Алтайдын Чолмоны

Улу Јеҥӱниҥ 75 јылдыгына

31.03.2020

Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ 75 јылдыгыла колбой, газеттиҥ кычыраачыларынаҥ ака-адаларыныҥ, карган адаларыныҥ ла ӧскӧ дӧ ӧбӧкӧлӧриниҥ јуулашкандары керегинде самаралар келип туру. Онойдо ок архивтерде иштеп, бистиҥ ат-нерелӱ јуулашкан јерлештерис керегинде бичимелдер табып, база экелип турган улус бар. Тӱӱкилик бичимел-материалдарды тӱзедӱ, кубултыш јогынаҥ јарлап јадыс. Бу бичимелдердеҥ ол ӧйдиҥ тыныжы, улустыҥ кӱӱн-санаазыныҥ ла куучын-эрмегиниҥ аайы сезилет.

Jуу ла улус

Бистиҥ бастыра албаты фашистский олjоочыларга удурлажа калаптанып чыкты. Фронтто ло тылда качан да кöрбöгöн героизм элбеп туру. Албаты бойыныҥ геройлорын кÿндÿлеп туру, кÿндÿлеерде олордыҥ ортозында – jозокту капитан Гастелло. Советский jердиҥ эрчимдÿ jуучыл летчик-сталинец бойыныҥ jÿрÿмин берип, öштÿниҥ горючийлÿ цистерндерин оодо адып öртöгöн. Гитлер ле оныҥ колтыкчылары, jеҥип албас кÿчке – олордыҥ кандалып калган колдорындагы мылтыкты оодып тÿжÿрер кÿчтÿ советский патриотизмге табарышканын база катап билдилер.

Советский улус jааны, jажы – бастыразы  бойыныҥ кÿӱниле тöрöлин изÿ сÿÿп jат. Ондый jакшынак санаа граждандардыҥ государственный ла общественный деятельнозына, олордыҥ кÿнÿҥ ле jÿрÿмине, кылыгына, кÿӱнине, трудына öдÿп калган. Ол санаа анчадала Отечественный jууныҥ кÿндеринде jарт. Бу jуукта Ойрот-туринец Петр Сергеевич Столбцов азыйдагы пехотинец болгон уулын фронтко ÿйдежип браадала айткан:

–Яша, цепте болзоҥ, бажыҥ jажыргадый оро бачымдап кас. Тöҥичектиҥ ары jанында jатсаҥ, бойыҥныҥ алдыҥга кÿрегиҥди кыйыштыра кадап сал. Билдиҥ бе? Ок кÿрекке тийеле, кайдыга берер. Ондый ченемел болгон! Эмезе бöрÿгиҥди тура комургайга илип сал. Немец маҥдайын кöдÿрип, ол бöрÿкти адар. Сен дезе мылтыкла маҥдай орто тутургуза бер! Шилемир ондо jатсын!

–Jе кем jок, ада – деп, уулы кÿлÿмзиренет.

–Штыктажарга барзаҥ, кату бол. Мылтыгыҥды ары-бери булгаба. Jугÿрип браадала, мылтыгыҥды чике када…

–Ада, jарамыкту! Онойдо эдерим.

Столбцовтор окшожып, эзендешти. Уулы кÿнбадыш jаар атанды, öбöгöн мастерскойго барды.

Бу керекте Петр Сергеевичтиҥ кылыгын канайда айдар? Ол бойыныҥ тöрöлин сÿÿп, öштÿни jаман кöрÿп турган санаазыла.

Јуу бистиҥ трудты кату баштады. Кижилер бойына да, ӧскӧлӧрине де некелтелӱ болды. «Мен фронтто тузалу нени эттим?» – деген сурак учурлу боло берди. Оны јеҥер деп, алдындагызынаҥ ӱч катап кӧп иштеер деп. Ойрот-Тура  городто 12-чи школдыҥ баштапкы клазыныҥ  ӱредӱчизи Е. И. Плюхина канайда иштеп туру. Ол јайгы каникулда ӱредӱ башталарынаҥ чик јок озо ӱредӱниҥ пландарын ла наглядный пособиелерин белетеп салган, ӱренчиктердиҥ ӱредӱге белетенгенин шиҥдеп, бастыразыныҥ айылдарына јӱрген. Оҥдойдыҥ толо школыныҥ ӱредӱчилери рабочий строительдердиҥ ордына јаҥы школдыҥ комнаталарын штукатурить эдип, черетедилер, ол иштиҥ јалын ороонды корыыр фондко бердилер.

–Мениҥ ӧбӧгӧним фронтто фашисттерле јуулажып јат. А мен не? Колымды бош салып, тегин отурарга ба? Качан да онойдорго јарабас. Менде иш этпес јаҥыс та час, минут јок деп, красноармейка П. Михайлова айткан. Ол Ойрот-Турада «Ойротка» пошивочный промартельдиҥ мастери болуп иштеп јат, норманы 180 процентке бӱдӱрет. Кош-Агаш аймакта, Молотов ады колхозтыҥ пастушказы Суринова сарлыктарды тайгада јаҥыскан кабырып јат.

—Сен коркубай јадыҥ ба? – деп сурагандар.

–Мениҥ ӧбӧгӧним колында мылтыкту тӧрӧлибисти коруп јат. Ӧштӱдеҥ коркыбайт. Мен де коркыбай јадым. Менде мылтык бар. Бӧрӱни ле уурчыны малыма јууктатпазым – деп, ол карууны берди.

Биске јууны албадап берген. Советский кижилер фронт јаар бурулды. Олордыҥ бастыра санаалары, бастыра гигантский кӧдӱрими јаҥыс амадулу: фашистский шилемирди былчара базарга. Тыл ла фронт качан да јаҥыс санаалу. Бу јаҥыс санааны боецтердиҥ бойыныҥ јерине ийип турган ла олордыҥ каруузын тылдаҥ бичип турган письмолор јарт темдектейт.

Бойыбыстыҥ тӧрӧлибис ле тӧрӧл Сталин учун калганчы тамчы каныбыска јетире туружарыбыс. Стаханов чылап иштенигер, коруланар средстволорды кӧптӧдигер. Фронт ло тыл бир болуп, јескимчилӱ бандиттерди оодо согорыбыс деп нӧк. Кричевцев связьтыҥ Ойротский контораныҥ коллективине бичип јат.

«Јакшылыкту уулдарыбыс, ӧштӱле јуулажарда, бис бастыра кӱчибисти ле трудыбысты он катап тыҥыдып, аҥзыраган фашисттерди оодо согорына иженигер» – деп, связисттер каруузын бичиди.

Ӧштӱ ачынып, калјуурып јат. Кызыл Черӱ оныҥ эҥ артык дивизияларын оодо сокты, јалкындый тӱрген јуулап алар планын бузуп салды. Ол бойыныҥ шогын шыркалаткан красноармеецтерге ле јурт улуска јетирет. «Коричневый чума» балдарды ӧлтӱрип јат. Бистиҥ јашӧскӱрим ле балдар каргышту ӧлтӱреечилерди јаман кӧрӧр кӱӱнин јӱрекке бадышпай туру.

«Ырысту јаш јӱрӱмисти корыырына кӱчисти, трудыбысты, керек дезе јӱрӱмисти де кысканбай берерис» – деп, комсомолкалар Е. Антонова, Г. Борзенкова, В. Шадрина бастыра Ойротияныҥ јаш ӧскӱриминиҥ кӱӱнин айдып угустылар. Бу кызычактар Эликманар аймакта Киров ады колхозтыҥ  јалаҥ ижинде отличиться эттилер. Олор 600 сноп норма ордына бир кӱнде 1000 сноптоҥ буулап јат.

Тӧрӧлибис недеҥ де улу! Бу сӧстӧрди Ойротияныҥ бастыра патриотторы јӱректеринде тереҥ тудунар керек. Ол сӧстӧрди промышленностьтыҥ ла сельский хозяйствоныҥ бастыра участокторында средстволор мобилизовать эдеринде лозунг аайлу ӧткӱрер керек.

Јуу јууныҥ аайынча иштеерин некеп јат. Тӧрӧлибистиҥ ӧштӱлерин јаман кӧрӧрине Сталинныҥ чыданыкпас вооружениезин алынган улус, трудовой фронтто фашисттерле, бастыра кижилердиҥ эҥ ле коронду ӧштӱзиле тартыжып турган јууда бис јеҥерис.

«Кызыл Ойрот», 1941 ј №110, сыгын ай

Алтаецтер јууныҥ фронтторында

(«Кызыл Ойрот» редакциязына фронтовиктердиҥ письмозынаҥ)

Бистиҥ тӧрӧлдиҥ каршулу ӧштӱзи кижи бӱдӱмдӱ казыр аҥдар бир јыл мынаҥ озо бойыныҥ кӧп миллиондор черӱзин, башкезечилерин, бистиҥ ороонго ийген. Ол ӧйдӧҥ ат-нерелӱ, отвагалу, туулу алтайдыҥ јакшынак уулдары, бойыныҥ тӧрӧлиниҥ ак чеги ле јайымы учун тартыжат.

Пулеметчик Г. И. Беспалов алдында Ойрот-Турада автотранспортный контораныҥ слесары бойыныҥ чике адыжыла фашисттерди јоголтот. Болгон наступлениеде јалтанбас пулеметчик Беспалов канча ондор фашисттерди јыга аткылаганыла ичкери барарына јолды арутап, јууныҥ јалаҥда токтоорында јаан керек эткенин, политруктыҥ эаместители нӧк. Бельмович бичийт. Нӧк. Беспалов щыркалаткан эки Кызыл јуучылды аргадап, бойы јаҥы рубежке јединеле јӱӱлгек немецтерди калапту адыжыла аткылаган.

Алдында Ойрот-Турский МТС-те иштеген нӧк. А. И. Муратов бичийт: «Мен черӱде болгон ӧйгӧ минометтиҥ материальный частьтарын јакшы ӱренип, эмдиги ӧйдӧ минометный батальондо миномет октоорында иштеп турум. Болгон јуулардыҥ бирӱзинде бистиҥ рота ӧштӱге јаан чыгым эдип, олордыҥ бир канча пулеметный точкаларын јоголткон. Оноҥдо ӧскӧ бир канча јуучыл заданиени јакшы бӱдӱрген. Мен Кызыл Черӱниҥ воины, коммуниистический партияныҥ воспитанниги фашистский бандиттерди бойымныҥ миномедимнеҥ нӧк. Сталин бойыныҥ приказында некегенинче аткылаарым.

Мен 7-чи марттагы јууда адыштыҥ позициязында бололо шыркалаткам, эмди шыркам јакшы боло берерде такып фронтко бардым. Фашистский шилеемирлерди, олјолоткон Кызыл јуучыладарды ла советский јайым албатыны аҥзырап кыйнаганы учун ӧчтӧп тартыжарым, — деп, гвардейский минометный дивизияныҥ капитаны (алдында Ойрот-Турский электростанцияныҥ директоры нӧк. Скирдов) бичийт, бис фронтто, слер тылда темир стенедий болуп тӧрӧлибисти корулаарына туруп, бастыра кӱчле орооныбысты фашистский шилеемирлердеҥ арулап аларыбыс».

Лейтенант Жиленконыҥ подразделениезиниҥ боецтери бойлорыныҥ комиссары Тюхтеневтыҥ билезине, Эликманар аймакта Молотов ады колхозтыҥ председатели адазы Санатка ла энези доярка Паладейге Тюхтеневтерге бичип јат: «Слердиҥ, јакшынак тӧрӧлибисти корулаарга воспитывать эдип тӧрт уулыгарды фронтко ийгенеерге бис оморкойдыбыс. Бойыгардыҥ јажыгар јаандапта калган болзо, тылда чылазын јок иштеп, фашистский захватчиктерле тартышкан тартыжузында Кызыл Черӱге болужып турганыгарды билип турубыс. Молотов ады колхозто тыҥытту иште турганыгарга спасибо. Слердиҥ Молотов ады колхоз 1942 јылда бийик Сталинский урожай аларына бис бӱдӱп турубыс. Јуучыл политический белетенеринде бистиҥ подразделение озочыл болуп, канду ӧштӱлердиҥ изинде артырбай јок эдеринде слердиҥ јакылтаны бис чек бӱдӱрерибис. Кӱчӱбисти ле тыныбысты кысканбай калганчы тамчы каныбыс ла калганчы тыныжыбыска јетире ӧштӱле тартыжарыбыс.

Нӧк. Сталин баштаткан јалтанбас Кызыл Черӱ фашистско-гитлеровский аҥдарды учуна јетире кырып јоголтып салар час ырак эмес.

Константин Шадринге (Шебалино), Кайгородовко (Кан-Оозы), Леонид Жариковко (Шебалино), оноҥдо ӧскӧлӧрине јуучыл политический белендиктиҥ отличниктерине очередной эмес воинский звание бергенин нӧк. Тузовский бичийт. Гвардеецтер алтаецтер нӧк. Уланкин, Куранаков, Ебечеков ле ӧскӧзи де бичип јат:

–Јуучыл действие башталарда бистиҥ частьта бир канча орденду улус болгон. Эмди немецкий оккупанттарла јуулажарда героический тартыжып правительственный наградала, ордендер ле медальдар алган улус јӱстеҥ ажыра. Олордыҥ кӧп јаны Ойрот. авт. областыҥ коммунисттери ле комсомолецтери болот.

Бистиҥ алтаецтер, земляктар аҥзыраган ӧштӱлерле мынайып тартыжат.

«Кызыл Ойрот», 1942 ј №61/2564, јаан изӱ ай

(Јуу ӧйиндеги газеттерле архивте иштеп, бу материалдарды редакцияга билимчи Эльвира Чинина экелген. Бичимелдерде кубулталар эдилбеген, јӱк алтай таныктар кийдирилген).