Алтайдын Чолмоны

Јаскы кыра ижине белетениш

14.04.2020

Јурт ээлем бӱгӱнги кӱнде Шабалин аймактыҥ текши экономиказыныҥ ла ондо јаткан албаты-јонды азыраган, кирелтелер берип турган тӧс ууламјызы  болуп јат. 

Шабалин аймакта кыра ижине белетеништӱ иштер ле текши јурт ээлемниҥ солундары керегинде аймактыҥ администрациязыныҥ јааныныҥ аграрный  политика, экономика, аргачылык, ар-јӧӧжӧ лӧ јер јанынаҥ колбулар аайынча ордынчызы Ирина ОБУХОВА јетирди.

Аймактыҥ јурт ээлеминиҥ производствозына башка-башка бӱдӱмдерлӱ јуртээлемдик предприятиелер камаанын јетирет. Ол тоодо улустыҥ  таҥынаҥ 5215 ээлеми, 202 крестьян (фермер) ээлем, тӧзӧмӧлдӱ 9 ээлем, сӱттеҥ аш-курсак белетеер 4 предприятие, эттеҥ аш-курсак белетеер 2 предприятие ле онойдо ок јуртээлем потребительский 11 кооператив иштейт.

Аймактыҥ экономиказында јурт ээлемниҥ ле јурт ээлем продукцияны белетеериниҥ ӱлӱзи 52%.

Јас — ончо јуртээлемчилерге эрчимдӱ иштердиҥ шакпыртту ӧйи. Быјылгы иштерге тууразынаҥ карантинле колбулу айалга качалаҥын јетирер чочыду болот. Је андый да болзо, тергеениҥ аймактарында иштеҥкей, билгирлери тереҥ јуртээлемчилер ижин каруулу ла ајарыҥкай бӱдӱреринде алаҥзу јок. Олордыҥ ижинеҥ кӱски тӱжӱм камаанду ине.

2020 јылдыҥ јаскы иштери темдектелип калган ла ол аайынча аймакта кыра ижи ӧдӧр јерлердиҥ кеми 21550 гектар.

Јаскыда ӱрендейтен јерлердиҥ кеми 8406 га, ӧткӧн јылдыҥ кемине кӧрӧ, 109% болор. Ол тоодо бир јыл ӧзӧр ӧлӧҥдӧрдиҥ кеми — 8369 га, кӧпјылдык ӧлӧҥдӧрдиҥ кеми — 35 га.

Кӧп јылга ӧзӧр ӧлӧҥдӧрди ӱзеери 200 га јерге ӱрендеери пландалат (2019 јылдыҥ кемине 111%  ).

Картошко 37 га јерге салылар, ӧткӧн јылга кӧрӧ, 127,5%. Бу тоодоҥ 32 га Василий Наранов башкарган «Семенной картофель» СПОК-ко келижет.

Јуртээлемчилерге јаскы кыра ижинде минерал удобрениелер, ӱрен, ГСМ аларга јаан аргалар керек болот. Аймактыҥ јурт ээлеминиҥ предприятиелерине бу сурактар аайынча кӧп учуралдарда кӱч болуп та турган болзо, олор эп-аргазын табып, ижин буспай,  улалтадылар.

Быјыл јурт ээлемдер баазы 16 млн салковойдоҥ кӧп 1870 тонна ӱрен аш аларга темдектеп алган. Бӱгӱнги кӱнде текши ээлемдер ӱренле 78,7 процентке јеткилделген (1477 тонна).

3 млн салковойдоҥ кӧп акчага 155 тонна минерал удобрениелер алары темдектелет. Ол 2019 јылда алылганына (87%) кӧрӧ, 56 процентке кӧп — кӧп сабада ол тӧзӧмӧлдӱ ээлемдер («Барагаш» ПСК, «Марал-Толусома» ООО, «Семинский» ООО ло ФГБУ «ОС» АЭСХ).

Аймактыҥ јурт ээлемдери јалаҥда иштерге техниканы белетеерине јаан ајару эдет. Бӱгӱнги кӱнде 2 млн салковойго јазашту иштер эдилип калган ла ээлемдер 82,1 процентке белен.

Озолондыра чоттогоныла, јаскы кыра ижине 587 тонна одыру-сӱркӱш материалдар керек болор, баазы  26 млн салковойдоҥ кӧп. 1 тонна дизель одыруныҥ баазы, орто тооло, 45 муҥ салковой акча болот. 2020 јылдыҥ кандык айыныҥ 9-чы кӱниндеги оперативный јетирӱлерле, ээлемдер 133 тонна ГСМ садып алган (пландалганыныҥ 22,1%). Аймактыҥ кӧп саба ээлемдери ГСМ-ды иш башталган кийнинде, ӧдӱп турган аайыла аладылар. Нениҥ учун дезе кӧбизинде ГСМ урар јерлер јок.

Быјыл јаскы јалаҥ ижине керектӱ текши акча-манаттыҥ кеми 50 млн салковойдоҥ кӧп.

2019 јылда јурт ээлемниҥ товарэдеечилери ӧзӱмдер ӧскӱрер бӧлӱкке государстволык јӧмӧлтӧ эдип 3184000 салковой акча алган.

Аймактыҥ башкартузы фермерлер ле ээлемдер быјыл да документтерин ӧйинде толо белетеп, јӧмӧлтӧ аларына иженет.

Аймакта јурт ээлемниҥ тӧзӧмӧлдӱ ээлемдери ортодо озочылдар — ол «Семинский» ООО, «Барагаш» ПСК, Алтайда ченелтелер ӧткӱрер ээлем.

Онойдо ок јылдыҥ ла ӱрен салар јерлердиҥ кемин кӧптӧдип турган крестьян (фермер) ээлемдерди адабас арга јок. Олор Барагаштыҥ, Шыргайтыныҥ ла Беш-Ӧзӧктиҥ јурт јеезелериниҥ фермерлери. Калганчы 2-3 јылдарда сӱттиҥ кӧргӱзӱлерин бийиктедерге ээлемдер јулукту ӧлӧҥдӧр салгылайт (крестьян ээлемдердиҥ јаандары А. Гуренков, Э. Бельбеков (Чичке Чаргы јурт); Л. Идубалина (Кумалыр јурт)).

И. Обухова бисле кыра ижине ӱзеери текши јурт ээлемниҥ солундарыла ӱлешти.

Шабалин аймак текши республика ичинде сӱттеҥ аш-курсак белетееринде јаантайын озочылдардыҥ тоозында болгонын ончобыс билерис. 2019 јылдыҥ кӧргӱзӱлериле сӱттиҥ бойын эҥ ле кӧп Шабалин аймак белетеген, 17 муҥ тонна. Шабалин аймактыҥ сӱттерин, сарју-сырларын ончобыс аладыс, сӱӱйдис ле олор биске таныш.

Ирина Владимировнаныҥ јетиргениле, калганчы јылдарда Чаргыныҥ сарјусырзаводыла коштой Арбайты јурттагы «Дружба» ООО једимдӱ иштейт. Удабастаҥ бу каруузы кирелӱ биригӱ сӱттеҥ сырлар, йогурттар, творог ло оноҥ до ӧскӧ эдимдер белетеерин ачар. «Дружба» бойыныҥ сӱдинеҥ башка јурт јердиҥ эл-јонынаҥ сӱт аларын пландайт.

Јурт ээлемниҥ мал-аш тудар бӧлӱгинде чипирование-темдектеш јанынаҥ кӧргӱзӱлерле, ӧткӱрилип турган иштиҥ аайыла текши республика ичинде Шабалин аймак база озочылдардыҥ тоозында деп айдар керек. Бӱгӱнги кӱнде Шабалин аймакта мал-аштыҥ 46 процент кирези темдектелип калган. Је бу ууламјыда иштер ӧйинде бӱдетенинде бойыныҥ буудактары ла аайлашпастары бар.

Аймак ичинде эттеҥир мал-аш тударында јаҥжыкканы аайынча Барагаштыҥ, Шыргайтыныҥ, Беш-Ӧзӧктиҥ јурт јеезелери баштапкы јерлерде турат.

Бу бӧлӱкте аймактыҥ јаан ла деген ээлемдериниҥ бирӱзин, «Оленевод» ООО-ны тоолу јыл кайра «Меркит» ООО-ны башкараачы А. Кулаков (Кан-Оозы аймак) садып алганы Шабалин аймактыҥ кӧргӱзӱлерине база камаанын јетирет. «Оленеводтыҥ» јалаҥ, кыра ижи аайынча кӧргӱзӱлери Шабалин аймакка кирип турган болзо, мал-аштыҥ тоозыла, эттиҥ, сӱттиҥ кӧргӱзӱлериле олор Кан-Оозы аймакка кирет. Је андый да болзо, ондо јербойында јаткандарга иштеер јаҥы јерлер тӧзӧлгӧн лӧ эл-јон «Меркиттеҥ» тем-јозок алары да учурлу.

Аймактыҥ аграрный бӧлӱгиниҥ предприятиелеринде керектердиҥ аайы-айалгазы аймактыҥ башчызы Эрчим Сарбашевтиҥ јаантайынгы ајарузында тудулат.

Аймактыҥ администрациязы респуб-ликаныҥ јурт ээлем аайынча министерствозыла ӧмӧ-јӧмӧ иштейт. Министерство онойдо ок аймактыҥ јурт ээлеминиҥ  товарэдеечилерине јаан ајару эдет ле курч сурактарында ӧйинде јӧмӧжип турат.

Э. КУДАЧИНА