Орчылаҥ кижиликти јаантайын јилбиркеткен

14.04.2020

Космос јаантайын ла кижиликти коркышту соныркаткан, јилбиркеткен ле кӱйбӱреткен. Оны бастыра ӱйелердиҥ шиҥжӱчилери шиҥдеген, јылдыстарлу теҥери бойыныҥ јаражыла бисти эмдиге кайкатканча. Јебрен чактарда дезе, јылдыстар јорыкчыларга јол кӧргӱзетен. Оныҥ да учун Космонавтиканыҥ кӱни чындаптаҥ да јарлу байрам.

1961 јылдыҥ кандык айыныҥ 12-чи кӱнинде Советский Союзтыҥ гражданини старший лейтенант Ю. А. Гагарин «Восток» деген космический керепле телекейде баштапкы ла катап Јердиҥ орбитазын айландыра учкан. Мынайып, ол пилотту космический учуштардыҥ эпохазын ачкан.

Бу учуш 108 минут ӧйдиҥ туркунына улалган. Юрий Гагаринниҥ ады-јолы телекей ичине јайыла берген. Баштапкы космонавт дезе, майордыҥ званиезин ла Советский Союзтыҥ Геройы деп ат-нере алган.

Кижиниҥ Јерди айландыра баштапкы орбитальный учужына учурлай 1962 јылдыҥ кандык айында СССР-дыҥ Ӱстиги Совединиҥ Президиумыныҥ Јарлыгыла орооныста Космонавтиканыҥ кӱни окылу јӧптӧлгӧн. Чындап, мындый байрамды темдектеер керек деген шӱӱлтени СССР-дыҥ экинчи летчик-космонавты Герман Титов айткан болтыр.

Соҥында кандык айдыҥ 12-чи кӱни јаҥыс ла Космонавтиканыҥ кӱни эмес, ӧскӧ дӧ байрамдык кӱндер болуп темдектелип башталган. 1969 јылда Албатылар ортодогы авиационный федерация кандык айдыҥ 12-чи кӱнин Авиацияныҥ ла космонавтиканыҥ телекейлик кӱни деп адап баштаган. 2011 јылда ООН-ныҥ Генеральный Ассамблеязыныҥ баштаҥкайыла бу кӱнди Кижиниҥ космостӧӧн учкан албатылар ортодогы кӱни деп адап баштагандар.

СССР космонавтикада бу јаан једимди ээчий ӧскӧ дӧ једимдерге једип, тӱӱкиге кирген. Андыйлардыҥ тоозында баштапкы космонавт ӱй кижи, ачык космоско чыккан баштапкы учурал ла оноҥ до ӧскӧзи.

Јаан орооныстыҥ космосты «бактырып» турган јылдарда Туулу Алтайга кӧп тоолу космонавтар келип баратан. Олордыҥ тоозында Герман Степанович Титов, Василий Григорьевич Лазарев, Георгий Михайлович Гречко, Валентин Витальевич Лебедев, Юрий Васильевич Малышев, Виталий Иванович Севастьянов, Александр Николаевич Горбатко ло оноҥ до ӧскӧлӧри. Олор Алтайыска башка-башка јылдарда, окылу, ижи аайынча јол-јорыктарла келип јӱрген. Туулу Алтайдыҥ делегациязы да «Звездный городокко» барып јӱрген.

Кӧп сабада космонавттар тергеелик, краевой, областной комсомольский форумдарга, фестивальдарга ла спартакиадаларга келетен. Туулу Алтайга келип јӱрген космонавттардыҥ кажызы кандый аймакла јӱргени керегинде тергеебистиҥ тоомјылу эрлериниҥ бирӱзи Борис Кӱндӱлеевич Алушкинниҥ «Времена и люди» деген бичигинде толо ло јарт эттире бичилген. Ол јылдарда Борис Кӱндӱлеевич ижи аайынча биске келип јӱрген космонавттарла кожо Туулу Алтайла јорыктаган. Олордыҥ кажызы ла керегинде јылу эске алыныштарын, анайда ок кожо согулган фотојуруктарын тӧкпӧй-чачпай бичигине кийдирген.

Јилбилӱ болгодый:

–Космоско баштапкы учушты тӱргендеп белетегендер. Не дезе, разведкадаҥ американецтер космический керебин кандык айдыҥ учында учырарга јазанат деген јетирӱ келген. Оныҥ да учун СССР-дыҥ башкартузы американецтерди озолозын деген јакылта берген.

–Гагаринниҥ учужыла колбой озолондыра ӱч јетирӱ белетелген. Баштапкызы – «Једимдӱ», экинчизи оны бедирееринде болуш јетирериле колбулу, ӧскӧ ороонныҥ јерине эмезе теҥиске тӱшкен соҥында. Ӱчинчизи – «Јеткерлӱ», Гагарин јеткердеҥ улам божоп калза.

–Космосто кижиниҥ психиказыла не боло берери учуштаҥ озо јарт эмес болгон. Оныҥ да учун «Востокты» атыйлана берген космонавттаҥ корып аларга, аҥылу јазал база озолодо белетелген. Керек анайда барган соҥында, Гагаринге ручной управлениени иштедер керек болгон. Оны иштедерге ол анда салынган конвертти ачып, бичилген кодты управлениениҥ панелинде былчыыр керек болгон. Је, карын, оны эдерге келишпеген.

–Јерди бир айланып, 10:55:34 саатта кереп учужыныҥ 108 минудында учужын токтоткон. Учужыныҥ тӱргенин арайладарыныҥ системазында ӱзӱктелиш болгонынаҥ улам Гагаринди тӱжӱрип јаткан аппарат озолодо темдектелген Волгоградтаҥ 110 километр ыраактагы јерге эмес, а Саратовский областьтыҥ Смеловка јуртыныҥ јанына тӱшкен.

–Учуштыҥ калганчы бӧлӱгинде Юрий Гагарин: «Мен кӱйӱп јадым, јакшы болзын, нӧкӧрлӧр!» деп айткан. Је ол керегинде узак ӧйдиҥ туркунына бичибегендер.

К. ЯШЕВ белетеген

ФОТОЈУРУКТА: космонавт В. В. Лебедев («Времена и люди» бичиктеҥ алынган)

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина