Алтайдын Чолмоны

Ак булутла бӱркелген Ару алтай Курайым

31.03.2020

 

«Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ редакциязына кычыраачылардаҥ јурт јерлердеги солун керектер, јадын-јӱрӱм, курч сурактар керегинде самаралар, онойдо ок јаанду-јашту улустаҥ ӱлгерлер келип турганы бисти сӱӱндирет.

Кочкор айда Кош-Агаш аймактыҥ Курай јуртында јуртап јаткан Ойрот Николаевич Куртин деп ӧрӧкӧн ӱлгерлерин ийген. Оныҥ ӱлгерлери бисти јурт јердиҥ тегин ле кижизиниҥ   Алтайына, јуртаган јерине, айландыра ар-бӱткенге, улуска ла азыраган мал-ажына  алкышту ич-кӧрӱмиле, кару кӱӱн-санаазыла бактырды. Бойы керегинде ол мынайда бичийт: «73 јашту болдым. Сӧӧгим оргончы-тӧӧлӧс. Чыккан-ӧскӧн јерим Аркыт ӧзӧк. Адам фронтовик.  Ӱредӱм бийик — марксистко-ленинский университетти заочно божотком. Специальнозым механик. Эмдиги ӧйдӧ амыралтада, РФ-тыҥ Иштиҥ ветераны. Кош-Агаш аймактыҥ Курай, Кызыл-Таш јурттарында иштегем. КПСС-тыҥ XXI партсъездиниҥ адыла адалган колхозто 1960 јылдаҥ ала јер сугараачы, механик, инженер,  парткомныҥ качызы болгом. Учында председатель болуп тура, 2002 јылда амыралтага чыккам. Газетке качан да бичимелимди ийбегем, араайынаҥ бойымныҥ ла алдымда бичип јӱргем».

 

Айланайын, Алтайым!

Ак-Туруныҥ бажынаҥ

Айландыра кӧрӧйин

Ар-бӱткенниҥ јаражын,

Айланайын, Алтайым.

Ак чечектеҥ ӱзеле,

Алаканыма јайайын.

Аржан суудаҥ амзайла,

Айланайын, Алтайым.

Кӧк чечектеҥ ӱзеле,

Кӧксиме јаба тудайын.

Кӧлдӧҥ балык тудала,

Айланайын, Алтайым.

Агаштардаҥ кезеле,

Айыл тудуп алайын.

Ак малдаҥ азырайла,

Айланайын, Алтайым.

Балкаштаҥ ойын эделе,

Балдарыма берейин,

Башпак ӧдӱк кийеле,

Айланайын, Алтайым.

Аш-курсактаҥ азала,

Алтай-Кудайга ӱрӱстейин.

Алтай тӧрӧл сӧзимле

Алкыш-быйан сураайын.

Ару кейдеҥ тынала,

Ардак-седеҥ јӱрейин,

Алтайымды арутап,

Айланып ла јӱрейин.

Айланайын, Алтайым!

Алтан чакка амыр тур!

Албатыҥды азырап,

Айдый, кӱндий  јарыт тур!

Айланайын, Алтайым.

Акту јӱрегимниҥ сӧстӧрин

Айланып туруп айдайын.

Айланайын, Алтайым!

 

Курайым

Ак булутла бӱркелген

Ару алтай Курайым.

Айландыра кырларлу

Агаш-ташту Курайым.

Айдыҥ, кӱнниҥ аайын билер

Ак-Туру деп мӧҥкӱӱс бар.

Албатыга суузын болгон

Алкышту Чуй суубыс бар.

Одын-агаш алатан

Оргы-Тыт јерис бар.

Ӱзе малдыҥ јайлузы

Ушеме деп јайлу бар.

Јердеҥ чыккан аржанду

Јеҥе-Туу деп белис бар.

Тӱмен ӧлӧҥ эдетен

Тӱбреҥ деп јалаҥ бар.

Кезер ӧлӧҥи тӱгенбес

Кезек-Јалаҥ база бар.

Кызыл-Таш деп ӧзӧктӧ

Кыра салган алтайыс.

Кылганду аш ӧскӱрип,

Кырылбаган албатыс.

Табынду малдыҥ одоры

Тазылу деп ӧзӧк бар.

Камык малдыҥ јаскы одоры

Кара-Чар деп кырлар бар.

Отозо до ӧлӧҥи тӱгенбес

Ортолык деп сазыс бар.

Курайдыҥ сары чӧлине

Кулундар маҥтап јарышкан.

Куу-Тӧбӧ чӧлдиҥ јерине

Кураанду койлор отогон.

Сары, сары јалбрактар

Сарлык малдыҥ одоры.

Коо-коо кырлаҥдар

Кой малдыҥ одоры.

Кызыл-Таштыҥ суузыныҥ

Кырында турган јурттар бар.

Кыймырашкан албатыныҥ

Кылыгын билишпес јажыт бар.

 

Курайда јас

Карын, соогын јӱктенип,

Кату кыш ӧдӧ берди.

Камык малды сӱӱндирип,

Курайга јас келди.

Ак-Туруныҥ мӧҥкӱзи

Араайынаҥ кайылды.

Ар-бӱткен ойгонып,

Арка-сынын сергитти.

Кӱнниҥ чогы изиди,

Кӱндер эмеш узады.

Кӱйбӱреген сагышты

Кӱӱктиҥ ӱни таркатты.

Ак-мал јалаҥдарга

Ачаптанып јӱткиди.

Агаштар бӱрленип,

Аралдар кийинди.

Кургай берген меестерде

Кураан, уулак маҥташты.

Куба чӧл кайылып,

Кулундар јарышты.

Јасты ӱйдеп койотон

Јай удабас јет келер.

Јайлуларга кӧчӧтӧн

Јакшылыкту ӧй келер.

 

Курайда кӱс

Кӱс, кӱс, кӱс келди,

Кӱндер там ла кыскарды.

Кӱнӱҥ, кӱнӱҥ ар-бӱткен

Кӱреҥ-сары тон кийди,

Ӧлӧҥ-чӧп эдилип,

Ӧзӧктӧр куру калды.

Ӧлӧҥ тарткан кӧлӱктер

Ӧрӧ-тӧмӧн чубашты.

Тӱндӱктеҥ келген салкын

Тӱни-тӱжи сыылай берди.

Тӱш там ла кыскарды,

Тӱн араайынаҥ узады.

Сары бӱрди терек баштады,

Саргарган бӱрлерин ычкынды.

Салкын олорды собурып,

Салбаҥдада учурды.

Тӱштӱкке амадаган кеткиндер

Тӱни-тӱжи чогулат.

Тӱнде тӱшкен кырудаҥ

Тӱрген качып баргылайт.

Ӱренетен ӧй келди деп,

Ӱренчиктер јуулыжат.

Ӱредӱчилерине баштадып,

Ӱредӱзин улалтат.

Семирип калган јӱзӱн мал

Сеспей кӱсти отоп ло јат.

«Карлу кыш келип јат. Каар-каар»—

Каргаалар аралдаҥ јетирет.

Кара-боро тийиҥдер, койондор

Карла кожо агарат.

Тойлор, кудалар кӱнӱҥ сайын,

Тойлоп-јыргап ла јат албаты.

Тогус айга тӱймеген эл-јон

Токунайтан ӧй келбей кайтты.

 

Кем эр?

Кабагын јуурып ла јӱрер,

Кара сагыжын ичинде тудар,

Каран ачынып ла јӱрер эр

Ол эр бе?

Кемди де бир де сӱӱбеген,

Кедерлежип ле јӱрӱм јӱрген,

Келер јӱрӱмин сананбас,

Ол эр бе?

Эптӱ-јӧптӱ ӱйиле јатпас,

Эдектер ле сӱрӱжип јӱрер,

Эртенгизин сананбас,

Ол эр бе?

Ооско толо ажанар,

Оок-тобур да иш этпес,

Оорузы сызы билдирбес,

Ол эр бе?

Јалтанарын ол билбес,

Јаанды-јашты ылгабас,

Јаҥыс ла бойын тоор,

Ол эр бе?

Каткырар, тӧгӱндеер,

Кандый да иште тузазы јок,

Кайкамчылу јалканчак эр

Ол эр бе?

Ада-энезин бир тообос,

Алган эжин керектебес,

Азыраган балдарын кичеебес,

Ол эр бе?

Аракы ла сӱрӱжип јӱрер,

Аамай куучын куучындаар,

Айткан сӧзи оҥдолбос эр

Ол эр бе?

Маала-аш отургузып билбес,

Мал азырап ол болбос,

Малмыс-мылмыс ла јӱрер,

Ол эр бе?

Кожоҥдоп ло јӱрер,

Колына иш бир тутпас,

Коштойында нӧкӧр дӧ јок, 

Ол эр бе?

 

Јаҥыскан јӱрбегер

Јаҥыс казык чеден болбос,

Јаҥыс кой мал болбос,

Јаҥыс агаш арал болбос,

Јаҥыс сабар кол болбос,

Јаҥыс кӧс јетире кӧрбӧс,

Јаҥыс таш корум болбос,

Јаҥыс бала јокко тӱҥей.

Јаҥыс кижи јурт болбой,

Јазап курсак јип болбос.

Јаткан айлы јылыбас,

Јаантайын соок турар.

Јанында јаткан албаты

Јаҥыс кижини јабыс кӧрӧр,

Јаҥыскан мал кӱдӱлбес,

Јаҥыскан балдар азырабас.

Јарбынбай јӱрӱмге, салымга,

Јазап тудунып сананар керек.

Јанаарда албаты јууп,

Јаш балдар јаанадар керек.

Јалаҥга мал кӱдер керек,

Јалакай, керсӱ јӱреле,

Јажап койор јажаарды,

Ак-чек јӱрген болзоор,

Алтай Кудай јӱрӱм берер,

Алтай јереер алкыш берер.

Азыраган балдар укты улалтар,

Албаты-јон слерди кӧдӱрер,

Ак-јарыкта тоомјылу јӱрзеер,

Адыгар чактарга адалар.

Кандый да чакту болзогор,

Јаҥыскан јӱрӱмди јӱрбегер.

 

Топшуурым

Тайгада ӧскӧн агаштаҥ

Талдап алган топшуурым.

Тай бороныҥ кылынаҥ

Кылдап койгон топшуурым.

Белде ӧскӧн агаштаҥ

Бедиреп эткен топшуурым,

Бее малдыҥ кылынаҥ

Кылдап койгон топшуурым.

Озогызын ойгортып,

Отурган биске угуссаҥ.

Ойгор баатырлар јеҥӱзин

Ончо јонго јетирзеҥ.

Эскидезин эбиртип,

Эл-јонго угуссаҥ.

Ээлгир јараш ӱниҥди

Эне Алтайга јайылтсаҥ.

Каандыктар јуулажып,

Кажызы јеҥгенин угалык.

Камык јонды олјолоп,

Кайда чачкан билелик.

Кайчылардыҥ кайынаҥ

Кайкалду јӱрӱм угалык.

Топшуурдыҥ ӱнинеҥ

Токыналу кӱӱ угалык.

Кожоҥдо, топшуур, кожоҥдо,

Кобы-јиктерге угулзын.

Јаҥарла, топшуурым, јаҥарла,

Јайым јалаҥдарга јайылзын.

Ойноп јӱрген балдарыс

Озогызын угуп јӱрзин.

Јаандардыҥ айтканын

Јанчыкка салып ундыбазын.

Эртен-эҥир кожоҥдо,

Эре-Чуйга чӧйилзин.

Јаҥарла, топшуур, јаҥарла,

Јал кылыҥды кысканба.

Кожоҥдо, топшуур, кожоҥдо,

Коҥыраган ӱниҥ кысканба.

 

(Кокырлар)

Салкын болгон болзом

Салкын болгон болзом,

Сары чӧлдӧрди куйундалтар эдим.

Саҥ башка јерлер кӧрӱп,

Сагыжым јеткенче учар ла эдим.

Теҥериге бийик чыгала,

Теҥистерди шиҥдеер эдим,

Телекейди эбиреле,

Телкемин оныҥ кӧрӧр эдим.

Американы айландыра учала,

Артыкту јӱрӱмин кӧрӧр эдим.

Албатыларды тӱйметпес эдип,

Акчалуларды јоктоор ло эдим.

Африкан континентти

Араай учуп айланар эдим.

«Амыр неге јатпайзаар!» — деп,

Алтайлап та болзо сыгырар эдим.

Европаны база эбирип,

Эки де кӱнди кородор эдим.

«Элбис Америкага бӱтпегер» — деп,

Евросоюзты јакыыр эдим.

Арт-учында учала,

Антарктидага једерим,

Ак карды куйундалтала,

Амыр јаткан пингвиндерди

Айлана согуп кӧрӧр эдим.

Канайдар база, канат јокто,

Кайдаар да учар аргам јок.

Канатту салкынга темежип,

Качан да учар салымым јок.

 

Кӧк эчки

Кӧпти кӧргӧн кӱлӱк — деп,

Кӧмӧлтӧпӧйтӧн кӧк эчки.

Кӧп уулактыҥ энези деп,

Кӧӧркӧткӧн кӧк эчки.

Эмди кӧӧркий карыган,

Эки кулак укпай јат,

Алаатыган кайракан

Айды-уйды укпай јат.

Сойор дезе кыскашту,

Сойып оноҥ нени јиир?

Сойбос дезе кыртышту,

Сокор кӧзин канайдар?

Малдыҥ бажына чыгып алза,

Маарап туруп салар ла.

Арткан малды сакыбай,

Арыза да барар ла.

Кӱреҥ кӱс келгенче,

Кӱчиҥ эмеш кирип калзын.

Бар-јок эдиҥди сениҥ

Бала-барка јип салзын.

Кӧк эчкиниҥ кийнинеҥ

Кӧп уулактар арткалган.

Кӧк эчкиниҥ изине

Кӧрбӧзӧ дӧ кирип калган.