Алтайдын Чолмоны

Алтайысты кӧдӱрген алкыжыс, алкы бойысты курчаган jаҥарыс

24.03.2020

     Газеттиҥ бӱгӱнги айылчызы филология билимдердиҥ докторы Тамара САДАЛОВА калыктыҥ jаҥжыккан культуразыныҥ учуры керегинде санаа-шӱӱлтезиле ӱлежет. Ол — јарлу фольклорчы, узак јылдардыҥ туркунына бу јаан учурлу ууламјыга јаан ајару эдип, шиҥжӱ иш ӧткӱрет.

—Тамара Михайловна, Слер узак jылдардыҥ туркунына алтай калыктыҥ оос чӱмдемелин — фольклорын jууп, оны шиҥдегенеер, ол ок ӧйдӧ алтай jаҥжыккан культураны орныктырарына јаан ајару эткенигер. Бӱдӱрген ижигердиҥ турултазы керегинде шӱӱлтегер?

—Ӧткӧн чактыҥ сегизен-тогузон jылдарында, XXI чактыҥ бажында кӧп jорыктаарга келишкен. Јаҥыс ла Алтай ичиле эмес, је анайда ок коштойында тергеелер јаар база. Кӧп  айалга-учуралдарды тӱҥдештирип, тапкан-jӧӧгӧнимле алтай эл-jонло ӱлежер деген амаду jаантайын болгон. Оныҥ учун оҥдогонымды,   билгенимди-укканымды тӧрӧл газедиме јаантайын бичип туратам.

Эл-jон ортодо jаҥжыгуларын билер улус ол тушта кӧп болгон, эмди де бар. Чынын айтса, тушташкан кажы ла кижини эс-санаамда  эмдиге алып jӱредим. Керек дезе, олордыҥ куучыны, каткызы, ӱни угулганча.  Ол ӧйлӧрдӧ, суу чылап агып jаткандый куучынду Jетен Кыпчакович Сӱнӱшевтиҥ ле Табар Анышкинович Чачияковтыҥ чӧрчӧктӧрин  јилбиркеп, сӱреен jараш угатам.

Баштапкы туштажуларымныҥ бирӱзи — Курай jуртта саал сӧӧктӱ   Куран Акколовна Олчоновала болгон эди. Ол кижинеҥ «Алтайды кӧдӱрериле» колбулу чӱм-jаҥ керегинде сураарымда, чек билбеечи  болуп ийген. Газетке «Ойто орныктыралы» деп статья бичигем. Ондо jаламалардыҥ ордына туристтердиҥ колплаттары ла ӧчӧгӧндий кыҥыраган куру банкалары керегинде айдылган. Бичимелди кычырала, меге туштаарга эки кижи келип jӱрген. Олордыҥ бирӱзи — Танго Монголов, экинчизи — Иженер Модестович Чапыев. Олор: «Мындый суракты кӧдӱрген кандый кижи бу?» — деп, соныркап келген эмтир. Бу улус тудулу ӧйдиҥ салтарын jакшы билер болгон. Је, байла,  бу суракты кӧдӱрер ӧй келген деп оҥдогылаган болор. Чынын айтса, олор јиит мени кӧрӧлӧ, кӧп неме айдышпаган. Керек дезе, Куран Акколовнала jӱк ле он эки jылдыҥ бажында ойто туштажарыста,  каткырала, айтпаганын ойтодоҥ куучындаган эди.

Бу jылдарга бистиҥ ӧзӱмисте блааш-тартыштыҥ ортозында эдилгени кӧп. Је кӧп сабазында  кажы ла катап ойтодоҥ ончозын баштаарга келижип jат. Онызы ачымчылу. Бу айалга бистиҥ узак ӧйгӧ jетире бышпай турганысты  керелейт. Биске дезе, jайканарга ӧй ас, блааш-тартыжарга ӧй чек jок. Бу ла jирме-одус jылдардыҥ туркунына, бир jанынаҥ, алтай культура jакшы ӧзӱм алынган, экинчи jанынаҥ, коштой ло кӧп неме тӱрген jылыйган. Онызы — анчада ла тили кунурап бараткан бала-баркабысла колбулу. Ол ортозында бой-бойы jарашпагандар jакшы ла керекти ичинеҥ бузары база jаан салтарын jетирет.

—Быјыл алтай калыктыҥ ӧзӱмине јаан камаанын јетирген јарлу улустыҥ толо јаштары темдектелер, олордыҥ ортозында  «ээлӱ кайчы» деп эҥ тоомјылу ла байлу атла адаткан А. Г.  Калкинниҥ чыкканынаҥ ала 95 јылы база толуп јат. Слер ол кижиле кожо иштеп, кӧпти бичигенеер. Бӱгӱнги кӱнде Алексей Григорьевичтиҥ учурын канай баалап айдар арга бар?

—Алексей Григорьевичтиҥ учуры керегинде оныҥ 90-чы jылдыгы тушта Улаганда  сӧзимди  бойымныҥ оҥдогонымла мынайда айткам: “Калкинниҥ «Маадай-Каразы» алтай калыкка, телекейдиҥ христиандарыныҥ  улу «Библиязына» тӱҥей. Оныҥ учун jер-телекейде алтай тилдӱ  бир де кижи артып калза, «Маадай-Кара» ажыра бис тилисти ойто орныктырып алар аргабыс бар, ол эмдиги ӧйдӧ компьютерде салылган «база данных» ошкош. Оныҥ учун алтай тилис качан да jыйылбас”.

Мен билим-шиҥжӱ институтка иштеп келеримде, Алексей Григорьевичти городло ары-бери алып jӱрзин деп jакару меге болгон. Ол кижи мени «секретарим» деп кокырлаар. Сӧӧгис jаҥыс болуп, мени сыйным деп,  бир канча jажыттарын да куучындап ийетен. Кӧстӧринеҥ уйан да болзо, је «кайчы кижи jедектедип алып jӱрбес» деп, эжикти бойы ачар, мени озо божодор. Jабаганда, кийнинде эмчиликте болгон калганчы  туштажуларыста ол меге кӧп кеп куучындар бичиткен. Олордыҥ кӧп сабазы кепке бӱткӱлинче базылып јарлалбады. Билимчилер де, бичиичилер де Алексей Григорьевич керегинде кӧп бичиген эмей. Је тӱҥей ле Калкин — ол jетире ачылбаган алтай телекей.

Эмдиги ӧйдӧ кайдыҥ учурын кӧдӱрерге, 2000-чы jылдардаҥ бери кӧп иш ӧткӧнин темдектейдим. Кайда jаҥы ӧзӱм бар дезе, jастыра болбос. Јииттерис кайдыҥ кӱӱзин, сӧстӧрин кӱӱнзеп ӱренип алат. Санаттыҥ бир канча школдорында кайга ӱредер ууламjылар да, кайды толо кайлап айдып билери де бар. Ол сӱрекей jакшы. Чын, кайчызы бар болзо, ол калыктыҥ кӧгӱс-jӱрӱминиҥ каруулчыгы, коручызы. А. Г. Калкин эл-јон ортодо «ээлӱ кайчы» деген ат-нереге jедерге, канча jылдарга олуды јок иштенген. Кайдыҥ сӧзин курчыдып, оны байыдарына јаан камаанын јетирген кижи. Бӱгӱнги кай — озогы бӱдӱмиле айдылар аргазы jок то болзо, ончо jанынаҥ jебрен ченемелге тайанып, оны ойто тазылдандырар керек. Кайды, jаҥыс ла кереес энчи деп эмес,  ончо jанынаҥ теҥ-тай апарзаас, ол тушта кайысла курчанып, jаҥарысла оронып, алкыштарысла кӧксисти кеҥидип, чынынаҥ калыҥ jурт болор эдис.

—Ӧткӧн јайда тергеебиске солун улус кӧп келген. Олордыҥ ортозында Канастыҥ ары јанында јуртаган солун айылчылар…

—Кыдатта ӱренип турган  бистиҥ балдар ажыра бӱткӱл бир чак кайра ӧскӧ талага Алтайдаҥ jуу-чак ла айду-тинтӱ тужында ырбап барган улустыҥ баркалары-калдыктары эмдиге бойыныҥ ӧбӧкӧлӧриниҥ тӱӱкизин ундыбаганын, Тӧрӧлине ойто тартынып турганын сӱрекей кайкап уккам. Бойлорыныҥ угы-тӧзиниҥ јурук-картазын аткарып ийерде, Кош-Агаш аймакта олордыҥ чокым тӧрӧӧн-туугандары табылган эмтир. Мындагы улус база анайда ла ок Алтайынаҥ барган тӧрӧӧндӧриниҥ аттарын, олор керегинде куучындарды ундыбаганы база бир jаан ачылта болды. Былтыр jайгыда Канастыҥ ары јанынаҥ бир биле келип, тӧрӧӧн-туугандарына туштажып jӱрген. Байла, бу колбулар кӧндӱгип, чачылган билелер ойтодоҥ биригер. Алтайын кӧксинде алып jӱрген jон Тӧрӧлин jаҥыдаҥ табар.

Анайда ок Ойрот ӧйлӧрдӧ тӱӱкибис бирлик болгон туугандарыс калганчы јылдарда айылдап баштады.  Былтыр чорос укту улус келип, бисле сӱрекей јилбиркеп барган эди. Тилигердиҥ тӧртӧн проценти текши ойрот деп чокымдагылап, бӱгӱнги кӱнде ады-чуузы jайылган Чорос-Гуркин керегинде кӧп jилбиркегиледи. Бистиҥ текши культуралык агыныска jаҥы коол кирип турганы сӱрекей јакшы деп сананып турум.

—Тамара Михайловна, ол ок ӧйдӧ,  90-чы јылдарга кӧрӧ, текши јӱрӱмисте ичкерлеш эмес, а тескерлеш болуп турганы билдирет. Онызын бир канча ла темдектер ажыра айдып ийейин. Ол ло Чага байрамысты алза, оны ӧмӧ-јӧмӧ 30 јылдыҥ туркунына темдектеп ле келдис. Је-ју ла болуп тура,  эмди ол биске керек јок деп кыйгы-кышкы башталды. Эмезе Эл Ойыныс, кеп-кийимис, је кандый ла ууламјыны алза, ончозы ла блааш-тартышту… Бу айалганы Слер канай ајарып, шӱӱп туругар?

—Ол эки учту сурак. Айса болзо, алдындагы ӱйе ичкерлик кӧрӱмдӱ, jаҥжыгуларын орныктырып аларга тыҥ амадап jӱткӱген. Бӱгӱнги ӱйе дезе чала токынап, тойынып, чексиркеп баштаган. Ол эмезе, бӱгӱнги ӱйениҥ кӧгӱс-кӧрӱми jабызап, кайдаҥ ла кандый ла «салкын» соксо, ого эҥчейип јат. Бӱгӱнги jедингенис  jаантайын  болбогон не, ол блааш-тартыштыҥ ортозында калыктыҥ акту кӱӱниле эдилгени болор.

Чаганы калада ӧткӱрерге, аймактарла текши бир аай ӧткӱрерге,  jартамалду кӧп иш ӧткӧн, тӧрӧл газедис ажыра кӧп бичимелдер салынган. Ол тоодо К. Е.  Укачинаныҥ,
Т. Т. Яйтыновтыҥ ла оноҥ до ӧскӧ тоомjылу улустыҥ бичимелдери јаантайын јарлалган ла улустыҥ јӱректеринде јол тапкан. Масленицала коштой алтай калыктыҥ бойыныҥ «кыштыҥ сыныкканын» темдектеген байрамы бар деп, ол ӧйдӧги ӧкпӧӧриҥкей патриот кӱӱндӱ алтай кӧп улус jаан иш ӧткӱрди, байрамныҥ ӧткӱретен аайын чокымдагылады. Калада Чаганыҥ баштапкы мӱргӱӱлдерин Оҥдойдыҥ jаан jаштулары — Эрке Кахинович Ямаев ле Коҥыр Сельбикова ӧрӧкӧндӧр баштаган. Текши байрам ӧткӱреечилердиҥ тоозында режиссер А. В. Юданов, эмди канча jыл культураныҥ нерелӱ ишчизи С. М.  Мундусов оны ӧткӱрет. Jаҥжыгып калган байрамды не бузар, албатыныҥ ӧзӱмин не тескерледер? Оҥдобой, jаратпай турган болзо, бойлоры ӧткӱрбегей, ончо jерге билееркеп, ӧскӧ калыктардыҥ кӧзине бойыстыҥ алтай адысты не тӱжӱрерис?

Чага учун тартыжу јӱк алтай калыктыҥ бойыныҥ ортозында ла ӧдӱп jат. Тӧс аймакта  — Оҥдойдо Чаганы jӱк ле Оҥдойдыҥ бойында ла Jодро jуртта јерлештерим ӧткӱргенин канайып кайкабас? Чаганыҥ саҥын айылдардыҥ эжигинде ле салатан деп, оны текши кӧдӱрбес деп,  база сӧс блаашкылайт. Чын, бис эмдиге ле ончо ло не-немени оостоҥ ооско jетирип jӱредис, jе бу jетирӱ качаннаҥ бери келгенин база оҥдоор керек. Тудулу, истежӱлӱ ӧйдӧ улус ончо немени jажырып, былтаартып јӱргӱлеген. Эжигиниҥ де jанына саҥын кӧдӱрип, карын да, бу кирени jаскалтпай, бистиҥ ӱйеге јетире чеберлеп, кату бурулчыктарда тӧкпӧй-чачпай jетиргени ол туру. А Чаганы јылыйтпай, текши бӱдӱмиле корылап алган Кош-Агаштыҥ эл-jоны оны элбеде, чоҥ эдип тӧзӧп, сӱрекей jаркынду байрам кеминде кӧндӱктирип салды. Бис олорго алкыш-быйанысты айдып,  билбезин олордоҥ кӧрӱжип, не ӱренбезис?

Чага бистиҥ эмес, Jылгайак — бистиҥ байрам, нениҥ учун дезе, Чаганы буддисттер байрамдап турган деп кезиктери айдыжат. Телекейдиҥ текши jылыжы, Айдыҥ ла Кӱнниҥ аайы ончо тергеелерде тӱҥей болзо, кыжы-jазы бар болзо, оны тӧрӧӧн калыктар бир аай темдектебей. Туваларда буддизм де, кам да jаҥ теҥ-тай айалгада. Је Чаганы олор jебрен jаҥ деп, мӱргӱӱлинде камдарын озолодо божодот. Моҥголдор тууларын кӧдӱрип-ыйыктаза, камдарын база озолоп мӱргӱдер, кийнинеҥ намалары биригет, олордо бистий кезем удурлажу jок, калык бир аай jӱрӱмдӱ jӱрет. Мындый блааш-тартыштар јакшыга экелбес, эл-јон ортодо бӧлӱниш там ла ары тереҥжиир.

Бистиҥ башкабыс бар — ол 1904 jылда кам jаҥынаҥ айрылып, ак jаҥга — буркан jаҥга кӧчкӧнисте. Оныҥ учун бу текши мӱргӱӱлдерди jарлык улус ӧткӱрип, алкышчылардыҥ jолыла кӧндӱккен. «Кам улус мындый чӱм-јаҥды не ӧткӱрбей турган?» — деген сурагыма 2000 jылда тӱҥӱрлӱ кам Нариман Константиновтиҥ айтканыла, кам кижиниҥ ижи кӱч. Ол улустыҥ айбызыла кайда ла jӱрер: ӧрӧги де телекейге  чыгар, тӧмӧнги де телекейге тӱжер, киртип-быjарсып та калар аргалу. Алтайдыҥ ээлери дезе ару, бу керекти оныҥ учун камдарга молjобой турганы ол.

Јирмезинчи чактыҥ бажында ак jаҥ ла буркан jаҥ бирлик болгон, бой-бойына тайанып, Ойроттыҥ алтын одын ла бӱгӱнги кӱнин колбоп, албатызыныҥ кӧксин ӧҥжиткен. Бӱгӱнги «ак jаҥдулар»  деп аданган улус албатызын jарып, буркан jаҥына удурлаштырат. Тегин де  кӱч тартыжу ӧдӱп, бойыныҥ кудайлык кӧрӱмин тӧзӧп алган калыгыныҥ бӱткӱл бӱдӱмин бузаачылар деп олорды айдарга келижет. «Jонныҥ мойны jоон» — деер, бу буудак-тузактарды ӧдӱп, калыгыс бойыныҥ чындык тӱӱкилик jолына тӱҥей ле келер деп иженедим.

Jылгайак керегинде айтса, ол jастыҥ  кидим кирген кӱн-айыныҥ темдеги, оны jылу тергеелерде jуртаган мусульман калыктар jебренде «чечектиҥ байрамы» деп темдектейтен.  Бисте ол кыштыҥ калганчы кары, кӱнниҥ jаскы ӧйине кӧндӱре кӧчкӧни. Jе кезик алтайлар крестке тӱшкениниҥ кийнинде, ол орус калыктыҥ байрамыла алыжып-колыжып калды. Кезикте орой, кезикте эрте темдектелер. Оныҥ учун чактардыҥ каталыжып, бу да бӱдӱмине jедингенин бис  база тооп, текши jон темдектезе, не jаман бар анда? «Сокор тудунганын ычкынбас» деп, jӱк ле «бистийи бу ла» деп, ончо улусты тескерледип, бойыстыҥ кӧгӱс-энчибисти тегин ле не jеерийдис?

Куучынысты туузылтып, учкары Эл Ойын керегинде  шӱӱлтемди айдып ийейин. Баштапкы jылдарда, байрамыс калыктыҥ акту экпиниле тӧзӧлип, улустыҥ бӧктӱ jӱрген jылдарынаҥ «уштылып» чыккан jыргалы деп темдектеер эдим. Је одус jылдаҥ ажыра ӧткӱрген байрамныҥ чылаазыны бар. Айдарда, ого jаҥы тебӱ берер керек. Анчада ла jиит ӱйеге керектӱ ууламjы быжуланган болзо, jакшы болор эди. Байла, таҥ эртен jажытту мӱргӱӱл ӧткӱрериниҥ ӧйи эмди ӧткӧн, текши калык теҥ-тай алканып, jаҥарлап, ӱйедеҥ-ӱйеге «Алтайысты кӧдӱрген алкыжыс, алкы бойысты курчаган jаҥарыс» деп, jииттерин сургадып, jаандарыныҥ кӧксин кеҥитсе, Эл Ойынныҥ да тыҥытту кебери кирип,  карын да керектӱ байрам-jыргалыс боло берер эди.

—Тамара Михайловна, ачык-јарык куучын-эрмегер учун јаан алкыш-быйан. Учурал келижерде, Слерди толо јажарла изӱ уткуп, алкы бойоорго  бек су-кадык, ачык јолдор, јайаандык јаан једимдер кӱӱнзейдис!

Куучынды Н.БАБАЯКОВА ӧткӱрген