Алтайдын Чолмоны

“Ижим кӱч те болзо, јарап јат…”

07.04.2020

“Сайлукем”  национальный парк ар-бӱткенди аҥылу корулаар јер болуп јат. Ол 2010 јылда Алтай Республиканыҥ Кош-Агаш аймагында тӧзӧлгӧн. Парктыҥ амадузы — јоголор чочыдудагы ла Кызыл Бичикке кирген ирбисти, архарды ла мааныны, онойдо ок  ас туштап турган ӧзӱмдерди корулаары ла орныктырары. Алтай Республиканыҥ Монголияла граныныҥ јанындагы Сайлукемдеги парк Алтайда баштапкы ла национальный парк болуп јат, оныҥ кеми 118 муҥ гектар. Национальный паркта экоӱредӱ, билим ле корулаар иштер ӧткӱрилет. Бу јуукта парктыҥ билим ишчизи Алексей КУЖЛЕКОВ баштапкы ла катап ирбиске туштап, оны фотоаппаратка соккон деген солун келген.

Бис оныла туштажып, парктыҥ ижи-тожы, јилбилӱ фотојуругы керегинде куучындаштыс.

—Алексей Олегович, јаҥжыкканыла, озо кычыраачыларга бойоор керегинде  куучындап берзеер?

—Ада-энем Чамал аймакта Чопош јурттыҥ улузы. Тоҥжан сӧӧктӱ адам Олег Алексеевич бастыра јӱрӱминде лесник болуп иштеген. Энем Любовь Владимировна географияныҥ ӱредӱчизи болгон, балдардыҥ садигинде база иштеген. Мен јаштаҥ ла ала аҥчы адамла кожо агаш-ташты кӧп керигем, ар-бӱткенди, аҥ-кушты јакшы билерим ле сӱӱп јадым.

Чопоштогы орто ӱредӱлӱ школды божодорымда, менде јӱрӱмде талдайтан эки јол болгон: јуучылдыҥ ла охотоведтиҥ. Менде керек дезе Новосибирскте јуучыл училищеге направление болгон. Таныш најым јуучыл кижиде јайым јок, ол јакаруларла јӱрет деерде, мениҥ, јайым сӱӱр кижиниҥ, санаам кубулган. Онойып мен Иркутсктагы государственный јуртээлем академияныҥ охотоведение факультедине барып киргем. Ӱредӱни 2009 јылда божодып, охотовед-биологтыҥ специальнозын алгам. Оноҥ аспирантурада 3 јыл ӱренгем ле диссертация бичигем. Оны корулаар јаан керек алдымда турат…

—Академияда бистиҥ ирбис, аркар ла мааны јанынаҥ ӱредӱлер ӧткӧн бӧ?

—Эйе. Академияда  бу јерлик  тындулар јанынаҥ ӱредӱни јарлу билимчилер Леонид Викторович Сопин ле Дмитрий Германович Медведев ӧткӱрген. Леонид Викторович аркарларла 1974 јылда диссертация ижин корулаган, мени бу ишке ууламјылаган. Дмитрий Германовч дезе ирбистер јанынаҥ ууламјылаган. Практиканы мен тӧрӧл Алтайымда ӧткӧм лӧ   мында мен ирбистерле, аркарларла специалист-билимчи Сергей Владимирович Спицынла танышкам. Бу улус мени бу јилбилӱ ле ас шиҥделген  тындуларла иштеер, олорды шиҥдеер ченемелиле ӱлежип, кӧпкӧ ӱреткен.

Сайлукемде национальный парк тӧзӧлӧрдӧ, мени иштеерге кычыргандар. Меге мындагы ижим, кӱч те болзо, јарап јат.

—Алексей Олегович, бистиҥ угуп-билип јӱргенисле, ирбистер јӱк парктыҥ ишчилериниҥ тургускан фототузактарына “тӱжӱп” јат.  Слерге ого туштап, фотоаппаратка согуп алар ырыс келишкен эмтир…

—Ирбис Јер ӱстинде јаҥыс ла эҥ јараш тындулардыҥ бирӱзи эмес, је анайда ок ол јетире шиҥделбеген тынду болуп јат. Ол Азияныҥ 12 ороонында, ол тоодо Россияда, јӱрет ле јоголорго јеткен тынду деп чотолот. Ирбис Россияныҥ ла Ар-бӱткенди корыырыныҥ калыктар ортодогы биригӱзиниҥ Кызыл Бичигине кийдирилген.

Мен он јылдыҥ туркунына паркта иштеп, ирбисти ондый јууктаҥ кӧрӱп, керек дезе фотојурукка  согуп болбогом.  Ирбистиҥ ле ӧскӧ дӧ тындулардыҥ јӱк истерин,  ӧтӧгин, тырмактарыныҥ кайда-кайда артырган  истерин, фототузактарда јуруктарын кӧрӱп јадыҥ. Је олорды јууктада “тирӱге” кӧрӧр, фотојурукка согуп алар амаду менде јаантайын болгон. Тулаан айда бис јерлик тындулардыҥ чодын алар маршрутта иштегенис. Бу тушта, ирбистердиҥ ойыны ӧйинде, меге эркек ле тижи ирбистерди кӧрӧргӧ келишти. Чынын айтса, ол экӱниҥ ойыны арай ла оройтып калган. Је оныҥ шылтузында мен олорды, карын, кӧргӧм. Тижи ирбис, байла, јиит болгон болор, оныҥ учун орой ойынга чыккан. Ирбистер бой-бойын кыйгырыжып табыжатан болуптыр. Тижизи эртен тура ла эҥирде эркегинеҥ кӧп кыйгырат: “ау, ау”.

—Ойынга кирген  ондый азулуга туштаарга јеткерлӱ эмес пе?

—Јерлик тындулар кижидеҥ, кандый да болзо, коркып-ӱркӱп јӱрет. Олор мениҥ иштеген ӧйимде кижиге бир де табару этпеген. Казахстанда ондый эки учурал болгонын укканыс. Је ондо табару эткен ирбистер карган болгон. Олор јемге јединбей, кижиге табарган ошкош. Је улус алдырышпаган, карган ла кӱчи ас азулудаҥ аргаданып алгандар.

Бис ойында тындулардыҥ кыйгызын ӧткӧнижеристе, тижи ирбис удура кыйгырып турган. Айдарда, мен оны видеого бичип аларга, кыйгызына баргам, је јаныла ӧдӧ берген болгом. Экинчи кӱнде кыйгырдым, је ирбис таштар јаар чыга берди, тӱжӱп баштаарда, эҥир койыла берген. Меге  кайра тӱжерге келишти. Ээчиде кӱнде бис ӧскӧ јерде иштегенис. Кӧрзӧм, тижи ирбистиҥ ыраагы 7 километр кирезинде јӱрген јери јаар эркек ирбис браады. Байла, кыйгызын уккан. Кырларда эҥирги тымыкта тал-табыш јакшы угулат. Бис ыраагы 400 метрдеҥ олор экӱниҥ ойынын видеого бичип алганыс.

Ӱч кӱннеҥ бистиҥ тындуларды чотко алар јолыс ол ло јерле ӧткӧн. Бис олорды ойто ло кӧрдис. Мен олор јаар бастым ла. Эркеги кайа-таштардаҥ удура чыкты, јаан кӧстӧриле мени ајыктап турды. Мен оны видеого согуп алдым. Оноҥ ары бастым, кӧрзӧм, таштарда тижи ирбис јадыры!..

Јербойыныҥ бир карган аҥчызы меге айткан эди: “Ирбисти кӧрзӧҥ, јажынба!” “Нениҥ учун?” — деп сураарымда, ол айткан: “Јажына берзеҥ, ол сенеҥ јӱре берер”. Чын ла.  Тижизин фотојурукка согуп турганчам, батареям соок салкынга тоҥо берген. Мен оны уштып, алаканымда јылыдып, керек дезе, тиштеп те, ойто фотоаппаратка сугуп алала, туруп келзем, ирбис јӱре берген эмтир. Је оныҥ сӱри тӱҥей ле согулып калган эмей. Оноҥ ары ижимди бӱдӱрип бастым, байа ирбис тӧмӧн 70 метр кирезинде  барып јатты, оноҥ таштарда јатты, оноҥ ары барды. Мен оны видеого согуп алгам. Тӧрт кӱнге ирбистерге канча ла катап туштаары ол јаан ырыс! Онойып, он јылга амадаганым бӱткен.

—Слер эркек ле тижи ирбистерди канай ылгаштырып туругар?

—Тегин кӧрзӧ, башказы тыҥ билдирбес. Бис олорды фототузактарга тӱшкен фотојуруктарынаҥ таныйдыс. Кажы ла ирбистиҥ чоокырлары, алузыныҥ ӧҥи башка болот. Паркта јӱрген кайда да 40 кирези ирбисти танып јадыс. Олордо аттары да бар: Хан, Черный, Чолмон, Курай, Метка, Кам… Кам Камду-Кем деп јерде фототузакка тӱшкен. Эҥ ле карган ирбис Крюк болгон. Је оны калганчы ӧйдӧ кӧрбӧй турус, айса ӧлӱп калган…

Башчы эркек ирбисти айландыра ӱч-тӧрт тижи ирбис јӱрет. Кӱчӱктери эне ирбистиҥ јанында эки јашка јеткенче јӱрет. Эркектери јаанайла, ӧскӧ јерде бойыныҥ “јуртын” тӧзӧӧргӧ јӱре берет.

—Чотко алары ла мониторинг ӧткӱрери эки башка иш пе, Алексей Олегович?

—Эки башка. Кызыл Бичиктеги тындулардыҥ чодын бис кышкыда эки бӧлӱк ӧйдӧ алып турубыс, шиҥдейтен јердиҥ кеми сӱреен элбек учун. Ирбистер бистиҥ республиканыҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш јанында јӱрет: Кош-Агаш, Кӧксуу-Оозы, Оҥдой ло Улаган аймактардыҥ бӧлӱктей јерлеринде. Быјыл ӱч бӧлӱктей иштеерис, нениҥ учун дезе кар јаан.

Баштапкы бӧлӱк ишти бис эки группала Аркытта ӧткӱрдис, ончо азулулардыҥ, тооргыныҥ, аҥныҥ, текениҥ тоозын алдыс. Бу ишти кочкор айдыҥ учында тӱгестис.  Экинчи бӧлӱк ишти бис тулаан айда ӧткӱргенис. Эмди ӱчинчизин ӧткӱрери артты. Фототузактарлу кырлык јерлерде кар јадат, тыҥ салкындар олорды учуртар учурлу. Кышкыда тындуларды чотко алары кӱч иш, ат та, машина да једип болбос јерлерле јойу јӱредис.

Мониторинг — ол бистиҥ кӱнӱҥги, јаантайынгы ижис. Темдектезе, ол ло ирбистер нениҥ учун ыраада барып јат, канча  катап “кӧчкилейт”, нениҥ учун баргылайт, недеҥ камаанду — јем болгон тындулардыҥ тоозынаҥ ба, јылдыҥ ӧйинеҥ камаанду ба айса ӧскӧ шылтактардаҥ — ончозын ла шиҥдеп турубыс. Кайда олордыҥ курсагы болуп турган аркарлар астаган ба айса браконьерлердиҥ ижи бе… Јербойыныҥ да улузы, тууразынаҥ да келгендер аҥдап јат ине. Мен јербойыныҥ аҥчыларына туштап јадым, је олорло иштеер чыдулар менде јок. Браконьерлер, аҥчылар фототузакка да “тӱшкилеп” калат, фототузактарды да уурдап апаргылайт…

—Браконьерлерле иштеер чыдулар кемде бар?

—Алтай Республиканыҥ аҥ-кужын корыыр ла орныктырар комитеди чыдулу. Је ондо госинспекторлордыҥ тоозы сӱреен ас. Эмди комитеттиҥ ижине ајару эдилип, јакшы кубулталар болор деп уккам.

Бистиҥ парктыҥ јерин корулаар бойыныҥ бӧлӱги бар. Оныҥ госинспекторлоры браконьерлерле тартыжат, ар-бӱткенди корыырында бузуштарды болдыртпайт. Олор онойдо ок парктыҥ экоӱредӱниҥ, билим иштиҥ бӧлӱктериле јаба иштер база ӧткӱрет.

—Тоолу јыл кайра Сайлукемде боро-кӱреҥ айу кӧрӱнген деп јетирӱ болгон эди…

—Республиканыҥ тӱштӱк-кӱнчыгыжында, Сайлукемде, кӧп эмес боро-кӱреҥ ӧҥдӱ јаан эмес айулар бар. Олор керегинде алдында јылдарда билимчи Собянский бичиген болгон. Олор арткан бӱдӱм айулардаҥ незиле башказы, айса болзо, тӱҥейи шиҥделбеген. Олор агаш јок, ачык јерде бир чук јӱрет.  Ӧзӱмдердиҥ тазылдарын, ӧркӧ-тарбаан јип јат. Онойдо ок ӧлгӧн мал-аштыҥ эмезе азулу аҥдардыҥ јигениниҥ артканыла да јемзенип турулар. Је олорды кыйалтазы јоктоҥ корулаары керектӱзи јарт. Бу айуныҥ алузыныҥ ӧҥи эмеш сарызымак, тырмактары аксымак ла ичи јаар тыҥ бӱктелип калган.

—Сайлукем нацпаркта Францияныҥ студенти иштеп јат деп укканыс…

—Майлис Мулин Парижте Сорбонна университетте естественный билимдердиҥ факультединиҥ студенти. Ол биске Јерлик тындуларды корыырыныҥ телекейлик фонды (WWF) ажыра туку кышкыда келген. Ол бийик јерлерде јӱрӱп турган ирбистерле јилбиркеген, Иркутский областьты эмезе Алтай Республиканы талдазын деерде, студент кыс Сайлукемди талдаган эмтир.  Ол бистиҥ ижиске тӱрген ӱренип, кандый ла ишти кӱчсинбей бӱдӱрип јӱрет. Ар-бӱткенниҥ тегин эмес айалгазына ӱренижип, кемнеҥ де болуш, килемји сакыбайт, эр улустаҥ тыҥ артпай јат.

—Јилбилӱ эрмек-куучын учун јаан быйан, Алексей Олегович! Алтайыстыҥ јерлик тындуларын шиҥдеер билим ижигерде јаан једимдер кӱӱнзейдис!

PS: Эрмек-куучын ӧдӱп калган кийнинде, бис Алексей Олеговичке тоомјылу сый берилгени керегинде уктыс.  Ол керегинде јетирӱде айдылганыла, Россияныҥ WWF-зы баштапкы ла катап Лора Уильямстыҥ адыла адалган сыйдыҥ лауреаттарын  адаган эмтир. Россияныҥ  WWF-зын тӧзӧӧчи Л. Уильямстыҥ сый-акчазы Россияныҥ јерлик ар-бӱткенин корыырында јаан једимдерлӱ ле 35 јашка  јетире јиит специалисттерге берилет.

Конкурста аҥылу коруда јерлердиҥ, билим ле ӱредӱлик тӧс јерлердиҥ, экологиялык фондтордыҥ ла ӧскӧ дӧ организациялардыҥ јиит ишчилери сӱреен кӧп турушкан. Сый-акчаныҥ лауреаттары болуп тӧрт кижи чыккан. Баштапкы јерде — Новосибирскте “Сибэкоцентр” ООО-ныҥ эксперт-биологы Елена Шнайдер, экинчи јерде “Сайлукем” национальный парктыҥ билим ишчизи Алексей Кужлеков. Ӱчинчи ле тӧртинчи јерлерде — Новгородтыҥ орнитологы Алексей Левашкин ле Свердловский областьтыҥ Висимский заповеднигиниҥ директорыныҥ ордынчызы Александра Хлопотова. Сый-акча Лора Уильямсла кожо иштегендердиҥ, нӧкӧрлӧриниҥ  јууган акча-манадынаҥ берилет. 

Алексей Кужлековтыҥ экспедицияларда јууган билим јетирӱлери “РФ-тыҥ ирбизин корулаарыныҥ стратегиязыныҥ” ла “Россияда ла Тӧс Азияда ирбистиҥ мониторингиниҥ программазыныҥ” тӧзӧгӧзине салынган. 2018 јылда Алексей Кужлековтыҥ турушканыла ирбистиҥ тоозын аларында аҥылу мобильный коштончы тургузылган ла ченелген. Јиит специалисттиҥ ле “Сайлукем” нацпарктыҥ ишчилериниҥ турумкай ижиниҥ шылтузында Аркыт сууда ирбистердиҥ айалгазы  јаранган — мында Россияда ирбистиҥ эҥ кӧп тоозы јӱрер болды. Јуукта А. О. Кужлеков Россияда јажытту јӱрер ирбисти баштапкы ла катап јууктаҥ  фотоаппаратка согуп алган.

Бис кычыраачылардыҥ адынаҥ Алексей Олеговичти јаан тоомјылу сыйла акту кӱӱнистеҥ уткуп турубыс!

Н. БЕЛЬЧЕКОВА