Алтайдын Чолмоны

«Алтайым— јӱрегиме эҥ ле кару»

09.04.2020

Јӱрӱмде бис јалбырактардый. Ӧскӧн агажыс — кичӱ Тӧрӧлис. Чыгып, јажарып, быжып, агашта ла артып эмезе алдына тӱжӱп, ыраак-јуук јанында ла јададыс. Кезик јалбрактарды салкын-салым ыраада учурта берет. Кезиги јӱс јерди айланып, ойто бурылып келет, кезиги качан да келбес, је арткан јеринде ӧскӧн агажыныҥ изин артыргызып салар.

Бӱгӱнги бистиҥ айылчыбыс — јаштаҥ ала база ыраада учуп јӱрген јерлежис Анна. Ого ӱзеери Анна канча-канча башка уктардыҥ балазы болуп јат. Слерди оныҥ солун угы-тӧзи, кайкамчылу јӱрӱми керегинде бичимелиле таныштырадыс.    

—Бистиҥ биледе канча-канча калыктардыҥ каны кожылышкан. Кезикте оны аайлаарга да кӱч болот ошкош.

Адамныҥ ада-энези эки башка укту улус. Карган энем поляк канду литовка болгон, карган адам немец укту. Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу ӧйинде олор экӱлези Алтайда репрессияныҥ айдузында јӱрген. Анайып, олордыҥ салымдарын Алтай бириктирген деп айдарга јараар. Је олор узак јуртабай, айрылышкан ла карган адам јӱре берген. Оныҥ учун мен ол керегинде кӧп неме айдып болбозым. Карган энем ого ӱч бала чыгарып берген, олордыҥ бирӱзи мениҥ адам.

Карган энем ончо балдарына бойыныҥ литовский ӧбӧкӧзин берген. Адам, Кулакаускас Владислав Павлович, Оҥдой аймактыҥ Кеҥи јуртында 1950 јылда чыккан. Ондо ок мениҥ энем чыккан, Ечкинова Любовь Ивановна, 1949 јылда. Кеҥиде олор бир школдо ӱренген. Кийнинде биригип, биле тӧзӧгӧн лӧ энем Кулакаускене болуп калган.

Ада-энем беш балазын ончозын Алтайда тапкан. Мен эҥ оогош, кактанчы балазы болорым. Бир канча ӧйдӧҥ ада-энем Литвадӧӧн кӧчӧ берген, меге ол тушта 3 јаш кире болгон.

Литвада олордыҥ јӱрӱми келишпей барган, адам оогош уулын ээчиткенче, Алтайда јадарга јӱре берген. Тоолу јылдаҥ, 14 јашту тужымда, мен де Алтайга кайра бурылгам (1995 јылда). Энем ле ончо јаан балдары Литвада артып калган. Јаҥыс болчок јаан эјем бразилец укту кижиге барып, Бразилиядӧӧн јӱре берген болгон. Тургуза ӧйдӧ олор билезиле Великобританияда јадат.

Мениҥ адым Анна Владиславовна (Кулакаускайте) Магомедова. Бӱгӱнги кӱнде мен 39 јашту. Кижиге мен Алтайда баргам. Эш-нӧкӧрим дагестан (агул) укту. Оныҥ энези алтай канду орус, кыс ӧбӧкӧзиле ол Суразакова. Эш-нӧкӧрим база канча-канча канду кижи, је ол Дагестанда чыккан учун бойын мусульманин деп чотойт.

Горно-Алтайскта мен аш-курсак азарыныҥ училищезин ӱренип божотком. Оныҥ кийнинде тӱӱкилик факультетте ӱренгем. Је коркышту кӧп иштеер керек болгонынаҥ улам, меге ӱредӱмди таштаарга келишкен. Туристтер амыраар базада казанчы болуп, эки јылдаҥ ажыра иштегем.

Ол ло ӧйлӧрдӧ Горно-Алтайскта бойымныҥ келер ӧйдӧ эш-нӧкӧрим болотон кижиге туштап, танышкан эдибис. Эжимниҥ ады Магомедов Арсен Алавудинович. Ол Новосибирсктеги бийик командный училищени божоткон (НВВКУ).

Башка-башка јуучыл бӧлӱктерле кӧчӱп јӱргенис 17 јыл болды. Ставропольский крайда (Буденовск кала), Тӱндӱк Осетияда (Владикавказ кала), Абхазия. Бӱгӱнги кӱнде бис экинчи јыл Ростовский областьтыҥ Новочеркасск калазында јадып турубыс. Бу јаан эмес кала Ростов-на-Дону каладаҥ 30 км ыраагында.

Эки уул чыдададыс. Јааны Руслан, 16 јашту, ол Буденовск калада чыккан. Оогожы Дамир, 9 јашту, ол Сочиде чыккан.

Јуучыл эш-нӧкӧримниҥ јеҥил эмес службазы учун Алтайда каа-јаада ла болодыс. Калганчы катап бис ондо 2019 јылдыҥ јайында болгоныс. Кажы ла келгенисте билебисле мениҥ ончо тӧрӧӧндӧримди эбирип келерге албаданадыс. Энем јанынаҥ олор менде сӱреен кӧп.

Алтайда ас јаткам учун алтай тилди билбезим деп кородойдым. Је оны ӱренип алар амадум јаан ла ол јылдыҥ ла тыҥыйт. Бу амадумга јӱткип, бойымга бир кичинек сӧзлик те эдип алгам.

Литовский садикке ле школго јӱргем учун орус тилди јаман билер болгом. Литовский тилди билерим, оныла куучындайдым, је ӧйлӧ кожо кӧп неме ундылып барат.

Тӧрӧӧн јуук улузыма ла тӧрӧлиме тыҥ кунугып јӱредим. Алтайга келзем ле, мени оныҥ јаражы, анчада ла кырлары сӱрекей тыҥ сӱӱндирип турат.

Ӱч јыл кире кайра менде бир санаа-шӱӱлте табылган. Мен Алтайда ончо тӧрӧӧн-туугандарымды табып, таныжар кӱӱним келген. WhatsApp колбуда «Мениҥ тӧрӧӧндӧрим» деген куучын-группа тӧзӧп, ары јееним Айару Тохтонованы кычыргам. Оноҥ ло ары бу группа элбеп јаанаган. Мен качан да кӧрбӧгӧн кӧп тӧрӧӧндӧримле таныжып алгам. Эмди бис WhatsApp ажыра бек колбуда јӱредис. Мен Туулу Алтайдыҥ ончо солундарын, албатылык байрамдар, башка-башка керектер керегинде биледим ле тӧрӧӧндӧримле чыккан кӱндеристе, байрамдарда уткыжадыс. Олор до мениҥ кайда кӧчӱп јӱргенимди, солун-собурымды угуп, тӧрӧӧнин ундыбай јӱрет.

Бистиҥ уулдарыска эмди јадып турган кала сӱрекей јарап јат. Новочеркасск јаан эмес, је эптӱ, јилбилӱ ле јаан тӱӱкилӱ кала. Ол туку 1805 јылда тӧзӧлгӧн лӧ Донской казачествоныҥ тӧс калазы деп чотолот.

Руслан ла Дамир мында кӱӱге там ары јайылып баштаган деп айдарга јараар. Олор экӱ П. И. Чайковскийдиҥ адыла адалган кӱӱлик школдо ӱренет. Јааны гитарага ӱренет, оогожы — флейтага. Кӱӱ олордыҥ сӱӱген јилбӱзи.

Билебисле кажы ла јаткан каланыҥ тӱӱкизиле таныжып турадыс. Мында да бис јербойындагы музейлерге, кӧрӱ-выставкаларга, концерттерге ле театрга барарын јакшызынадыс. Онойдо ок ончобыс јуугында калаларла јорыктайдыс.

Бӱгӱнги кӱнде бистиҥ эҥ јаан амадубыс — Алтайга јетире бойыстыҥ кӧлӱгисле ороонды кечире јорыктап барарга.

Адазы јуучыл болгон билениҥ салымы андый ине — јаантайын јорыкташ, ары-бери кӧчӱш. Бӱгӱн сен мында, эртенги кӱнде та кайда болорыҥды кем билер? Бир јанынаҥ мындый јаантайын солынып турган айалгалар кӱч те деп билдирер, је бис ӱренип калганыс, кижиниҥ билези ле јанында болзо, артканы алдырбас эмей. База бир јанынаҥ, биске јаан орооныстыҥ јараш ла деген башка-башка толыктарында јадарга ырысту учурал келишкен де деп айдарга јараар. Абхазияда бис Кара талайдыҥ јарадында јатканыс, Тӱндӱк Осетияныҥ бийик кырларыныҥ эдегинде… Је мениҥ јӱрегиме эҥ ле кару ла јуук јер ол јаантайын тӧрӧл Алтайым болор.

Качан бирде бис тӱҥей ле Алтайыска јанып барарыс. Јаанаган сайын мен кӧп немени оноҥ тыҥ тооп ло баалап баштайдым, анчада ла Тӧрӧлимди. Эмдиги ӧйдӧ тӧрӧӧндӧримле ӱзӱлбес колбуда болор аргалар барына база сӱрекей сӱӱнедим. Учурал келижерде, алтай газет ажыра олорго Новочеркассктаҥ изӱ эзенимди ийедим!

Э. КУРГАРИНОВА белетеген