥ ФАП-ына јаҥы модуль алылган.  Кайсын ла Майма  јурттардыҥ фельдшерско-акушерский пункты ла эмчилиги ишке табыштырылган. Кызыл-Ӧзӧк јуртта амбулатория јетире тудулат. Балдардыҥ республикан эмчилигин  тудар иштер ойто орныктырылган.  Сакылталу бу эмчилик ишке 2021 јылда табыштырылар.

2020 јылда Оҥдой аймакта 9,  Кан-Оозы аймакта 3 јаҥы ФАП тудулары темдектелет. Кош-Агаш, Кӧксуу-Оозы, Шабалин ле Чамал аймактарда база бир ФАП-таҥ тудулар.

Иштиҥ чыҥдыйын јарандырар амадула 2019 јылда Интернетке 33 фельдшерско-акушерский пункт колболгон.  2020 јылда Интернетке база 44 ФАП колболор. Бу иш тергееде оноҥ до ары улалар.

Былтыр эмчилик организацияларга 9 санитар кӧлӱк алылган. Тергееге анайда ок тӧс јердеҥ тӱрген болуш јетирер 42 кӧлӱк алылган.

Су-кадыкты корыырыныҥ учреждениелерин кадрларла јеткилдеер ишке база јаан ајару эдилет. «Земский доктор» ло «Земский фельдшер» деген программалар тергееде база једимдӱ иштеп јат. Ӧткӧн јылда бу программалар аайынча бир миллион салковой акчаны 26 врач алган, 7 фельдшерге дезе 500 муҥ салковойдоҥ акча табыштырылган. Бу программалар бистиҥ республикада мынаҥ да ары иштеер.

«Су-кадык» деген автопоездтиҥ ижи керегинде айтпаска база болбос. Бу иш тергееде Олег Хорохординниҥ баштаҥкайыла тӧзӧлгӧн. Эмчилердиҥ бригадазы бастыра аймактарда болуп, 25 муҥнаҥ ажыра улустыҥ су-кадыгы шиҥдеп кӧргӧн. Кӧп улус врачтарда јылдар, ондор јылдар туркунына болбогоны керегинде айдышкандар.

Јурт јаткандардыҥ су-кадыгын кардиолог, офтальмолог, оториноларинголог, уролог, терапевт, невролог, онколог, хирург, стоматолог, рентгенолог, акушер-гинеколог, врач-УЗИ, балдардыҥ неврологы ла балдардыҥ кардиологы кӧргӧндӧр. Муниципал тӧзӧлмӧлӧрдӧ автопоездтиҥ врачтарына јербойыныҥ эмчилери кожулган.

Республиканыҥ башчызы эл-јонды «Су-кадык» деген автопоезд тергеениҥ аймактарыла јылдыҥ сайын јорыктаар деп бӱдӱмјилеген.  Јуук ӧйлӧрдӧ республикага мындый јол-јорыктарда тузаланатан аҥылу јаҥы кӧлӱктер келер. Ол тушта јурт јаткандарга јетирип турган медболуштыҥ чыҥдыйы билдирлӱ бийиктеер.

 

Туралардыҥ јанын арутаары

Олег Хорохордин улустыҥ јадын-јӱрӱминиҥ айалгаларын јарандырарына ла туралардыҥ јанын арутап кичеерине јаан ајару эдет. «Јадар јер ле каланыҥ јерлери» деген нацӱлекер аайынча былтыр республиканыҥ тогус јурт јеезезинде јонјӱрӱмдик учурлу 11 јер, калада андый ок 3 јер ле 9 площадка аруталып јазалган. Бу иштер 2020 јылдыҥ учына јетире ӧдӧр. База јонјӱрӱмдик учурлу 17 јер ле 5 площадка аруталып јазалары темдектелет.

2019 јылдыҥ јаҥар айында Туу-Кайада амыраштыҥ паркы иштеп баштаган. Кырдыҥ ӱстинде ле оныҥ јаан тӧҥинде беседкалар тудулган, баштапкы беседкага јетире таштаҥ јазалган тепкиштер салылган. Бу ӱлекердиҥ јӱк ле баштапкы бӧлӱги. Мында тудум иштер јаҥы ла башталып јат.

Јурт јерлерде «Улустыҥ баштаҥкайлары» деген ӱлекер аайынча иштер база ӧдӧт. Кан-Оозы, Кош-Агаш, Турачак ла Майма аймактардыҥ алты јурт јеезезине алты объектти арутап ла чыныктап јазаарына акча-манат чыгарылган. Бу иштер балдардыҥ ойнойтон, физкультурага таскайтан площадкаларында, амыраар јерлерде, автобустардыҥ павильондорында ӧдӧр.  Быјыл иштер оноҥ ары улалар. Бӱгӱнги кӱнде 9 объектке акча чыгарылып калган.

 

Ийделӱ Алтай

Былтыр ончо аймактарда ӧткӧн шӱӱжӱлердиҥ турултазында тергеениҥ ӧзӱминиҥ «Ийделӱ Алтай» деп программазы јарадылганын тергеениҥ бастыра эл-јоны билер. Ого муниципал форумдарда эл-јонныҥ бойлорыныҥ айткан јаан учурлу шӱӱлтелери кийдирилген.

Бу программаныҥ турулталары стратегиялык пландардыҥ документтериле, национальный ӱлекерлерле, республикан ла јербойыныҥ бюджеттериле колболгон. Онойдо ок АР-дыҥ ӧзӱминиҥ тӧс јериниҥ ижиле коштой эл-јонныҥ баштаҥкайлары аайынча ӱлекерлерди бӱдӱрери бу программага база кирет.

Республикада 2025 јылга јетире тергеениҥ ӧзӱминиҥ «албатылык» јети ууламјызы чокымдалган: јонјӱрӱмдик бӧлӱк, аргачылыкты ӧскӱрери, ол тоодо туризмди ле јурт ээлемди, транспортты ла инженерный ифнраструктураны ӧскӱрери, улус јадар јерди јарандырары ла экологияда јеткер јок болоры.

Тургуза ӧйдӧ «јолдыҥ картазыныҥ» бӱткениниҥ баштапкы турулталары кӧрӱлген: 2019 јылда бастыразы 50 керек бӱткен.

 

Келер ӧйдиҥ технологиялары

Тергееде «Цифровой экономика» деп нацӱлекер аайынча јаан иш ӧдӧт, 2019 јылда интернетке јонјӱрӱмдик учурлу 70 объект колболгон — ол школдор, фельдшерско-акушерский пункттар, Кош-Агаш, Майма, Оҥдой, Кан-Оозы аймактарда ӧрт ӧчӱрер посттор. Оноҥ ары бу амадула туткан сетьтерди айылдарды ла предприятиелерди интернетке колбоорында тузаланары пландалат.

Алтай Республика ороонныҥ ӱч ле јылга тергеениҥ ончо јонјӱрӱмдик объекттерин интернетке колбоп салатан 14 тергеезиниҥ тоозына кирет.

2020 јылда интернетке Кош-Агаш, Майма, Оҥдой, Кан-Оозы, Шабалин, Чамал, Кӧксуу-Оозы, Чой ло Улаган аймактардыҥ, Горно-Алтайсктыҥ јонјӱрӱмдик учурлу 87 объегин колбооры темдектелет. 2021 јылдыҥ учына јетире ондый 269 объектти колбооры пландалат.

Тӧзӧлип јаткан инфраструктура, јетирӱлерди аткарар, ылгап јазаар ла кичеер элбек сеть тӧзӧгӧни тӧс јонјӱрӱмдик ӱлекерлерди автоматизировать эдер арга берер.

Тергеениҥ 250-неҥ ала 500-ке јетире кижилӱ 53 јуртында ӧмӧлик точкалар тургузары аайынча иштер учына чыгып јат. Оныла коштой колбуныҥ операторлоры колбуныҥ бар инфраструктуразын јаҥыртары ла јаҥызын тудары јанынаҥ иштер ӧткӱрет.

 

Туризм

Туризм — ол Алтай Республиканыҥ ӧзӱминиҥ база бир јаан ууламјызы. Мында келер ӧйдӧ иштеер јаҥы јерлер тӧзӧгӧдий, онойдо ок тергеебисти федерал ла телекейлик кеминде танылу эткедий арга бар. Олег Хорохординниҥ јакылтазыла туризмди ӧскӱрериниҥ бир чук аҥылу программазы тургузылат, ол туризмди ӧйиле бӧлӱктей ӧскӱрериле, оны чыҥдыйы јанынаҥ јаҥы кемине кӧдӱрериле иштеер арга берер.

Онойып, 2019 јылдаҥ ала Алтай Республика «Караколдыҥ кӧлдӧри» деп туристско-рекреационный кластерди тӧзӧӧри» деген инвестициялык ӱлекериле «Культураны ла туризмди ӧскӱрери» деп госпрограмманы бӱдӱреринде туружат. Ӱлекерде республикада туристско-рекреационный кластер тӧзӧӧр инвестициялык ӱлекерлерге кирип турган объекттерди јеткилдеер инфраструктураны тудары темдектелет. Ол тоодо федерал программада Урлу-Аспак-Каракол јолды ӱч бӧлӱктей тудары пландалат.

Алтай Республика бойыныҥ аргаларын кӧргӱзип, туризмниҥ калыктар ортодо кӧрӱлеринде туружат, ӧткӧн јылда 10 муҥнаҥ ажыра улус орус калыктыҥ јайаандыгыныҥ «Алтайдыҥ суучактары» деп фестивалинде турушкан, Горно-Алтайскта тергеениҥ тӱӱкизинде баштапкы катап «Эне Јер. Алтай» деп элбек гастрофестиваль ӧткӧн. Ол тергеениҥ туризмниҥ јылдыҥ сайынгы ӧдӧтӧн учурлу јыргалы болуп, тергеениҥ эл-јонын ла айылчыларын Туулу Алтайда јуртаган тоозы кӧп калыктарыныҥ аш-курсагыла таныштырар аргалу болор. Ӧткӧн јылда ондо 20 муҥнаҥ ажыра улус, ол тоодо коштойында тергеелердеҥ айылчылар болгон.

 

Јандырулу колбу

Олег Хорохордин эл-јонныҥ јаҥжыккан площадкаларында да, соцсетьтерде де баштануларыла иштеерине јаан ајару эдет. Ӧткӧн јылда ол эл-јонло таҥынаҥ 11 туштажу ӧткӱрген, тергеениҥ тӱӱкизинде эҥ ле эрчимдӱ башкараачы болгон. Мында республикала ишмекчи јол-јорыктарда аймактардыҥ эл-јоныла туштажулары ајаруга алылбаган.

Оныла коштой, ол соцсетьтерде аккаунттар тӧзӧп, ондо бӱгӱнги ижи керегинде јетирӱ эдип, эл-јонныҥ берген сурактарына каруулар берет. Олег Хорохордин Алтай Республиканыҥ ончо ведомстволорыныҥ башкараачыларын соцсетьтерде регистрация ӧдӱп, аккаунттарды эрчимдӱ ӧткӱрзин, олордо бойыныҥ ижи керегинде бичип, эл-јонныҥ сурактарына каруулар берзин деп молјогон баштапкы башчызы болуп јат. Бастыра министерстволордо, комитеттерде ле муниципал тӧзӧлмӧлӧрдиҥ администрацияларында окылу группалар тӧзӧлгӧн. Тергеениҥ госјаҥыныҥ ончо бӱдӱреечи органдары «Инцидент-менеджмент» системаныҥ ижинде туружат. Ол ажыра министерстволордыҥ ла ведомстволордыҥ чыгартулу улузы ӧткӧн јылда эл-јонныҥ соцобъекттерди тударынаҥ ла јолдорды јазаарынаҥ ала карды арчыырына ла сӱрее-чӧпти тартарына јетире сурактарына алты муҥнаҥ ажыра каруулар берген.