Алтайдын Чолмоны

Куулгазын ийделӱ кайы – Јайаанныҥ сыйы

07.04.2020

Алтай калыктыҥ ады-чуузы јер-телекейди ӧткӧн кайчызы Алексей Григорьевич Калкинниҥ чыкканынаҥ ала (03.04.1925-18.08.1998 ј.ј.) 95 јылдыгы кандык айдыҥ 3-чи кӱнинде темдектелди.

Атка чыккан саал сӧӧктӱ Алексей Григорьевич Калкин Калыктар најылыгыныҥ  орденин тагынган кайчы. Ол РСФР-дыҥ Бичиичилер биригӱзиниҥ турчызы. Алексей Калкинниҥ адазы, тайдагы Туулу Алтайда јарлу кайчы улус болгон. Айдарда, оныҥ јайаан јайалтазы укталып келген деп айдарга јараар. Онойдо ок ол оогоштоҥ ала ады-јолдоры элбеде јарлу кайчылардыҥ, темдектезе, О. Чолтуковтыҥ, Јинјилейдиҥ, Д. Тобоковтыҥ, Т. Токтогуловтыҥ кайлаганын кӧрӱп, кай чӧрчӧктӧрин уккан.

Алексей Григорьевичтиҥ ченемели, мары, узы тыҥып, јолын алынып, ол 1948 јылдаҥ ала кайлап кӧндӱккен. Билимде А. Калкиннеҥ бичилген 40-нӧҥ ажыра кай чӧрчӧктӧр  (олордыҥ кажызында ла сегис муҥга шыдар ӱлгерлик јолдыктар) лӧ калыктыҥ јӱстеҥ ажыра чӧрчӧктӧри, соојындары, кеп-куучындары, јаҥар кожоҥдоры, афористикалык поэзия бар. «Алтай баатырлар» деген тизӱде кайчы Алексей Калкинниҥ 18 кай чӧрчӧги јарлалып, ак-јарыкка чыккан. Кайчыныҥ «Маадай-Кара» деген кай чӧрчӧги «Эпос народов СССР» (эмди ол «Эпос народов Европы и Азии» деп адалган) деген тизимде чыккан ла телекейдиҥ калыктарыныҥ энчизиниҥ тооломына кирет. Кайчыныҥ «Очы-Бала» деген кай чӧрчӧги эки тилле чыгып турган «Сибирьдиҥ ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ албатыларыныҥ кереестери» деп академ тизӱде чыккан.

Алексей Калкинниҥ алтай кай чӧрчӧктӧрди кайлаганын Россияныҥ ла оноҥ до ӧскӧ јерлердиҥ билим аайынча тӧс јерлери (Пушкинниҥ туразы, калык чӱмделгезиниҥ Тӧс туразы, М. И. Глинканыҥ адыла адалган Государственный консерватория, РАН-ныҥ телекейлик литератураныҥ А. М. Горькийдиҥ адыла адалган институды, Хельсинкидеги университеттиҥ калык чӱмделгезиниҥ институды ла оноҥ до ӧскӧлӧри) бичиген. Онойдо ок А. Г. Калкиннеҥ бичилген кай чӧрчӧктӧр бастырароссиялык ла Сибирьдиҥ бир канча радиокомитеттериниҥ фондторында чеберлелет. Бӱгӱнги кӱнде ӧзӱп јаткан  ӱйеге Алексей Григорьевичтиҥ ӱнин, оныҥ кайлаганын угары ырысту учурал, арга деп айдарга јараар.

Адам биске кару болгон

Учурлу керек бӱдӱрип јаткан кижи бойыныҥ Кудайынаҥ, јер-Алтайынаҥ, ӧбӧкӧлӧринеҥ алкыш-быйан сурайтан учурлу. Бичик тургузып јаткан кижиге ада-ӧбӧкӧлӧримниҥ адынаҥ алкыш-быйан айдып, белетеп јаткан ижин алкап турум.

…Адам јуу ӧйинде аштап-суузап, таныштардыҥ, тӧрӧӧндӧрдиҥ шылтузында тирӱ артып калган. Ол ло тӧрӧӧн карындажы Филипп Иванович Белешев бары-јогынаҥ ӱлежип, јууны ӧдӱп чыккандар. А шыралаш, торолош јуу ӧйинде Улаган аймакта тыҥ болгон. Адамдар канча карындаш улус болгон. Јуу ӧйинде јӱк ле экӱ артып калган. Улдам Григорий Иванович от-калапту јуудаҥ јанып келзе, балдары јок, јӱк ле экӱ – Алексей ле Мария артып калган. Оныҥ ачузын канайып кӧдӱрер.

Абаам Гавриил Долматович Калкин, јууныҥ туружаачызы, куучындаган: «Јууныҥ кийнинде Паспартыга келер болзо, албаты шырада, оҥду кийим де, јиир аш-курсагы да јок. Мен Алеш карындаштыҥ јаман кийимин уштыдып, бойымныҥ јуучыл гимнастеркамды кийдирип, городко экелген болгом».

Бу ӧйдӧҥ ала адам алтай албатыныҥ, улу Улаганныҥ јебрен чактардаҥ бери тӧгӱлбей-чачылбай артып келген чӧрчӧктӧрин бичикке бичиттирери башталган.

Бистиҥ биле Јабаганныҥ Шиберти деп јеринде турган бир кыпту, је јаан турада јатканыс. Ол Кырлыктыҥ боочызыныҥ алдында. Адам одынды јарала, кулаштап салатан. Мынайда эдетени Шибертиниҥ улузына кайкамчылу болгон, нениҥ учун дезе мындагы улус одынды јарала, тегин ле чогуп салатан. Одынды кулаштап салары – Улаганнаҥ алган ченемел.

Кандый бир байрам болзо, адам бисти Јабаганга апаратан. Энем, Элбек ле мен чанакта атта, адам јылгыр јорыкту јаҥы ӱреткен кара тай минген, бойы јаҥы тере тон кийген седеркек барып јадатан.

Јайгы эҥирлерде адамныҥ айлына Јабаганнаҥ да, Кырлыктаҥ да улус келип, кайын угатан. Ол ӧйлӧрдӧ Кан-Оозы аймакта кай айдар улус јокко јуук, кай сӱрекей солун болгон. Улаганныҥ Шибертиде јаткан јиит кайчызы јарлу боло берген, бого ӱзеери оныҥ кайлаарыныҥ кеми де бийигин сескилейтен.

Меге он бир јаш болордо, Шибертидеҥ Јабаганга кӧчӱп келгенис.

Бир катап айлыска улус кай угарга јуулган. Эҥир. Алты ӱйелӱ јаҥы чадыр айыл. Улус јуулгылап, токынаган соҥында адам кайлап баштаган. Айылда тымык. Јаҥыс ла кӧгӱстеҥ чыккан јажытту ӱн, топшуурдыҥ јӱгӱрик кӱӱзи. Отурган улус кайда да, чӧрчӧктиҥ јеринде. Олор топшуурдыҥ ӱниле кожо Ӱстиги ороонго чыгат, Алтыгы ороонго тӱжет, оноҥ ойто Алтай јерине бурулат. Эртенгизинде ойто ло јуулгылап, кайчыла кожо кайда туружат…

А эмдиги ӧйдиҥ улузы ӧрӧги айткан кайдыҥ эп-сӱмезине кирип, кайды угуп билерис пе, болорыс па?

Кай, Бронтой Янгович Бедюровтыҥ айтканыла –ол сӧс! Је сӧсти айдарга кайчыныҥ озо ло баштап сӧсти айдарга јилбӱзи, ары јанынаҥ салымы керек. Эмдиги ӧйдӧ кайды улалта айдар, кайын угарга јилбилӱ кайчылардыҥ тоозында – Т. Шинжин ле О. Отуков.

Адам бастыра балдарына кару кижи болгон. Кандый бир једимге јетсе, мактаар, сӱӱнер. Јайгыда бир классты божодып, јанып келзебис, колго алып, ӧрӧ чачар, канпеттер, бурайныктар беретен.

Школдо ӱренип турала, Василий Кыпчакович Наевтиҥ кружогына јӱрӱп, «Чурана» деп ӱлгер чӱмдееримде, адам база сӱӱнген эди. Анаҥ бир кӱн чурана садып берген. Ого бойым ӱренгем. Адам топшуурды канайда согуп турганын кӧрӱп алала, топшуурлаарымда, ол угуп сураган: «Бу кемигер топшуурды јараштыра ойноды?» Элбек карындажым топшуурга ӱренерге тыҥ ла чырмайган болгон. Энем мени јаантайын тыҥ кычыртып туратан. Тышкары абраныҥ ӱстине чыгала, «Алтайдыҥ Чолмонын» кычырып беретем. Адамла кожо «Овод» деп бичикти де кычыргам.

Кезикте бистиҥ айылга бичиичилер келетен. Бир катап Борис Укачин келип, ӱлгерлерин кычырган. Чечен, јакшы јерлерине келзе, адам токтодып, бойыныҥ шӱӱлтезин айдатан.

Атты ээртеп билбес болзоҥ,

Алтай уул деп аданба – деп кычырып ийерде, Борис Укачиновичке баштанып айткан: «Тыҥ! Тыҥ бердиҥ!»

Санаама кирет, ол 1966 јыл кирези болгон. Адам, мен, база ӱч таныш кижи Алтын-Кӧлдиҥ аржанына барганыс. Артыбашта адамныҥ таныжыныҥ айылында токтогоныс. Олордо эки уул болгон. Уулдары аҥдап барза, кӧл толкуланып, салкындап баштаза, айылдыҥ ээзи толкуныҥ јанына барып, алкап туруп, оны токтодып ийетен. Адам ла ол кижиниҥ куучыны сӱрекей узак улалатан. Айылдыҥ ээзиниҥ мындый куучыны санаамда артып калды: «Озодо јиит тужымда «ол јерге» барган эмтирим. Јаан ширееде ак кийимдӱ кижи айткан: «Сен бери не келгеҥ? Алтайыҥа ойто јан. Сениҥ ӧйиҥ јетпеген». Эбире туйук. Јаҥыс ла ыраакта кичинек јарык кӧрӱнип турды. Баскан ла сайын ол кичинек јарык там ла јаанап турар. Онойып ла келип јатканчам, кенетийин кара ийт ӱстиме калып ийген. Чочыган бойынча, колымды ийттиҥ оозына кийдире сугуп ийгем. Оноҥ ло ак-јарыкка чыгып, ойгонып келгем». Бу тӱшти ол јуудаҥ озо кӧргӧн. Јуу башталарда, јууга барып, оҥ колына шыркалу јанган эмтир. Је куучын куучын ла. Эки нӧкӧр тушташкан кийнинде, байрам јок кайдаҥ болотон эди, эҥирде айыл ээзиниҥ тӧрӧӧндӧри, кӧрӱш-таныштары јуулгылап келген. Кожоҥ, бије башталган. Ол тушта балалайка колдоҥ колго барып, адама јеткен. Бијени алтай кӱӱле ойноп ийген. Угарга јилбилӱ де, солун да болгон. Оныҥ кийнинде адамныҥ балалайкала ойногонын угарга келишпеген.

База бир учурал 1969 јылдыҥ кичӱ изӱ айында болгон. Онынчы классты божодоло,  Леонид Шагаев, Владислав Ялбаков ло мен Москва јаар тиш эмдеерине ӱренер институтка кирерге барып јадала, бистиҥ айылда чайлаганыс. Нӧкӧрлӧрим озо, мен кийнинде айылдаҥ чыгып јадала, адам бойы бойыла куучындашканын угуп ийгем: «Уулдардыҥ барып јаткан јолы туйук эмтир». Оны угуп, бу адам не кимиректенип отуры деп, оныҥ айтканын керекке де албагам. Ол тушта бистиҥ, јиит уулдардыҥ, буттары јерге де тийбес, сагыжыс от-калап, теҥериде, јер-телекейди бактырып алгадый ӧйлӧр. Је јӱрӱм деп неме ончозын бойыныҥ јерине тургузып ийет. Керек адамныҥ айтканынча болуп калган. Бис Москвага барарыста, бисти јакшы уткып, общежитиедеҥ јер берген. Је бис экзаменге јетпей, ээчий-деечий јанып ийгенис. Адамныҥ айтканын сананбаганыс та, ундып та салганыс.

Ӱчинчи учурал 90-чы јылдар јаҥы ла башталып турарда болгон. Бир кӱн Јабаганга адамныҥ айылына барзам, ол меге сӱӱнип, кӱлӱмзиренип, колыма јаҥы бичик берип айткан: «База бир кай чӧрчӧгим чыкты, кӧр». Кӧрзӧм, «Ай-Солоҥгой ло Кӱн-Солоҥгой» деп атту бичик эмтир. Оныҥ тыш јанында И. Ортонуловтыҥ графикала јураган јуругы. Бичиктиҥ кире сӧзин кычырып, кайкалдыҥ ороонына «кире бердим». Бичикте К. Укачина адамнаҥ укканын кубултпай, мынайда јетирет: «Бу байлу, јаан чӧрчӧк. Мен оны алдында адамнаҥ уккам. Адам оны меге куучындап, учында јакыган: «Бу чӧрчӧкти јаанабаганчаҥ, кандый бир ыраак талага барып келбегенчеҥ, болор-болбос јерде ле учуралда кайлабай јӱр».

Адамныҥ айлына конуп, бичикти кондыра кычырдым, је чӧрчӧктиҥ учурын учына јетире оҥдоп болбодым. Учурында јаан јажыт! Оныҥ учурын адамнаҥ сураарга тидинип болбодым. Алтай албатыга, тӱрк отогына кайрако-он баш болзын!..

Адам керегинде кӧпти куучындаар аргабыс бар. Кийнинде ол керегинде эске алыныштар бичип, билезиниҥ адынаҥ бичик чыгарар амаду бар.

Евгений КАЛКИН

1952 јылда чыккан, саал сӧӧктӱ,

кайчыныҥ уулы

(«Улу кайчыны ундыбай» деп јуунтыдаҥ. 2011 ј.)

«Байла, ол кайчыныҥ сӱнези болгон…»

Ойто ло јас. Ӧйлӧр ӧдӧт, јылдар јылыжат. Эзен јӱрген болзо, быјыл кандык айдыҥ ӱчинчи кӱнинде телекейде јарлу, ээлӱ кайчы Алексей Григорьевич Калкинниҥ 95 јажы толор эди.

Мениҥ санаама 2015 јыл кирет. Ол тушта кайын адабыстыҥ чыкканынаҥ ала 90 јылдыгы толгон эди. Улаган аймакта јаан кӧдӱриҥи-байрам болгон.

Бойыныҥ чыккан-ӧскӧн јеринде Алексей Григорьевичти бийик баалап ла тооп јадылар. Бис, бала-барказы, байрамга барып, алаканга салала экчеп тургандый јӱрген эдис. Ол тушта аймактыҥ јааны Н. А. Санин, баштапкы ордынчызы У. И. Ынтаев болгон. Аймакта ончо учреждение-ӧмӧликтер байрамда эрчимдӱ турушкандар. Орой до болзо, олорго јаан быйанысты айдадыс. Су-кадык, јакшы јӱрӱгер, ижигерде једимдер кӧп болзын.

Ол кӱн кайчылардыҥ маргааны болгон, Паспартыда музей јаҥы турага кӧчӱрилген. Паспартыныҥ јурт байзыҥында јаан концерт ӧткӧн, школдо Алексей Григорьевич Калкинниҥ јайаандык ижине учурлаган конференция болгон.

Санаада арткан јаан байрамнаҥ јанып келеле, Јабаганда адабыстыҥ јаткан айлында, кичинек те болзо, толо јылдыгын темдектеерге, кандык айдыҥ 22-чи кӱнинде чадырга от салып, аш-курсак астыс. Айас, јылу кӱн болгон. Эртен тура сегис часта тӱнӱкке кушкаш келип отурды, арказы боро, кӧкси кӧк-чаҥкыр. Бир эмеш отурала, јорголоп базала, уча берди. Кайкап кӧрӱп, отурып калдыс. Аймактаҥ Радмила ла Эмил Теркишевтердиҥ ӱредип турган балдары ла айылчылар келдилер. Ойын кӧргӱзип, изӱ аш-курсактаҥ амзап јандылар.

Ол ло јыл јаан изӱ айдыҥ 18-чи кӱнинде Улаган ла Кош-Агаш аймактардыҥ орус каандыкка бойыныҥ кӱӱниле киргенинеҥ ала 180 јылдыгына учурлалган јаан Эл-Ойын байрам ӧткӧн. Бу байрамды Улаган аймактыҥ јаандары бойыныҥ кайчызыныҥ 90 јылдыгына учурлап, бийик кеминде ӧткӱргиледи. Бу байрамда јаан маргаандар болгон. Анчада ла кайчылардыҥ маргааны сӱреен јилбилӱ ӧткӧн. Јаш-оок улус кайлаганда, јааш јаап турар, јаандары кайлаарда, кӱн чалый берер. Эҥирде ургун јааш јааган, шарга тӱҥей болчок јалкындарды баштапкы катап ондо кӧргӧм.

Межеликтиҥ ӱстинде чадыр айылдардыҥ эжиктери ончо кӱнчыгыш јаар улалган. Эҥ јаан айылда М. В. Чевалковтыҥ адыла адалган эл библиотеканыҥ выставка-кӧрӱзи болгон. Эр јанында – Алтайдыҥ бичиичилериниҥ бичиктери, эпши јанында – алтай кайчылардыҥ кай чӧрчӧктӧриниҥ «Алтай баатырлары», ноутбукта – Алексей Григорьевичтиҥ 70 јажына учурлалган кӧрӱлер. Выставка-кӧргӱзӱни ачып, кайчы Алаш Топчин кайлап баштаарда, тӱнӱктеҥ ол ло таныш кушкаш учуп келеле, эпши јанында столдо јаткан «Алтай баатырлардыҥ» ӱстиле јорголоп базала, кай тӱгенерде, ойто уча берди. Бастыра улус оп-соп отурып калдылар. Бир келин ондый саҥ башка кушкашты качан да кӧрбӧгӧм деп кайкап куучындады. Байла, ол кайчыныҥ сӱнези болбой, ӧдӱп јаткан байрамды јарадып, кӧрӱнгени ол болор бо. Алексей Григорьевичтиҥ кай чӧрчӧктӧринде куулгазын ийде, табышкак кептӱ табатан јажыттар ла ӱредӱлер бар деп айдарга јараар.

Эмди Алексей Григорьевичтиҥ база бир кайкамчылу ла солун чӧрчӧгине токтойлы. «Алтай Баатырлардыҥ» XI-чи томында «Алмыс-Каан» деп чӧрчӧк керегинде айдадым.

Чӧрчӧктиҥ кире сӧзинде бичиичи Аржан Ойынчинович Адаров бичийт: «Алексей Калкинниҥ «Алмыс-Каан» деп кай чӧрчӧгинде саҥ башка баатыр уулчак керегинде айдылып јат. Чӧрчӧктиҥ тазылынаҥ кӧргӧндӧ, бу кӧп айрыларлу сӱрекей јаан чӧрчӧк болгодый, је ӧйлӧр ӧдӱп, оныҥ бир канча айрылары ундылып калган ошкош…».

Кыскарта алза: Алмыс-Каанда алты уул болгон, беш уулы бой-бойына тӱҥей. Алтынчы уулы энедеҥ чыгарда, эки кат алтын чамчалу чыккан. Алмыс-Каан јетинчи уулын кӧрбӧй, ого кыјыраҥтып, ӧлтӱрип салзын деп јакару берет. Је шалдаҥ уул кийнинде Алтын-Бӧкӧ деп ат аданып, канча-канча каандарды кыйнап, кӧстӧрин ойып, сабарларын кезип јӱрген Кан-Чӱлетейди јеҥет. Канча јаан, улу керектер эткен Алтын-Бӧкӧ акаларын, ого болушкан јеҥезин  Ай-Тананы аргадап алган. Учында Алтын-Бӧкӧ бойы туу болуп туруп калган. Кычырып кӧрзӧӧр, сӱреен јилбилӱ.

Башјыл П. В. Кучияктыҥ адыла адалган театрда Андрей Саввич Борисовтыҥ «Маадай-Кара» деп кай чӧрчӧк аайынча тургускан спектакль-кӧргӱзӱни кӧрӱп јӱрдис. Спектакль-ойын солун ла кандый да бойыска јуук болгоны билдирди. Саҥ башка тургускан кӧргӱзӱ – айландыра отурган кӧрӧӧчилер кожо ло туружып тургандый, кезик јерде сӱӱнип, кезикте кӧстиҥ јажы да тамчылап, куулгазынду чӧрчӧк јеринде болгоныстый деп бодолды.

Алексей Григорьевич туку качан, одус ӱч јыл кайра, айдып, айлаткыштап салтыр. «Кан-Капчыкай» деп кай чӧрчӧк он экинчи томдо 1995 јылда чыккан. Айдып салганын база катап элтертип ийели: «Ас ла болзо, одус артист ойноор болзоҥ, книге бу кӧп болгозын. Алтан артист ойнойтон болзоҥ, бичик те бу. Орус ученый тилиле чыкса, опера болуп баргай ла».

Айса болзо, кийнинде ӱйелер опера да эдип ойногылаар.

Мария КАЛКИНА,

кайчыныҥ келди

К. Пиянтинова белетеген