Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Ады-јолы ундылбас…

24.03.2020

Тулаан айдыҥ 14-чи кӱнинде Шабалин јуртта јӱрӱмнеҥ эрте јӱре берген Александр Тобоевтиҥ эземине учурлай таҥынаҥ спортчылар ортодо шахматла аймактыҥ ачык турнири ӧткӧн. Маргаандардыҥ кайралдары учун республиканыҥ сегис аймагынаҥ ла Горно-Алтайсктаҥ 36 ӱренчик ле јаан јашту 48 спортчы тартышкан. Республиканыҥ шахмат аайынча федерациязы турнир тӧзӧмӧлдӱ ле најылык айалгада ӧткӧн деп темдектеп, анчада ла оныҥ кӧп улус турушкан кемин аҥылаган.

Јайалталу шахматист 2020 јылдыҥ чаган айыныҥ 24-чи кӱнинде оору-јоболдоҥ улам јада калган. Оныҥ эземине учурлай турнир ӧткӱрер баштаҥкайды Александр Ивановичтиҥ јаан аказыныҥ уулы Аржан Тобоев эткен. Маргаандарды белетееринде ле ӧткӱреринде дезе Александр Ивановичтиҥ билези, Горно-Алтайскта, Шабалин, Хабаровка ла Улаган јурттарда јаткан тӧрӧӧн-туугандары ла кӧп тоолу шахматист нӧкӧрлӧри эрчимдӱ турушкандар.

Александр Тобоев 1956 јылдыҥ тулаан айыныҥ 12-чи кӱнинде Оҥдой аймакта Хабаровка јуртта чыккан. 1984 јылдаҥ ала Шабалин јуртта јаткан. Бойыныҥ ӧйинде Барнаулда индустриально-педагогический техникумда ӱренип, техник-механиктиҥ специальнозын алган. Сахалинде проф-техучилищеде ӱредӱчи, Шабалинниҥ эмчилигинде тӱрген болуш јетирер кӧлӱктиҥ шоферы, автомеханик болуп иштеген.

Јаштаҥ ла ала шахматла јилбиркеп, кӧп маргаандарда турушкан. 2017 јылдаҥ ала быјылгы јылдыҥ чаган айына јетире Шабалин аймактыҥ шахматла федерациязын башкарган. 2018-2020 јылдарда аймактыҥ тӧс јуртыныҥ орто ӱредӱлӱ школыныҥ балдарына ӱзеери таскаду берип, олорды шахматка тазыктырган.

Шабалин аймакта шахматты ӧскӱреринде јаан иш ӧткӱрген. Бойы аймак ла республика кеминде болгон турнирлерде јаантайын туружып, кӧп катап јеҥӱчил болуп чыккан. Александр Иванович шахматла башатапкы категориялу јаргычы. Оныҥ ады-јолы 2017 јылда тӱӱкиге Алтай Республиканыҥ спортчыларыныҥ ортозынаҥ шахматла Сибирьдеги федерацияныҥ президенти, спорттыҥ телекейлик кемдӱ узы Максим Ивахинди јеҥген сок јаҥыс спортчы болуп кирген. Ол 2019 јылда кандык айда Монголияныҥ Байан-Ӧлгий аймагында шахматла ӧткӧн телекейлик турнирдиҥ туружаачызы.

Шахматка канайып келгени керегинде ол бир катап Шабалин аймактыҥ газедине берген интервьюларыныҥ бирӱзинде мынайда куучындаган: «Мен бу ойынла баштапкы ла катап 1967 јылда балдардыҥ лагеринде амырап турала танышкам. Ол тушта вожатыйлар шахматты кӱнӱҥ ле ойноп туратандар. Бир кӱн олор биске, ӱренчик балдарга, доскодо турган фигураларла канайып јӱрерин кӧргӱзип бергендер. Шак бу ла ӧйдӧҥ ала ойноп баштагам. Ундып та салган туш болгон. Кийнинде Шабалинге кӧчӱп келеле, мында, јербойыныҥ шахматисттери Иван Штанаковло, Василий Тадышевле, Иван Богдановло, Сергей Гусельниковло, Дмитрий Кокышевле, Андрей Челкановло, Андрей Тодышевле јууктада танышкам. Олорло ойноп, јакшы таскаду алгам. Бой-бойлорыс ортодо маргыжып турала, Горно-Алтайскта, Кан-Оозында ла Оҥдойдо ӧдӱп турган маргаандарда туружып баштаганыс. Аймакта шахматка јилбӱӱ дезе јаан. Беш-Ӧзӧктӧ Михаил Илюкин, Чаргыда Игорь Челбаков, Шабалинниҥ бойында Юрий Коркин, Владимир Кулачев, Евгений Кумандин ле оноҥ до ӧскӧлӧри ойногылап јат».

Александр Иванович јайалталу балдарды табып, олордоҥ шахматисттер ӧскӱрерине база јаан ајару эткен. Бу амадузын бӱдӱрерге ол Шабалиндеги школдыҥ балдарга ӱзеери ӱредӱ берер бӧлӱгине ишке кирип, мында шахматтыҥ кружогын ӧткӱрген. Оору-јоболдоҥ улам кенейте јада каларда, элдеҥ ле озо балдар ла олордыҥ ада-энелери сӱӱген ӱредӱчизин ончолорынаҥ тыҥ јоктогондор. Турнирдиҥ ачылтазында Александр Ивановичтиҥ эш-нӧкӧри Зоя Адисовна Тобоева бойыныҥ ла билезиниҥ адынаҥ балдарга ӱзеери ӱредӱ берер бу бӧлӱктиҥ јирме ӱренчигине «Јиит шахматисттиҥ буквари» деген бичиктер сыйлаган. Бу балдар јӱрӱмин, айса болзо, шахматла колбобос, је олор санаалу, ак-чек, турумкай ла тӧрӧлчи кӱӱндӱ улус болуп чыдаарында алаҥзыштар јок.

Маргаандардыҥ бойы Шабалиндеги орто ӱредӱлӱ школдыҥ телкем спортзалында эртен турадаҥ ала эҥирге јетире улалган. Тогус турдыҥ кийнинде эр улус ортодо Майма јурттыҥ спортчызы Александр Семкин јеҥген. 2-чи ле 3-чи јерлерге Шабалинниҥ ле Кӧксуу-Оозыныҥ шахматисттери Андрей Тодышев ле Сергей Сыкыков чыккандар. Ветерандар ортодо болгон курч тартыжулардыҥ кийнинде 1-3 јерлерди республиканыҥ эҥ тыҥ шахматисттери Александр Суслин, Емельян Пак ла Надежда Искичекова алгандар. Кыстар ортодо јеҥӱчил болуп Кан-Оозы аймакта Кайрукун јурттыҥ спортчызы Диана Куликова чыккан. 2-чи ле 3-чи јерлерди каланыҥ ӱренчик балдары Айана Бельбекова ла Аруна Тобоева ӱлешкендер. Уулдар ортодо Кӧксуу-Оозы аймактыҥ шахматисттери Кирилл Чичаковко, Марк Курдюмовко ло Кирилл Удальцовко једер туружаачылар табылбаган.

Јеҥӱчилдер медальдарла, грамоталарла, кубокторло, кереес календарьларла, Алтай Республиканыҥ энциклопедиязыла, ӧскӧ дӧ баалу бичиктерле кайралдаткандар. Александр Ивановичтиҥ кыстары Айару ла Айсулу јеҥӱчилдерге акчала сый табыштыргандар. Олор анайда ок маргаандарда турушкан бастыра балдарга тату сыйлар ӱлеген. Маргаандардыҥ туружаачызы, Эл Курултайдыҥ депутады Сергей Мазалов јиит шахматисттерге бойыныҥ сыйларын база эткен. Шабалин јуртта иштеп турган «Клеопатра» деп студияныҥ башкараачызы Ольга Унутова кичӱ, орто ло јаан јашту бӧлӱктердиҥ балдары ортодо туршкан Рустам Садрашевке, Дарина Трескинага ла Ирбис Кергиловко сертификаттар сыйлаган.

Јӱрӱмнеҥ эрте јӱре берген јайалталу шахматисттиҥ чыккан ла ӧскӧн тӧрӧл Хабаровка јурты бойыныҥ јерлежин ундыбай, оныҥ эземине учурлалган турнирди јӧмӧгӧнин база темдектеер керек. Јеезениҥ јааны Рита Ундубасовна Теренгина маргаандарга јурт Советтиҥ депутаттарын Галина Адарованы, Юрий Балбыковты, фото ло кӧрӱ согоочы Сӱмер Санаковты ла тӧрӧӧн-туугандарыныҥ адынаҥ Галина Чепонованы амадап ийген. Олордыҥ экелген сыйлары орто ӱредӱлӱ школго ло ветерандар ортодо 3-чи јер алган шахматист, јарлу билимчи Надежда Васильевна Искичековага табыштырылган. Шахматла республикан федерацияныҥ президенти Вячеслав Пешперов дезе Александр Тобоевтиҥ иштеген кружогыныҥ балдарына электрон час ла шахматтыҥ доскозын сыйлаган.

Александр Ивановичтиҥ билези ле тӧрӧӧн-туугандары бу маргаандарды ӧткӱрерге јӧмӧшкӧн Шабалин аймактыҥ администрациязыныҥ јааны Эрчим Сарбашевке, аймактыҥ депутаттар совединиҥ председатели Лариса Андреевага, шахмат аайынча республикан федерацияныҥ президенти Вячеслав Пешперовко, Шабалиндеги орто ӱредӱлӱ школдыҥ директоры Алёна Биятовага јаан алкыш-быйанын айдат. Анайда ок ӱредӱчи Елена Мундусованыҥ, ӱзеери ӱредӱниҥ таскадаачызы Михаил Шадеевтиҥ, Иван Музыковтыҥ, школдыҥ казанчыларыныҥ, балдарга ӱзеери ӱредӱ берип турган «Тимошка» деген бӧлӱктиҥ башкараачызы Ольга Антипинаныҥ ла таскадаачыларыныҥ јетирген јаан болужын база темдектеп, олорго су-кадык ла иште једимдер кӱӱнзейт.

Турнирде мынаҥ ӧрӧлӧй сӱрекей кӧп шахмат сӱӱчилер турушкан деп айткан эдис. Александр Ивановичтиҥ јеендери-неҥ дезе калада 6-чы таҥмалу лицейде 4-чи класста ӱренип турган Аруна Тобоева ла Москвада Ломоносовтыҥ адыла адалган универиситеттиҥ юридический факультединиҥ 3-чи курсыныҥ студентти Амат Ынтаев турушкандар. Турнирде анайда ок Эл Курултайдыҥ депутады Айдар Мызин эрчимдӱ ойногон. Ол спорттыҥ бу бӱдӱминде туш туура кижи эмес. Айдар Аркадьевич алдында јылдарда республиканыҥ шахмат аайынча федерациязын једимдӱ башкарган улустыҥ бирӱзи болуп јат. Маргаандардыҥ јабылтазында јайалталу шахматисттиҥ эземине учурлалган турнир Шабалин јуртта јылдыҥ сайын ӧдӱп турар деп јарлалган. Айдарда, Александр Ивановичтиҥ ады-јолы ундылбас, келер јылда јаскыда бу сӱрлӱ ле јебрен ойынныҥ доскозыныҥ кийнинде оныҥ сыйы учун курч тартыжулар ойто јаҥыдаҥ башталар…

Арутай АДАРОВ

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина