Алтайдын Чолмоны

Учы-куйузы кӧрӱнбейт…

20.03.2020

Чамал аймактыҥ Аскат јурты јаҥыс ла республикада эмес, је анайда ок текши ороон ичинде јарлу јурт болгодый. Анчада ла Сибирьдеги федерал округта јадып тургандар оны јакшы билер деп айдарга јараар. Не дезе, бу јуртта Новосибирск ле ӧскӧ дӧ калалардаҥ келип, тура тудуп эмезе тура садып алган улус кӧп. Олордыҥ кезиги Аскатта јыл туркунына јадып турган болзо, кезиги јай ӧйинде келет. 

Кадын сууныҥ јарадында, карагайлардыҥ ортозында, ар-бӱткени јымжак јерде тӧзӧлгӧн јуртта бӱгӱн эки јӱстеҥ кӧп кижи јуртайт. Бери келген улус Аскатты «Устардыҥ ла јайаан улустыҥ калазы», јурукчылардыҥ, алтай јайаан богеманыҥ айлы деп айдат.

Бу јуртты 19-чы чактыҥ ортозында бери келген старообрядецтер тӧзӧгӧн. Јайгыда сӱреен јараш, кышкыда дезе тыҥ сооктор болбой турган Аскатта яблоколордоҥ, грушалардаҥ, сливалардаҥ болгой, виноград та ӧзӧт.

Је ары улус јаҥыс ла амыраарга болуп ла аҥылу микроклимат учун келип турган эмес, јербойыныҥ улузыныҥ ла ары барып турган туристтердиҥ темдектегениле, Аскатта кандый да аҥылу, јаан ийде бар. Бу ийде улустыҥ јайаан аргаларын ачат, олорды ийде-кӱчле толтырат.

Аскаттаҥ ыраак јокто Онос јуртта јарлу јерлежис, јайалталу јурукчы ла јондык ишчи Г. И. Чорос-Гуркин јуртаганын ла албатызына энчи болуп арткан јараш јуруктар јураганын ајаруга алза, бу јерлерде чын ла аҥылу, јаан ийде бар деп сананарыҥ. Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу ӧйинде ле оныҥ да кийнинде јылдарда Аскатка Киевский областьтыҥ Борисполь калазынаҥ ӧскӱс балдарды экелген.

Јурттыҥ аҥылузы, анда јадып турган улустыҥ јайалталары керегинде кӧпти бичиирге јараар. Је бистиҥ бӱгӱнги бичимелис ӧскӧ темага учурлалат. Калганчы ӧйдӧ бир кезек элбек јетирӱлер эдер эп-аргаларда Аскат јурттагы кереес-обелискле колбой бичимелдер јарлалат. Олорды кычырган кижи мынайда оҥдоор: 1970-чи јылдарда јурттыҥ ичинде Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда јеҥ јастанган јуучылдарга кереес-обелиск тургузылган, јурттыҥ тӧс јеринде, агаштардыҥ ортозында, чындаптаҥ да јараш јерде деп айдар керек. Мынайып, Аскаттыҥ эл-јоны Улу Јеҥӱни јууктадарга тынын кысканбай јуулашкан јерлештериниҥ эземине кереес тургускан.

Је кереес тургузылган јер муниципал бӧлӱктиҥ участогы эмес, республикан ар-јӧӧжӧ, чокымдап айтса, АР-дыҥ ӱредӱ ле билим аайынча министерствозыныҥ јери болот. Аскат јуртта сууны јараттай јердиҥ участогы бу министерствоныҥ ла јай ӧйинде анда балдарды ӱредер-тазыктырар тӧс јер иштейт. Бир канча јыл кайра јербойыныҥ јаҥдары байагы кереес-обелискти ӧскӧ јерге кӧчӱрер деген баштаҥкай эткен. Је јурттыҥ улузы ого удура болгон…

Бу айалгала јууктада таныжарга болуп, бис Аскат јурттӧӧн јол-јорыкка атандыс. Аскатка једеле, Эдуард Абрамов деген кижини бедирегенис. Не дезе, бир кезек элбек јетирӱлер эдер эп-аргаларда шак ла бу кижиниҥ бичимелдери јарлалган. Јолой јолыккан ла улустаҥ «Эдуард Абрамов кайда јадып турган деп суразаас, «мен бу јердиҥ эмезим» эмезе «мен ӧскӧ јердеҥ келгем, андый кижини билбезим» деген каруулар уктыс. Адакыда јурттыҥ ортозында турган магазинге кирип, садучынаҥ байагы Абрамовты сурадыс, садучы биске «ол јаҥыс ла јай ӧйинде келет» деген.

Бис каладаҥ кереесле колбулу сурак аайынча келгенисти јартап, бу суракты јакшы билер улусты айдып берзин деп садучыга баштандыс. Ол биске јуртта Валентина Ивановна Петрова деген кижи барын айдып, ол бу суракты јакшы билер деген. Садучы: «Тегин де болзо, Абрамовтыҥ туразын барып кӧрӱгер. Айса болзо, једип келген болор бо» — деп айдып, ол тура кайда болгонын јартап берген. Ол тура јаар барзабыс, тураныҥ эжиги сомокту, карда ис те јок эмтир. Ойто Валентина Ивановнаныҥ туразын бедиреп таптыс. Тышкары иштенип јаткан эр кижиге јууктап, сураган болзо, «энем байа Ӱзнези барган, мен ого телефон согойын» деди. Энезиле телефонло куучындажып, «туку јолдыҥ белтиринде сакып алыгар, ол келип јат» деген. Анайып, бир кезек ӧйдӧҥ Валентина Ивановна једип келген. Газеттеҥ кереес-обелискле колбулу сурак аайынча келгенисти уккан бойынча, ӱзӱги јогынаҥ куучындап баштаган. Кереес турган јерге апарып, байа кереести ӱчјандай тургузылган чеденди кӧргӱскен.

Валентина Петрованыҥ айтканыла болзо, Аскат јуртта колхоз то, совхоз то болбогон. 1941 јылда Ойротияга Киевский областьтыҥ Борисполь калазынаҥ ӧскӱс балдарды экелип јаттыргыскан. Ол тушта бу парковый зонада балдардыҥ туразы болор деп јӧптӧлгӧн. Аскатта балдардыҥ туразы деп адалып, 1963 јылга јетире иштеген. 1970-чи јылдарда бери Горно-Алтайсктыҥ школ-интернадыныҥ балдарын экелип баштаган. Балдар амыраар «Солнечный» деп адалган лагерь 2014 јылга јетире иштеген. Анаҥ бери спортло тазыктырынар «Азимут» деген тӧс јер иштейт.

Валентина Петрова бойы Алтайга 1998 јылда Саха-Якутиядаҥ келген эмтир, јаштаҥ ала 1-кы группалу кенек уулыла кожо. Баштап тарый Новосибирскте токтогон. Новосибирскте кандый да бичиктеҥ «Алтайда амыраш. Аскат» деп адалган бичимелди кычырып, бери келгендер. Мындагы ар-бӱткен сӱрекей јараган, «је эҥ учурлузы – алтайлардыҥ якуттарга тӱҥей болгоны» деп, Валентина Ивановна айткан. Анайып, Петровтордыҥ билези Аскаттаҥ јер алала, тура тудуп, јада берген.  Валентина Ивановна канча јылдарга улай педагог болуп иштеген болтыр. Балдар амыраар лагерь кемге де чаптыгын јетирбеген. Јурттыҥ да улузы андагы иштеп турган улустыҥ, балдардыҥ амырын буспаганын ол темдектеген. 2014 јылда анда спортло тазыктырынар «Азимут» деген тӧс јер ачылган. Ӧй солынган. Аскат јурттыҥ јерлери суруда боло берген. Бир канча јылдаҥ АР-дыҥ ӱредӱ ле билим аайынча министерствозы лагерь турган јерди айландыра чедендеп ийген. Байагы чеден Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда јеҥ јастанган јерлештерине учурлай тургузылган кереес-обелиск турган јерге келишкен. Оноҥ улам чеден кереестиҥ ӱч јаныла тургузылган. Јурттыҥ улузына мынызы јарабаган. Мынаҥ улам кӧп тоолу баштанулар бичилген, тегерик столдор, јуундар ӧткӱрилген. Кезик керектер аайынча јаргылашкан да учуралдар болгон. Болгон деп бичигеним јастыра, бу мындый иштер эмдиге ӧдӱп јат. Байа баштанулар јурт јеезениҥ јаанынаҥ ала РФ-тыҥ ӱредӱ аайынча министрине јетире бичилген эмтир.

Валентина Петрованыҥ айтканыла, ол кереес ажыра бис келер ӱйени тӧрӧлчи, кижи кӱӱндӱ болорына, ада-ӧбӧкӧлӧриниҥ амыр-энчӱ јӱрӱм учун эткен јалтанбас керегин ундыбазын деп таскадар учурлу. Кереести айландыра темир чеден тургусканы ол јастыра, јууда јеҥ јастанган јерлештеристиҥ эземин кӧмӧ басканына тӱҥейлеш керек.

Бис Аскатта јол-јорыкта болгон кӱн Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ сессиязы ӧткӧн. Оноҥ улам Чамал аймактыҥ јааны Александр Алисовко јолыгар арга келишпеген. Кийнинде аймактыҥ администрациязына телефон согор болзоҥ, ол јол-јорыкта ла болуп калар, кем де бу сурак аайынча јартамал берип болбогон. Аскат јурт Ӱзнезиниҥ јурт јеезезине кирет. Адакыда оныҥ администрациязыныҥ јааны Олег Барсуковко телефон соктыс. Оныҥ јартаганыла болзо, Аскат јурттагы кереес-обелиск клубтыҥ јанында тургузылган. Јурт јеезе ол кереести јакшы айалгада тудат, оныҥ турган јери јаантайын аруталат. Лагерьди айландыра јер чындаптаҥ чеденделген. Ол јердиҥ бойыныҥ ээзи бар — Алтай Республиканыҥ башкарузы. Аймактыҥ администрациязы башкаруга бир эмеш јерди берзин деп баштанган, је олор јӧпсинбеген. Нениҥ учун чеден тургузылган дезе, анда эмди российский слеттор, конференциялар ӧдӧт. Аскаттыҥ улузы чеден тургузылганынаҥ улам бир де кородобой јат. Карын да ары јанынаҥ мал-аш келбес дежет. Тал-табышты кӧдӱрип турган бир канча кижи бар. Ол улустыҥ тал-ортозы јуртта јатпайт ла јай ла ӧйинде келет. Байагы чеден тургузылган соҥында, олорго Кадынныҥ јарадындӧӧн барар јол туйуктала берген учун андый тал-табыш кӧдӱрилип башталган. Быјыл Улу Јеҥӱниҥ 75 јылдыгы темдектелер. Ол улус шак ла мыны сап тудунып, бу тал-табышты кӱйбӱредип баштаган. Кереести ӧскӧ јерге кӧчӱрер деген санаа-шӱӱлте администрацияда јок.

Бот, тергеебистиҥ јараш јурттарыныҥ бирӱзи Аскатта мындый блааш-тартыш болуп турган эмтир. Оныҥ учы-куйузы эм тургуза кӧрӱнбейт деп айдарга јараар. Айса болзо, ӧрӧ турган јаҥдар бу сурактыҥ аайына чыгып салар болор бо?

К. ЯШЕВ