Алтайдын Чолмоны

Сӱрекей иштеҥкей койчы болгон

07.04.2020

Адам Кара Тодошевич Урматов 1930 јылда Кан-Оозы аймакта Шиберти деп ӧзӧктӧ манјы-тодош Тушанов Урмат деп кижиниҥ билезинде чыккан. Энезиниҥ ады Тойот, кыпчак сӧӧктӱ. Билезинде 4 уул, бир кыс болгон. Јаан аказы Карган 1921 јылда чыккан, 1938 јылда черӱге барган. 1941 јылда Ада-Тӧрӧл учун Улу јууга барып, шыркалу јанып келген. Тӱйги аказы база черӱге барып јӱрген. Сыйнызы Казак 1932 јылда чыккан, ийнизи Кажык оорып божогон. Эне-адазы оору-јоболдоҥ улам эрте божогылап калган.

«Бисти јаан акабыс айыл-јуртту болуп, Сырга јеҥебисле кожо чыдадып салган» — деп, адам куучындаган. Адам 5 класс божоткон. Ол јаш тужын куучындарга сӱӱйбетен. Энем Сӱндей Ойношевала кожо 1949 јылда айыл-јурт тӧзӧгӧн. Адам кузнец болуп иштеген, энем уй саачы болгон. Оныҥ кийнинде Ак-Туу деп турлуда јатканыс, ондо адам кой кабырган. Шиберти деп ӧзӧктӧ база јатканыс. Ондо бир канча туралар болгоны санаама кирип туру, меге кайда да 6-7 јаш болгон.

Оноҥ адам Чаҥкыр деп турлуда тура туткан. Бисти абрага отургызып, кожо апарып турар. Ол тура бӱдерде, бис ары кӧчкӧнис. 1962 јылдаҥ ала адам ла энем Чаҥкырда токынап, Кырлыктагы совхозтыҥ койын алып, кабырып баштаган. Олор экӱлези иштеҥкей улус болгон. Туразын 4 кып эттирте јаанаткан, мылчаны, айылды, гаражты ӱзе бойы туткан. Адам мал-ашка кару кижи болгон, байла, оныҥ да учун мал-ажы ӧзӱп јадатан. Койдыҥ, кураанныҥ кӧбинеҥ, мааражынаҥ улам турлуда јаантайын чур-чуманак туратан. Эмди каа-јаада Чаҥкыр барзам, кулагыма ол тал-табыш угулып турган ошкош болор. Чеден-кажааны јаантайын чынык, ару туратан. Кажы ла тудунар-кабынар не-неме ӱзе бойыныҥ јеринде јадатан. Одынјаргышты арутаза, такпайды айылдӧӧн тажып туратам.

Адам койлорын јайгыда тайгада кабырып јӱреле, эм ӧлӧҥдӧрди, тазылдарды јууп, кургадып, эм-тус белетейтен. Ол эм-тусла ич-ооруларлу кураандарды эмдеп алар. Оору койды, кураанды бойы уколдоп салатан. Бис каткырыжып, адамды «койчы-доктор» деп адайтаныс. Каа-јаада јакшы ла кураан ӧлзӧ, оны сойып-кезип, недеҥ улам ӧлгӧниниҥ шылтагын бедиреп кӧрӧр. Кураан тӱк јиген де шылтак болуп јат.

Эмди эске алынзам, ол тушта кандый јаан иш-тош болгон, анчада ла кой тӧрӧӧр тушта. Адамныҥ койлоры кочкор айдыҥ учы јаар тӧрӧйтӧн. Тулаан-кандык айларда двордыҥ ичинде јык ла толтыра кураандар турар: бӧлӱктелген стеллажтарда игис кураандардыҥ кӧбизи, ӧҥжиктери. Байагы кураандар эмеш јаанап келзе, станоктордо тургузып азыраар. Кураанныҥ планы бӱтсе, адамла кожо иштеген сакмандарга да арбынду сый-акча келижип туратан. Су-кадык кураандар аларга, койдыҥ кӱчин тӱжӱрбес керек деп, адам айдып туратан. Койлорын јакшы одорлу јерлерде оройго јетире кабырып јӱретен. Улужайдагы јайгы турлузыныҥ јерин малдыҥ одорына бӧлӱктей тузаланатан. Јаскыда койын Ӱстиги-Шибертӱде кабыратан. Малын кышкыда јакшы азыраар, койлоры јайы-кыжы ӧҥжик, семис болотон. Билимниҥ једимдерин, иштиҥ озочыл эп-сӱмелерин ижинде элбеде тузаланатан.

Адабыс јылдыҥ ла кураанныҥ, тӱктиҥ пландарын ажыра бӱдӱретен, јаантайын соцмӧрӧйдиҥ јеҥӱчили болуп чыгатан. Ол 500-600 кой тӧрӧдӧтӧн. План аайынча 100 койдоҥ 85 курааннаҥ алар керек болзо, 110-115 курааннаҥ алып туратан. Мениҥ билеримле, адам 5 јылдыҥ бажында планга ӱзеери 640 курааннаҥ, 8 центнер тӱктеҥ табыштырып туратан. Анайып, адабыстыҥ билелик бригадазы совхозко 50 муҥ салковой (ол ӧйдиҥ акчазыла) кирелте экелген. Эки онјылдыктыҥ туркунына адабыс государствого 15 муҥ кире кураандар табыштырган, онызы койлордыҥ 25 ӱӱрине бодолду.

Иш јанынаҥ ӧрӧ айдылганынаҥ да бийик кӧргӱзӱ бистиҥ областьта болгон, је адабыстыҥ иштеги кӧргӱзӱлери јылдаҥ јылга јаантайын турумкай болгоныла аҥыланатан. Иштиҥ кӧргӱзӱлери јаантайын турумкай болорына једетени мал ӧскӱреринде андый ла јеҥил керек эмес ине.

Бойы мергендӱ иштеп тура, јиит ӱйени ишке таскадарына јӧмӧлтӧзин база јетирген. Партияныҥ ла комсомолдыҥ обкомдоры оны Туулу Алтайдыҥ иштеп турган јашӧскӱриминиҥ эҥ артык шеф-таскадаачызы деп атты ого адаганы кӧпти керелейт. Ол малчылардыҥ турлуларын электроотло јеткилдеерине, малчылардыҥ иштеги ле јадын-јӱрӱмде айалгаларын јарандырарына ајару эдип туратан.

Ол керегинде кӧп тоолу бичимелдер бичилген, оныҥ иштеги озочыл ченемели областьтыҥ малчылары ортодо элбеде таркадылган. Текши алза, совет ӧйинде иштиҥ кижизине јаан ајару эдилген, мергендӱчилер арткандарына јакшынак јозок болгон. Кижини ижиниҥ уч-турултазы аайынча баалайтан, тоойтон.

Адам тереҥ шӱӱлтелӱ, тӧп, токыналу куучынду, балдарына кару кижи болгон. Бисти арбанганы санаамга кирбейт. Арбанып айтпас, јартап, ӱредип айдатан. Ол аҥдаарын сӱӱйтен, агашла узанатан — агаштаҥ айактар, тепшилер јонор, столдор, такталар эдетен. Кедери јортып јӱреле, биске кузук, јиилек терип экелетен.

Једимдӱ ижи учун кӧп тоолу грамоталарла, баалу сыйларла, орден-медальдарла кайралдаткан. 1990 јылда ого Социалистический Иштиҥ Геройы деп бийик ат адалган. «Албаты-ээлемниҥ ӧзӱминде јеткен једимдери учун» деген мӧҥӱн медальла, соцмӧрӧйдиҥ јеҥӱчилиниҥ темдегиле кайралдаткан. Ол 1986 јылда КПСС-тиҥ 27-чи съездиниҥ делегады болуп, Москва барып јӱрген. Ӧскӧ дӧ керек-јарактарда туружарга, Москва ла Монголия барып јӱрген. Амыралтага чыгала, тыҥ оорып, 70 јажына јетпей, 1996 јылда божоп калган.

Энем 9 баланыҥ энези болгон, баштапкы балдары токтобойтон. Ол тӧп, јакшы, килеҥкей, иштеҥкей, ару-чек, јаҥарлап кожоҥдоорын сӱӱр кижи болгон. Оогош тужымда оныҥ кожоҥдогонын тыҥдап отурар болгом. Аш-курсагы элкем-телкем болотон, бычкак ла кӧм ӧдӱктер, бӧрӱк, тере тондор кӧктӧйтӧн ус болгон. Адамныҥ иштеги бийик једимдеринде энемниҥ јаан ӱлӱзи бар эмей. Адамныҥ ла энемниҥ бастыра јӱрӱми эки Чаҥкырдыҥ ортозында ӧткӧн. Сегис балазыныҥ бала-барказын азыражып, кару ла јакшы јаанак ла таада болгылаган. Амыралтага чыгала, ӧрӧкӧндӧр оныҥ да кийнинде Чаҥкырда јаткылаган. Энем оорып јӱреле, 87 јажына бир ай јетпей, божоп калган.

Адамла теҥ-тай иштегендер јарлу койчылар, уй кабыраачылар болгон. Ол тоодо П. У. Мишкин, Е. Я. Кичекова, А. Т. Трыхманова, Б. Адарова ла оноҥ до ӧскӧлӧри. Бу улусты, ол ӧйдиҥ ижиниҥ озочылдарын, јаантайын эске алынадым. Олор совхозты кӧдӱрерине јаан ӱлӱзин јетирген деп айтсам, бир де јастыра болбос. Ол ӧйдӧ бистиҥ Кырлыктыҥ совхозында мал-аштыҥ тоозы кӧп, албаты-јоны иштеҥкей болгон. Эмди де јиит улус мал-ажында кӱјӱренип иштеп јат.

Адабысты албаты-јон ундыбай јӱргени учун јаан быйан. Бистиҥ албаты азыйдаҥ ла бери иштеҥкей, тоомјылу улузыла бай болгон. Олордыҥ эткен ижин, керектерин бӱгӱнги ӱйе улалтып апарып јатканы оморкодулу.

Иштеги једимдери учун кайралдары:

СССР-дыҥ Ӱстиги Совединиҥ Тӧргизиниҥ 1971 јылдыҥ кандык айыныҥ 8-чи кӱнинде чыккан Јарлыгыла «Јурт ээлемниҥ ижиниҥ ӧзӱминде јеткен једимдери, государствого јер ижиниҥ ле мал ӧскӱрериниҥ продукталарын садары аайынча бешјылдык планды бӱдӱргени учун» К. Т. Урматов «Знак Почета» орденле кайралдаткан.

СССР-дыҥ Ӱстиги Совединиҥ Тӧргизиниҥ 1973 јылдыҥ сыгын айыныҥ 6-чы кӱнинде чыккан Јарлыгыла «Бастырасоюзный социалистический мӧрӧйдӧ јеткен једимдери ле мал ӧскӱрериниҥ продукталарын 1972-1973 јылдардыҥ кыш ӧйинде иштеп аларын ла белетеерин кӧптӧдӧри аайынча алылган молјуларды бӱдӱреринде мергендӱ иштегени учун» Иштиҥ Кызыл Маанызы орденле кайралдаткан.

СССР-дыҥ Ӱстиги Совединиҥ Тӧргизиниҥ 1976 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 23-чи кӱнинде чыккан Јарлыгыла «Бастырасоюзный социалистический мӧрӧйдӧ јеткен једимдери, 1976 јылда государствого садатан ашты ла јурт ээлемниҥ ӧскӧ дӧ продукталарын иштеп аларын кӧптӧдӧри аайынча пландарды ла социалистический молјуларды бӱдӱреринде мергендӱ иштегени учун» Октябрьский революцияныҥ
ордениле кайралдаткан.

СССР-дыҥ Президентиниҥ 1990 јылдыҥ куран айыныҥ 23-чи кӱнинде чыккан 613-чи таҥмалу Јарлыгыла ого Социалистический Иштиҥ Геройы деп ат адалган, Ленинниҥ ордени ле «Серп и Молот» алтын медаль табыштырылган.

Јаан кызы Валентина КЕЛЮЕВА бичиген