Алтайдын Чолмоны

Јаҥы ӱйениҥ јилбӱлериле јӱрерге, иштеерге…

26.03.2020

«Јылдыстыктыҥ» бӱгӱнги айылчызы композитор-аранжировщик Азулай ТАДИНОВ бойы ла бойыныҥ јайаан ижи, амадулары јанынаҥ мынайда куучындады:

–Мениҥ адам Вениамин Тадиновтыҥ чыккан-ӧскӧн јери Каспа деген јараш алтай болор. Јаан сценада ол бойы Балызын Тадинов деп аданган. Ол јылдарда јарлу «Арчын» ӧмӧликтиҥ башкараачызы болгон, база «Амаду» ӧмӧликте, театрда актер болуп иштеген. Ады-чуузы јарлу ӧмӧликтерле ӧмӧ-јӧмӧ гастрольдоп јӱргӱлейтени санаама јакшы кирет.

Адам бойыныҥ ӧйинде культураныҥ Красноярсктагы институдыныҥ театральный бӧлӱгинде Александр Маймановло кожо ӱренген. Адам – бас-гитарист. Бас-гитарала кайда ойноп ӱренгенин билбезим. Је бойыныҥ ӧмӧлигинде ол бас-гитарала ойногон.

Айылдаҥ чыкпаган, јаан телекейди, орус тилди јакшы билбес улус ӧскӧ поездке отурган. Кӧрӧр болзо, ол чек ӧскӧ тала јаар барып јаткан поезд. Олор экӱ, Александр Маймановло кожо, поездтиҥ стоп-кранынаҥ тартып токтоткон. Олор поездтиҥ кӧзнӧгинеҥ чыгара калып, ойто бойындыйын бедиреп чаксыраган ла эди. Адамныҥ куучындаганы – санаамда.

Адам бойыныҥ кожоҥдорын качан чӱмдегенин айдарга кӱчсинип турум. Ол Каспа јуртында бойыныҥ канчын јиит тужында колхозто ГАЗ-66 кӧлӱкле маҥтаткан. Гитаразы дезе јаантайын бойыла кожо. Акам Сергей Кергиловтыҥ эске алынганыла, адам кӧлӱктӱ шуҥуп отурала, кенетийин кӧлӱгин токтодып, гитаразын алган ла јерде кожоҥдой беретен.

Санаама оныҥ бойыныҥ «Айтпа меге», «Шуралай», «Тойлогор» деген кожоҥдоры кирет. Оныҥ чӱмдеген «Айтпа меге» деген кожоҥын гитарага келиштире «АСМ» ӧмӧликле јазап алганыс. Адамныҥ бойыныҥ аранжировказы башка. Мен дезе оны бӱгӱнги ӧйгӧ келиштире бӱткӱлинче јазагам. Је ол «Тойлогор» деген кожоҥды адам бойы сценадаҥ баштапкы катап кожоҥдогоны (сценический вариант) бар.

«Мен Вениамин Тадиновтыҥ уулы болорым» деп айтсам, улус «ол «Шуралайды» кожоҥдоп турган уулдыҥ ба» деп сурагылаар.

Ол ӧйдӧ адамныҥ кожоҥдогон кожоҥдоры мениҥ кӧксимде, олор мениле кожо. Олордыҥ репетициялары кӧп лӧ јаны бистиҥ айылда ӧткӧн дӧ. Мен ол кожоҥдорды угуп, ол кожоҥдордыҥ ортозында ӧскӧм дӧ. Гастрольдордо мен база ла јайаан ӧмӧликтерле кожо. Санаама кирет: кезикте тӱни-тӱжи јолдо маҥтадыш, токтогон ло јерде концерт, оноҥ ойто ло јол… Кезикте эртен тура кӧзиҥди ачып ийзеҥ, айлыста јык толо аппаратура, колонкалар, усилительдер, гитаралар. Полдо уйуктап јаткан улус. Тӱнде јолдоҥ келип, биске ле токтоп артатан.

Бис ол тушта театрдыҥ эски музейдеги общежитиезинде јатканыс.

Баштамы класстарда ӱренеримде адам самбого, дзюдого аткарган. Санаама кирет – мениҥ тазыктыраачым Эзен Семендеев болгон. Бӱгӱнги кӱнге јетире ол тазыктыраачы болуп артат. Эки јыл спорттыҥ бу эки бӱдӱмиле тазыктырындым. Оноҥ белимнеҥ бертинип, самболо, спортло «эзендештим».

Энем Вера Тадинованыҥ чыккан-ӧскӧн јери Чамал аймактыҥ Бешпелтир деп су-алтай јурты. Энем врач-генетик, педиатр, медицина билимдердиҥ кандидады, Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган јондык сыйдыҥ лауреады. Энем Новосибирсктеги мединститутты божодып, Шабалинниҥ эмчилигине иштеп келген. Ол ло ӧйлӧрдӧ адамла танышкан. Адам дезе театрда иштеген. Адам амыраар кӱндер сайын Шабалин јаар јорыктаган. Оноҥ олор экӱ айыл-јурт тудуп, энем кала јаар келген. Узак ӧйгӧ каланыҥ поликлиниказында иштеген. Оныҥ кийнинде энем Акташ јаар кӧчӱп, ондо эмчиликте педиатр болуп иштеп јатканынаҥ бери он јылдаҥ ажа берди.

Энем школдо ӱренерде, кӱӱлик школго јӱрген. Ол бойы база јайаан јайалталу, кожоҥдоор, ончо ло кӧдӱриҥилерде эрчимдӱ туружатан. Кожо ӱренген Байкал Адаровло ведущийлер де болотон, кожоҥдоп то туратандар. Олордыҥ клазыныҥ балдары эмди де јуулза, кожоҥдогылаар. Олорды бир кожоҥло токтодып албазыҥ…

Оноҥ энем мени 1-кы таҥмалу кӱӱлик школго фортепиано класска кийдирген. Ол тушта уулчактардыҥ студиязы јок, тӧзӧлгӧлӧк. Тышкары 1996-97 јылдар. Кӱӱлик школдыҥ јааны болуп Ксения Алексеевна Шуваева ижин јаҥы ла баштаган тужы. Ол мениҥ баштапкы ӱредӱчим. Мениҥ колымды тургускан (постановка) ӱредӱчи.

Баштапкы ӱредӱчи фортепианоло колыҥды канайда тургузар, бастыра јӱрӱмиҥе ол ондый ла болор. Јастыра тургузып салза, ол «јастыра колду» јажын-чакка јӱрериҥ.

Кӱӱлик школго эки јыл јӱрдим. Баштамы класстарда ӱренип турарымда, энем Томск јаар ӱренип барган. Мен дезе јакшы ајару јок, айдарда, кӱӱлик школды таштадым. 1999 јылда уулчактардыҥ студиязы (јааны В. Кончев) ачылган. Баштапкы набор болгон, балдар алып баштаган. Бис школдо Шоҥкор Модоровло кожо бир класста ӱренгенис. Ондый студия керегинде укпаганыс. Оноҥ 2000 јылда экинчи набор болордо, Шоҥкор барып бичидек деп айтты. Мен јӧп лӧ. Бичиткенис, ӱренгенис. Студияны 2005 јылда, 2006 јылда 11-чи классты божотконыс.

Шоҥкорло экӱ Новосибирсктеги кӱӱлик колледжке кирерге атанганыс. Бисле кожо Владимир Кончев барган. Ол бисти улусла таныштырган. Шоҥкор ударный инструменттердиҥ бӧлӱгине, мен дезе кӱӱниҥ теориязыныҥ бӧлӱгине киргем.

Мен кӱӱлик колледжтиҥ калганчы курстарында Барнаулдагы кӱӱлик колледжке кӧчӱрингем. Оноҥ Новосибирсктеги консерваторияныҥ композиторский бӧлӱгине киргем. Бир семестрди ӱренгем. Је кӧрзӧм, мениҥ эмес ле ошкош. Чек ӧскӧ кӱӱ, ӧзӧгиме кирбей ле турган.

Чындап, мен колледжтиҥ кийнинеҥ эмеш иштегем. Чӱмдегем, Эл-Ойындарда да туружып, башка-башка ӱлекерлер де бичигем.

Је бот, улус бар ла, ӱрен ле деген. Кӱӱн-кӱч јок баргам, киргем, је ӱренбедим. Ӧзӧгиҥе, јӱрегиҥе јуук эмес болзо, кӧк-албанла болбос. Кеендикте, јайаандыкта онызы сӱреен учурлу.

Бистиҥ албатыныҥ су-алтай ӧзӧктӱ кӱӱзин ондо канча јылдарга иштеп салган ӱредӱчилер оҥдоп болбозы јарт ине. Олордыҥ кӱӱзи классический, оноҥ учуры арай эскирген школдыҥ јаҥжыгулары болзын, јымжада айтса, бир шылтагы ондо болгон. Ӧскӧ калыктыҥ кӱӱзи бистиҥ ӧзӧк-буурыска јуук, таныш эмес.

Байа сананып кӧрӧр болзо, алтай кӱӱни бичигедий, алтай культураны ӧскӱргедий школ јер ӱстинде јок болуптыр. Хакасияда јакшы школ, кӱӱ де јакшы деп кычырту болгон. Је кӧрзӧм, ол база башка школ, кӱӱзи де башка. Аҥылузы иле.

Мениҥ ӱредӱчим – Алтайым, калык чӱмделгези, јаҥар кожоҥдор, алкыштар. Онойдо ок аҥылу бийик ӱредӱзи јогынаҥ кожоҥдоп јаткан – мениҥ ӱредӱчилерим деп акту кӱӱнимнеҥ айдып јӱредим.

Је эҥ ле јаан ӱредӱчим, јолысты ачкан, кӧндӱктирген кижи Владимир Егорович Кончев. Эҥ баштапкы алтамды эдерге бисти јилбиркедип, јӧмӧп, албадап-јиткелеп таскаткан ӱредӱчибиске бис бастыра јӱрӱмиске быйанду јӱрерис.

Бӱгӱнги кӱнде иштеп јаткан ӱлекерлердиҥ эҥ ле јааны јайгыда ӧдӧтӧн Эл-Ойын. Албатыныҥ Эл-Ойыны јаан изӱ айда ӧдӧр. Је бистиҥ Эл-Ойыныстыҥ кидим, кызу ӧйи бӱгӱнги кӱнде башталып калган. Бу јаҥы ла байрамныҥ режиссеры Завид Гасановло туштажып куучындаштыс. Быјылгы Эл-Ойын Завидте тӧртинчизи болуп јат. Владимир Егорович режиссерды таскадып, јылдаҥ јылга јаан каруулу ишти ого молјоп бӱдӱмјиледи. Мен 2012 јылдаҥ ала ӧткӧн Эл-Ойындардыҥ кӱӱзиле кӧнӱ иштеп јадым.

Бу ла јуук ӧйлӧрдӧ «Уксаҥ мени» болор. Былтыр ол баштапкы катап ӧткӧн. Оны кыскарта айтса – онлайн конкурс. Туружарга кӱӱнзегендер угузу-заявкаларын, база кожоҥдоп-бијелеп, видеолорын согуп, биске аткарып јат.

Оныҥ кийнинеҥ олор јарымфиналда сценада иштеп, камерада-эште соктырат, бис бичип јадыс. Финалы, уч-турултазы былтыр театрда болгон. Онойып, «Уксаҥ мени» деген ӱлекер биске јараш, солун ӱндер, јайалталар ачар арга берди. Темдектезе, эмди Даша Маришина – јылдыс. База Айкӱне Чунижекова, Камилла Конунова, Карина Тодошева деп јайалталарды эл-јон јакшы билер. Карина алтай, академ ӱндӱ кыс. Бисте академ ӱндӱ кыстар јокко јуук.

Финалда Карина Амыр Акчинниҥ «Кӱреҥ кӱс» деп кожоҥыныҥ аранжировказын эделе кожоҥдогон. Улуска јараган. Клип соктыс. Самыр Ороев бистиҥ чындык операторыс. Биске јаантайын болужат.

Кажы ла ӱлекер де, јаҥы кожоҥдор до болзын, олор башка-башка ууламјылар деп айдарга јараар. Улус мениҥ качан да этпеген јайаан ишти эдип берзин деп меге баштанат. «Јок» деп айтпазынаҥ, байагы материалдыҥ ӧзӧгине кирип, тӱни-тӱжи иштеп, ченеп јадыҥ. Бойыҥа јаан ӱредӱ, ченемел, улуска дезе — сӱӱнчи. Онойып, кажы ла ӱлекерди ченемел деп кӧрӧдим. Ченемел кӧптӧп, кожулып јатканы база једим. Эмди тургуза бойыма кожоҥдоор, чӱмдеер ӧй јок. Улуска болужадым, олордыҥ кӱӱнин кӧрӧдим.

Тоолу кӱндер кайра Серикжан Толегеновтыҥ јайаандык эҥири болгон. Бис бу поэттиҥ сӧстӧрине кожоҥ чӱмдеп, кӱӱзин бичидим. Бу иш былтыр башталган. «Звездное небо сияет над городом» деген кожоҥныҥ таныштырузы ӧткӧн. Оноҥ бу кожоҥды квартет эдип Эмиль Толкочековко, Галина Толкочековага, Елена Тахтаевага, Батыр Тодошевке кожоҥдодып, бичип салдыс. Јайаан эҥирде кӧрӧӧчилерге јараган ла болор. Поэт кожоҥын каланыҥ гимни болуп артсын деп кӱӱнзейт.

Бис былтыр Шоҥкор Модоровло кожо орус тилле «Сильный Алтай» деген кожоҥды бичигенис. Кӱӱзи, сӧстӧри бистиҥ, Алтай Республика керегинде кожоҥ тереҥ учурлу, бийик кӱӱндӱ болзын деп амадаганыс. Кожоҥ бӱдӱми аайынча кыска жанр ине. Оныҥ узун болор аргазы јок. Бир канча сӧскӧ эмезе эки куплетке бастыра республиканыҥ культуразын кийдирери кӱч керек. Айдарда, кажы ла сӧс баалу. Бир сӧстиҥ ичинде бир канча јетирӱ эмезе бир сӧстӧ бӱткӱл телекей. Јолы јеҥил, јымжак болды.

«АСМ» ӧмӧликке лайктар керек. Бӱгӱнги кӱнниҥ сурактарыла Интернет, телефон ажыра кокыр бӱдӱмле эмдиги ӧйгӧ келиштире, јаҥы ууламјыла иштейдис. Ого келиштире «АСМ» ӧмӧликле «LIKEREK» деп кожоҥды чыгардыс.

Интернетте бойыстыҥ јылдыстарыс бар. Олорды кӧп улус ајарулу кӧрӧт. Интернет-јылдыстардыҥ кожоҥдорына чокым лайктар эдедис. Бис Шоҥкор Модоровло, Сергей Домашнихле кожо ӱлекер эткенис, клиптер сокконыс. «Сыр каткыда» – Шоҥкордыҥ ӱлекери. Эҥ ле бажында мындый учурал болгон. Килемјиниҥ бир концертинде Алексей Тазранов каткымчылу учуралдарды куучындап ла јат, зал дезе каткырып ла јат. Мен оны камерага согуп, салып ийдим. «Кӧрзӧҥ, бисте мындый формат јок» – деп айттым. Федерал каналдарда ол бар. Биске мындый комедийный шоу керек.

«Тастаракай» болгон, је ого јаан улус јӱрген. Јииттерге тыҥ ла јилбилӱ эмес. Онойып «Тастаракай шоу – «Сыр каткыда» јолын алынган. Экинчи сезон «Сыр каткыда» деп адалган ла эл-јонго јараган. Ол эҥ сӱӱген ле сакылталу ӱлекер болуп узак ӧйгӧ артар деп айдар керек.

Школдыҥ балдары кожоҥдор чӱмдеп, Интернетке салып турганы сӱӱндирет. Онызы јакшы. Олордыҥ кӧрӱми, сананганы, биске кӧрӧ, чек башка ине. Бисте, одус јашты ашкан улуста, бойыстыҥ кӧрӱмис бар. Олордыйынаҥ эмеш башка. Кожоҥдоры база башка.

Айдарда, биске олордоҥ артпас керек. Кӱӱ – ол сӱрекей јука телекей ине. Аайлаарга, сезерге, тударга кӱч. Биске, кӱӱле колбулу улуска, олордыҥ кӱӱзин ајарулу угар керек.

Шак оныҥ учун бистиҥ командада чала оогош Сергей Домашних деп уул бар. Ол бистиҥ БИТМЕЙКЕРИС. Биске кӱӱ бичиирге болужат. Кӱӱни бичип, оны јазап-келиштирер ишти бис чала сӱӱбей јадыс. Сергейге дезе онызы јарап јат. Онойып, бис бойысты таптыс. Бу јуукта јаҥы «Тырлаҥда» деген кожоҥды ӧмӧ-јӧмӧ чыгарып салдыс. Кожоҥныҥ таныштырузы болгон. Кожоҥдордыҥ сӧстӧрин Шоҥкорло экӱ бичип јадыс. Бистиҥ кожоҥдорыс бу ла јаҥы ӧзӱп јаткан балдарга (ӱренчиктерге). Јаҥы ууламјы анчада ла орто класстардыҥ балдарына јарамыкту. Бу ла ӧйдӧ укканын, кӧргӧнин кӧксине салып, јӱрӱмине артар. Айдарда, бис балдарды тилинеҥ тууралабай, тилиле оморкоп јӱрзин деп, кожоҥдорыс ажыра таскадар амадулу. Тилле айалганы кажыбыс ла јакшы билерис. Бала айылда ла отурып, орус тилле куучындап јатканын канайда јартаар… Оныҥ учун бистиҥ кожоҥдорыс јаан чӱм-чам јок, сӧстӧри кӱнӱҥги куучын-эрмегистеҥ. Чын, јаан улуска ол јарабас. Је бисте анайда ок балдар бар ине. Бис олордыҥ тилиле, кӧрӱмиле, јилбӱлериле башкарынадыс.

Бис «АСМ» ӧмӧликле гастрольдо болгоныс. Оогош алтай бала, је тилин билбес, кожоҥдорысты ајарулу уккан. Кийнинде энезине: «Уксаҥ да, алтай кожоҥдор кандый «прикольный»-јилбилӱ. Мынайда кожоҥдоорго база јараар турбай» – деп айдып, бойына ачылта эткен. Сӧстӧрин јетире оҥдобой до турган болзо, је кожоҥды кожоҥдоп ӱренет.

Мен актерлордыҥ јаан билезинде, ортозында, общежитиеде ӧскӧм. Коштой орус биле болгон. Балдары бисле ойноп, алтайлап куучындажып ӱренип алган. Бӱгӱнги кӱнде уулчагым, кызычагым база кӱӱниҥ ортозында ӧзӱп, бистиҥ кожоҥдорысты, темдектезе, «Тере тонды», «Тырлаҥда» деген кожоҥдорды угарга јакшызынат. Кожоҥдоорго чырмайат.

***

Азулай Тадинов эл театрда башка-башка режиссерлордыҥ тургускан иштерине кӱӱ бичигени, кееркеткени јанынаҥ куучын-эрмеги таҥынаҥ бӱткӱл бӱк болор. Айдарда, оны база бир туштажуга артыргызалы.

Кыскарта айтса, Азулай, темдектезе, балдарга «Танайак» (режиссеры Н. Паштаков), јииттерге «Лысая певица» (Т. Синькова), «Айана ла Амаду» (Э. Иришева), «Арина» (З. Гасанов), «Алып-Манаш ла Кӱмӱжеҥ-Ару» (З. Гасанов) ла оноҥ до ӧскӧ иштерге кӱӱ бичип, кӱӱле једимдӱ кееркедет. Композитор-аранжировщик тургуза ӧйдӧ режиссер Эмма Иришеваныҥ база бир јаҥы ижинде туружат, кӱӱ бичип јат.

«Јылдыстыктыҥ» кычыраачыларыныҥ адынаҥ Азулай Тадиновко јаҥы јайаандык једимдер, ачык јол кӱӱнзейли.

К. ПИЯНТИНОВА белетеген