Алтайдын Чолмоны

«Айдышканныҥ сöзи алтын, кöрÿшкенниҥ кöзи алтын» эмезе Айтот казахтардыҥ бӧкӧзин јеҥгени керегинде

31.03.2020

 

Бойыныҥ jÿрÿми, угы-тöзи керегинде ада-энези куучындаза, кижи jиит тужында оны керексип укпас, кезикте кыjыраҥтыыр.
Бойы jажайла, сагыш-укаа кирзе, сананатан эмтир — ол тушта не укпадым, не бичип албадым, кайттым, кайттым!…Је ӧй ӧдӧ берген.

Јажыл јайда Кӧзӱлде болдым. Пöдÿр Михайлович Яграшев бӧлӧмлӧ кожо энем jанынаҥ  эзен арткан таай эjелеримниҥ бирÿзине, Торко Мекешевна Чакыровага, айылдап jÿрдис.

Бис экÿни кöрöлö, öрöкöнниҥ сÿÿнип ле маҥзаарып турганы коркуш. 90 jашту Торко эjем, торко јараш бӧстий, јеп-jеҥил ары-бери «jайылып» турды: сенекке чыгара jÿгÿрет, холодильнигинеҥ та нени де чыгарат, электропечкезин иштедип, курсагын кайнадат.

«Маҥзаарбай отурзаар, бисле куучындашсаар, эjе?» — деп, токтотсоҥ, болбос. «Акыр, пелмен кайнай берген болбой, балдар!» (ол – бирӱзи эртен-соҥзун 70-дӱ, экинчизи соҥзун 80-дӱ болотон балдар – авт.) дейле, ойто ло чыгара jÿгÿрди.

«Акыр, мен картышка кöргÿзип ийейин!» дейле, саргарып калган фотоjурукты альбомынаҥ экелди. Оны бистиҥ алдыска чебер jайа салды.

Фотоjурук слердиҥ алдыгарда, кычыраачылар, кöрÿгер. Газеттиҥ бастыра кычыраачыларына ол, байла, тыҥ ла солун эмес. Jе, эjемниҥ айтканыла, «картышкада» отурган улустыҥ бала-барказына, бÿгÿнги ле эртенги ач-ÿренине солун болор деп бодойдым. Оныҥ учун jаан кижиниҥ фотокартышка керегинде jартамалду куучынын угактар.

—Бу мениҥ адам, Мекеш деген кижи (ÿстиндеги ряд, сол jанынаҥ — авт.) — деп,  эjем озогы jуруктагы улусты тоолоп баштады. Jанында Модорова Борсык, Тошпоков Jарыш, Модорова Кыйгас, оныҥ öгööни Койчы, Кÿртней (Тошпоков Юрий Ивановичтиҥ энези — авт.).

Алдындагы рядта — Семенов Айтот, jанында баштапкы эжи божоордо алган эмеени, Бöкö öрöкöн, оноҥ ары Чакырова Тамара (койнында Тошпоков Юра), Чакыров Калан Иванович (койнында кичинек кызы Надя), Чулбашев Потпок.

—Мениҥ адамныҥ öбöкöзи Семен деп кижи болгон — деп, Торко Мекешевна куучынын улалтты. —Олор бу ла Сарычыбада jаткан, Карасууда, кайыҥ базырулу айылда jатлаган дийт. Ӱч уулду болгон: Jабый, Пепий, эҥ ле кичинеги Айтот.

Семен 100 jаш jажаган, эмеени база 100 jашка jетире jÿрген. Кыжы-jайы кайыҥ базырулу айылда ла jадып, балдарын азыраган. Семенди 100 jашка jетире адам ла энем кичееген дийт.

Кичинек уулы, Айтот, Jоныштаҥ (эмдиги Чарышский районныҥ jери) байлардыҥ кызын алала, олдööн jÿререен. Ада-энези бого артып калган. Пепий деп кижи эрте божоп калган дийт. 40 jаш киреде.

Бистиҥ чын фамилиябыс Семеновтор болор учурлу. Кичинек уулы, Айтот, Семенов болуп барган, Jабыйдыҥ балдары Jабыевтер, Пепийдийи дезе Пепиевтер болуп калган.

 

Ӱч оймокты ээледе кöктöнгöн…

—Jонышта улусты кулактап баштаарда, Айтотты база кулактаарга jазанган эмтир —деп, Торко эjем оноҥ ары куучындайт. —Ол тушта адамдар аттарды чанактайла, Jонышка тÿниле jеделе, Айтот карындажын бала-барказыла кожо бейин качырып келген. Бого, Кöзÿлге эмес. Jерине кийдире экелбес деп, Тулгуштуга ыраада апарган. Оноҥ öскö оны мында ла тудуп алар, кулактап, ссылкага аткарар.

—Сениҥ энеҥ, Ырыс, Тулгуштуда чыккан — деп, эjем Пöдÿрге баштанып куучындайт.—Адаҥ аҥдай берзе, энеҥ мени апарар, айлына. Кабайда тужыҥда ыйлак болгоҥ, оныҥ учун тÿниле jайкаарыс ла, jайкаарыс.

Jаан оорый берерде, мени Ырыс эмчиликте коркышту сакыган дийт: «Бу Торко келбес, кайтты не?».  Мени нениҥ учун керексиген дезе, ол Аля кызымды (канча кижиниҥ јӱрегин эмдеген быйанду Кыйгасова Алевтина Владимировна, республикан эмчиликтиҥ јааныныҥ ордынчызы — авт.) мактап койорго сананган эмтир. Учында сурулазам, оной айдышты.

Ырыс коркышту кöктöнöтöн кижи болгон, канча-канча jууркан, кӧм öдÿк, бöрÿк, меелей, öскö дö кийим-тудум кöктöгöн. Ол ÿч оймок ээлегенче кöктöнгöнин мен бойым билерим.

Эртечи эjем Кöзÿлде аjыйларла (ада-энезиле) кожо jаткан, ол jанына, суу кечире. Кырдыҥ эдегинде. Барзаас, эjем бисти ажандырар, куучындажар.

Ол ло кырды эдектей, састы jакалай Капыстаковтор, Бачыматтыҥ эне-адазы jаткан, Сÿÿмjи, Сÿÿнер деп улус база jаткан.

Чонныҥ (эш-нӧкӧри— авт.) адазы бу jерге иштеп келген, Jалаҥай-Бажынаҥ, Калан деп кижи. Jиит ÿйлÿ, ол кожо отуры не, 60 jашту кижиге 20 jашту кыс барган, ол отуры, Юраны кучактаналан.

«Тениш, Бöдÿр, слердиҥ карган адагар, Айтот, бöкö-чекчил де, эпчил де кижи болгон. Оны сынгыр, jаан оборлу деп айтпазыҥ. Jе… Ол бир катап Jонышта казахтыҥ бöкöзиле кÿрешкен эмтир.

Оборы да, бескези де jаан казахты кÿрежетен jалаҥга кöжöгöлö бöктöйлö экелген. Байла, сакыбаган jанынаҥ табару эдерге сананган ба кандый… Кийнинде угар болзо, казах бöкöниҥ бир будында така аайлу темир jепсел болгон эмтир.

Айтотто кöжöгö дö, кандый бир jепсел де jок. Jÿк ле кудай берген бöкöзи, чекчили ле эпчили.

Кöжöгöзин ачып ла ийерде, казах кÿрешчи Айтотко чурап барган эмтир. Кичинек-јабыс деп кӧргӧн бӧ кандый. Jе jаан удабай, jерге jалбагынаҥ барып тÿшкен, jеҥдирген. Кöжöгö ажыра jажырып келген колтыкчылары оны: «Калмыктыҥ шышканына jыктырдыҥ, јӱдек таҥма!» — деп арбанып, jиткелеген, камчылаган эмтир.

Торко эjемниҥ бу куучынын бичип отурала, Кайсында jадып турган, 90 јашты ажыра алтаган Байыш эjемниҥ куучыны санаама кирди.

Ол мынайда куучындаган эди:

—Энем куучындаар — адаҥды (Айтотты) канайып ла истеген. Кöзÿлге ле jедип келзе, милиция jаантайын ла келер. Ӱткейди jалчыландыҥ ба деп шылаар, каталашкага сугар. (Ӱткей öскÿс-jабыс кижи болгон. Кырлыкта оныҥ кызыныҥ, Зояныҥ, бала-барказы эмди ле бар — авт.). Не дезе, азыйда кара санаалу кезик немелер коп jайар. Учында Ӱткейди экелеле, адамла кöстöштирген эмтир. Милиция Ӱткейдеҥ сураган:

—Бу кижиге сен jалчы болгоҥ бо?

—Канай тураар! Мен бийтке-куртка туттур койон ӧскӱс-јабыс кижи. Карын, Айтот мени апарала азыраган, мени айылду эткен. Энчимди береле jандырган. Jалчыланардаҥ болгой, мени мал-ашту эткен.

Бу учуралдыҥ кийнинеҥ шылу-истежÿнеҥ айрылдым деп, адам сананган. Jок туру! Милиция база ла келер, сен jалчылу болгоҥ деп база ла бурулаар. Адам чыдажып болбой, Чарышский райондööн бичик ийген, селсебет ажыра ба кандый. Ондо бичиптир: «Мени бай болгоҥ, улусты jалчылангаҥ деп jабарлап туру. Калак-кокый актагар. Ондый бичикти Кан-Оозыныҥ милициязына аткарыгар»…

Бир канча öйдиҥ бажында Чарышский районноҥ бичик келген. Ондо бичилгенин кыскарта айтса, мындый: Семенов Айтот бай эмес, бойы да jокту-jойуныҥ балазы, кижи-эш jалчыланбаган.

Оныҥ ла кийнинеҥ адамныҥ керектери шыҥыраган.

Эjем озогызын эске алынганына эмезе мениле куучындашканына сÿÿнген бе кандый — кыска кожоҥ кожоҥдоп берди, ондо мындый сӧстӧр бар:

Кӧк бороныҥ jалы алтын,

Кöрÿшкенниҥ кöзи алтын.

Ак бороныҥ jалы алтын,

Айдышканныҥ сöзи алтын.

Байыш эjем оноҥ ары куучындады:

—Балдарымныҥ адазы, Куклин Токтоныш, Кырлыкта колхозтыҥ председатели болуп турарда, ондо бис тöрт jыл jатканыс. Уйбала öрöкöн болгоны санаама кирет. Ол биске айылдап келеле айдар: «Озо ло баштап балдарыҥды азыраал, Байыш, не дезе, jööжö — ол jööжö дö эмес, ол чалындый кайыл калар. Балдарыҥды азырап алзаҥ, олор кийнинде сениҥ jакшы да болзын, jаман да болзын, адыҥды чыгарар…».

Адамды милиция чаксырадып турган öйдö оныҥ jаан эмес jаргак баштыгын (ондо алтын, мöҥÿн акчалар болгон) милициядаҥ jажырганым санаамнаҥ чыкпас. Кажаанныҥ кийнинде jерге кöмгöм, туйка jажырар деген санаа да jок. Кийнинде барала, оны таппагам, онойып ла jылыйып калган. Саламду-бескелÿ баштык болгон. Эмди сананып jÿрзем, мени тужынаҥ кем де кöргöн болор…

«Айдышканныҥ сöзи алтын» деп, Байыш эjем кандый jолду айткан. Куучындашпаза, айдышпаза, угушпаза, угы-тöзисти, озогызын да, эмдигизин де кайдаҥ билерис. Бойыныҥ тöрööн-тöркинин билери, бой-бойын ундышпай jÿрери чындап та, алтындый баалу эмес пе…

Оныҥ учун мен, Айтоттыҥ jаан кызыныҥ, Эртечиниҥ, сок jаҥыс уулы, бöлöлöргö лö бöлöлишкилерге база айдып салайын деп.

Бистиҥ эне jанынаҥ угыстыҥ эҥ jааны Семен деген кижи болгоны эмди jарт. Оныҥ уулдары: Пепий, Jабый, Айтот.

Пепийдиҥ уулы: Мекеш, оныҥ балдары — Торко, Тохна. Курман.

Jабыйдыҥ уулдары: Баштак, Калий, Атаман.

Айтоттыҥ кыстары: Эртечи, Байыш, Ырыс.

Оноҥ ары Торко Мекешевна эjемниҥ балдарын адайын: Аля, Сашка.

Байыш эjемниҥ балдары: Коля, Егор, Света, Молойт, Зоя, Люба, Саша, Аля.

Ырыс эjемниҥ балдары — Пöдÿр, Милош, Зина, Саша, Вера, Галя, Ира.

Баштактыҥ балдары — Кожоҥ, Темчиш. Темчиштиҥ балдары: Сергей, Алексей, Лена, Миша, Николай, Толя, Рая, Саша.

Кожоҥныҥ балдары – Дмитрий, Клава, Володя, Света, Наташа, Таня, Оля, Марина.

Тохнаныҥ балдары: Маша, Саша, Лиза, Сергей, Надя, Айсулу, Андрей.

Курманныҥ балдары: Валера, Айана, Эркен, Женя.

Калийдиҥ балдары: Пана, Лиза.

Атаманныҥ балдары: Зоя, Вера.

Оноор-мынаар телефон согуп, оноҥ-
мынаҥ угуп, бöлöлӧримниҥ ле бöлö-лишкилеримниҥ ады-jолын бичип салдым. Јастырган болзом, меге телефон согыгар, јилбиркеп угарым, айса болзо,  бу куучынды оноҥ ары улалтарым.

Мениҥ бичигенимге тайанып, бӧлӧлӧримниҥ бирӱзи пенсияга једимдӱ чыкканын угала сӱӱнип, ол чын ба деп бӱдӱп-бӱтпей отурадым.

Саша, Маша деп кыскарта айтканыма ööркöбöгöр, бӧлӧлӧр. Ӧбöкöбисти бис качан да ундыбазыс. Оныҥ учун Зинаида, Ира, Вера Михайловналар, Алевтина ла Светлана Тохтонышевналар, Алевтина Владимировна ла Александр Владимирович, Елена Темчишевна ла Сергей Темчишевич, Сергей Викторович ле Айсулу Викторовна, Эркен ле Евгения Курмановналар, ӧскӧзи де! Бала-баркагарга таҥды угы-тӧзигер керегинде айдып јӱрӱгер. Кычырлазын,  угы-тӧзи керегинде сананып јӱрзин.

«Айдышканныҥ сӧзи алтын, кӧрӱшкенниҥ кӧзи алтын». Бу сӧстӧрдиҥ тереҥ учурын ундыбай јӱрели.

Тениш ТОХНИН,

таҥдынаҥ чыккан кыпчак