Алтайдын Чолмоны

Эрјине болгон энебис

09.04.2020

Бистиҥ энебис кара майман сӧӧктӱ Чынар Маймановна Чекурашева (кыс ӧбӧкӧзиле Урчимаева). Ол 1930 jылда Кулады јуртта Текпенек деп ӧзӧктӧ чыккан. Кӧп балдарлу биледе ӧскӧн, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ кыйын-шыралу, ач-торо јылдарын ӧткӧн, бойы билелӱ болуп, база кӧп балдар азырап, канча ӱйе баркаларын кӧргӧн.

Ада-энезинде тогус кыс ла бир уул болгон. Бӱгӱнги кӱнде олор ончозы ак чечектӱ алтайына јӱре берген.

Энебис школдо јакшы ӱренгени учун јаантайын мактадатан. «Школдо анчада ла математиканыҥ урогын сӱӱген болгом» — деп, ол эске алынатан. 7 классты божодоло, оноҥ ары ӱренер кӱӱн болгон до болзо, арга јокто ол амадузы бӱтпеген. Јаан биледе акча-манатла, кийим-тудумла айалга кӱч болгонынаҥ улам.

«Соок јас-кӱсте Текпенектеҥ Куладыдӧӧн школго барар ӧдӱк јок, кӧк јылаҥаш бутту барып туратаныс. Уйлардыҥ чӱжине будысты јылыдып, эмезе јаткан уйлары ӱркӱдип сӱреле, јылыда јадып салган јерине јылынып алып… Ичи јер, јабынты-крышазы јок турада јатканыс, канча балага ӱлежип кийер бир ле ӧдӱк, кышкыда тышкары барып келерге бой-бойысты сакыжып, бирдеҥ барып туратаныс» — деп, энебис куучындаган.

Јуу ӧйиндеги ончо ло балдардыҥ чылап, энебистиҥ де јӱрӱми јаштаҥ ла ала кату-кабыр иш ле иш болгон. Ол оогоштоҥ ло ала колхозтыҥ кандый ла ижин бӱдӱрген: јалаҥ ижинде, кузницада темир согоочы, уй-малды этке апарган уй айдаачы, кӱс-кыш ӧйдӧ Кебезендеги агаш ижи.

Энебистеҥ јаан эки эјези ыраада јӱрӱп, уур-кӱч иштерде турушкан. Эмилчи эјези јуу тужында комсомолдыҥ райкомыныҥ јакылтазыла Кемероводо, Кузбасста шахтада иштеген. Эки јыл кату-кабыр иштер бӱдӱрип, Шараборина Нюсяла кожо качып, јойу јангылап келген.

Тана эјези база ла уур-кӱч иштерде иштеген. Фронтко Бийсктӧӧн мал јетиреринде турушкан болгон.

Арткандары деремнеде де болзо, база ла кату-кабыр иштер бӱдӱрип, јоктыҥ, јууныҥ шыразын ӧткӧн. Эјелӱ-сыйындулар ӧркӧлӧп, момондоп, кузуктап, кӧгӧзин казып, јиилектер јууп, курсактанып јӱрген. Ончозы кӧктӧнип-шиденип билер болуп чыдаган. Је бир сыйны чемет оорула оорып, јиит тужында божоп калган.

Энебис, Дуся Шалтаева ла Эрте Адышева деген эпшилер јиит тужында јалаҥ ижинде ӧлӧҥ обоолоор болгон. Мӧрӧй Беленов ӧрӧкӧнниҥ эске алынганыла, ол бугулды кыстарга капшайлап экелерге канай ла чырмайза, болбос — чыйрак эпшилер чӱрче ле оны айрууштап, чачып ийеле, бош тура берер.

Ол ӧйдиҥ чыйрак кыстарыныҥ бирӱзи Јаҥылай Кудачинова эмдик аттар минип ӱредер болгоны ол ӧйдиҥ эрлерине база кайкал болгон.

1952 јылда энебис адабысла — кара тодош сӧӧктӱ Барзыҥ Бочиевич Чекурашевле айыл-јурт тӧзӧгӧн. Тӧрт уул ла ӱч кыс азырап салган. Бастыра бала-барказыныҥ тоозы 60-наҥ ажыра.

Энебис чыйрагына ла кӱчтӱзине ӱзеери бастыра јанынаҥ јайалталу кижи болгон. Ол кӱӱлик ойноткыларла (комусла, икилиле, топшуурла) ойноор, табышкактар чӱмдеер, кожоҥдоор, теренеҥ ле бӧстӧҥ, тӱктеҥ, кийистеҥ не-немени бойы јазап шидеер-кӧктӧӧр, тӱӱр, кылдаҥ армакчы-бууны каттаар јаан ус болгон. Бойыныҥ узын, билгирлерин кыстарына, баркаларына, јеендерине энчилеп берген. Олорды јууйла, алтай кеп-кийим кӧктӧӧргӧ, алтай албатыныҥ аш-курсагын белетеерге ӱредетен. Алтай чӱм-јаҥдарын ундыбай, јаантайын байланып јӱретен.

Оныҥ тегин отурганын бир де кӧрбӧс болгоныс. Кӱскиде энебис мешкелеерге сӱӱйтен. Кызылгат, кара-бӧкӧ, тийиҥкат јууп, кышка белетеп кайнадар. Ӧлӧҥ ижинде јаан јажына јеткенче турушкан.

Энебистиҥ тили чечен ле сӱрекей байлык болгон. Каа-јаада балдарын адылза да укаа, кеп сӧстӧр тузаланатан: кӧп тарбаган ичеген каспас; ӧрӧ чыкпас, ӧдӧ акпас; адазы билер оны; кичи-кийапат; келин отурган јуртыла урушпас; јуртты ӱй кижи тудар учурлу; кажы ла кижи анай-мынай айтты деп, коп сӱрӱп јӱгӱрбейтен деп айдатан.

Кару энебис бала-барказын ӱредӱлӱ, ак-чек, турумкай, иштеҥкей улус болзын деп амадаган. Бис ончо једимдерис учун эне-адабыска јаантайын алкыш-быйанду јӱредис

Келиндери кайын энези керегинде јаҥыс ла јакшыны айдат. Чынынча айтса, ол келиндерине, азыраган кыстарына кӧрӧ, кӧп болушкан да, карузыган да деп билдирген. Уулдарыныҥ балдарына бар-јокты кӧктӧп, јарандырып кийдирген. Бир де келдине «этпедиҥ», «билбезиҥ», «тегин не отурыҥ» деп кезем сӧс айтпаган, бир де келдиле чуркурашпаган. Келиндери иштеҥкей кайын энезинеҥ кӧрӱжип, база неге-неге ӱренип туратан.

Балдары

***

Јаштаҥ ла ала нананыҥ айлына барарга сӱӱйтенис. Ӱредӱлӱ неделениҥ божоорын энчикпей сакыырыс, нанабыстыҥ ла таадабыстыҥ айылыныҥ јанында јуулыжып ойноорго. Нана бисти кандый ла амтамду курсактарла азыраар болгон: талкан, быжырган калаш, башка-башка суптар. Бис ого болужарын база ундыбайтаныс: суу тажыырыс, айак-казан јунарыс, одын экелерис, кроликтер азыраарыс.

Санаамда ол јаантайын кӧзнӧктиҥ алдында кӧктӧнип отурганы кӧрӱнет.

Јайгы амыралта тужында бастыра баркалары јуулыжып, тӱни-тӱжи олордыҥ айылында. Та канай бажы айланбай туратан бистиҥ кӧбиске? Чадырына киреле, биске калаш быжырар. Калаш салган айагы бир де толбос — бис оны тажып, јиирис ле јиирис. Нана билбеечи кижи болуп, бир де арбанбай, удура ла быжырып турар.

5-чи класста болорымда, нана меге ле сыйныма алтай бычкак бӧрӱктер шидеп берген. Олор сӱрекей јараш, меге кандый јаан сӱӱнчи болгон эди! «Мынаҥ ары кижиге барзаар, слерге јӧӧжӧ болзын» — деп, ол айдып, сыйныма ла меге кийис кебис эдип берген, оноҥ до ӧскӧ јууркан-одеяло, кебистер сыйлаган. Байла, бистиҥ той-јыргалысты кӧрбӧзин сескен…

Барказы

***

Нананыҥ айлы јаантайын бала-барказыла толо болотон. Ары качан да барзаҥ, ондо јакшы, јылу, ол јаантайын айлында, аш-курсакту, чайы изӱ.

Олор-эште кой сойзо, ончо бала-барказы јуулыжып, эҥирде очокты айландыра отурып турганыс санаамда јаантайын артып калар. Бисте мындый нанабыс болгон учун јаш тужыс канча кире јаркынду ла јылу болгонын јаанап келеле оҥдойдым.

Таадабыстаҥ бу ла јуукта эш-нӧкӧри керегинде тоолу эрмек айдып берзин деп сураарыста, ол оныҥ иштеҥкейин темдектеп айткан: «Чыйрагы тен коркышту болгон. Ӧлӧҥди менле теҥ чабар, чынынча айтса, амыраарга тура берзем, меҥдедип, «бу канайкалаҥ, эр кижи?» деп кайкаар болгон».

Бисти, кыстарды, јууп, талкан базарга ӱредип турганы санаама кирет. Адылып куучындаза, јараш-јараш келиштире сӧстӧр айдып турар. Бис јетире аайлабай, бодоп каткырыжып турарыс.

Нана чындык алтай эпши кижи болгон деп сананадым. Ол сӱрекей иштеҥкей, кӱндӱзек, јалакай, эш-нӧкӧрин тооп, биле-јуртын бек туткан. Качан да неге-неге комыдаганын укпазыҥ, кемле-кемле керишкенин кӧрбӧзиҥ.

Энем нана качан да «эр кижи — бистиҥ јӱрӱмде айылчы» дегенин айткан. Бу сӧстӧрдӧ эр кижини јаантайын тооп јӱрер, кату ӧйлӧрдӧ эр улус бала-барказын, Тӧрӧлин корып тура, јӱрӱмнеҥ эрте де јӱре берер аргалу деген учуры бар деп оҥдойдым. Алдында ӱй улус кӧп тал-табыш кӧдӱрбес, бой-бойын оҥдожып, не ле немеге кородобой јӱрген, ойгор, турумкай болгон деп сезилет.

Нанабыстыҥ карузында јӱрген ырысту јаш тужыстаҥ кӧп-кӧп јылу эске алыныштар бары учун ого јаантайын быйанду јӱредис.

Јеен барказы