«Акча јок, је слер тудуныгар»

16.04.2020

Майма аймакта Манјӱрек јурт Алтай Республикада эҥ јаан деген јеезелердиҥ тоозына кирет. Бӱгӱнги кӱнде мында эки муҥнаҥ ажыра кижи јадат. Јай ӧйинде улузыныҥ тоозы билдирлӱ кӧптӧйт. Ого Манјӱрек ле Озерной јурттар кирип јат. Јербойында туу чананыҥ «Манжерок» деген комплекси тудулган. Ол јеезени ӧскӱрер јаан аргалар ачкан. Бу јуртты канча јылга улай ченемелдӱ башкараачы Александр КОРЧУГАНОВ башкарат. Ол иште јеткен бийик једимдери учун муниципал тӧзӧлмӧлӧрдиҥ бастырароссиялык ассамблеязыныҥ тӧшкӧ тагынар эҥ бийик темдегиле кайралдаткан.

Александр Алексеевич јеезеде Хмельники-1, Хмельники-2, Восточный ла Озерной деген микрорайондор бар деп айдат. Олор бӱгӱнги кӱнде бийик тебӱле ӧзӱп јат. Келер ӧйдӧ база бир микрорайон тудулар. Оныҥ учун улусты јерле јеткилдеер деген сурак тыҥ курч турбай јат. Бӱгӱнги кӱнде јеҥилтеле тузаланып турган билелердиҥ бастыразына шыдары андый участокторло јеткилделген.

Је јурт јеезениҥ јаанын јерле колбулу ӧскӧ сурак санааркадат. Тургуза ӧйдӧ Манјӱректе јадарга кӱӱнзеген улустыҥ тоозы там ла кӧптӧп јат. Олор бери кӧчӱп келеле, регистрацияга туруп, јер берзин деген угузуларла баштанат. Јеезениҥ јаанында олорго «јок» деп айдар јаҥ јок. Андый тап-эриктӱ улус тура тудуп, јадатан јерди база алгылап јат. Андыйлардыҥ тоозында Кош-Агаштаҥ, Маймадаҥ, Горно-Алтайсктаҥ кӧчӱп келген билелер бар. Александр Алексеевич јадатан јерин бойлоры талдагылап турган улустыҥ кӱӱн-санаазын бис јакшы оҥдоп, олорго јаантайын удура барып јадырыс деп айдат.

Туристтердиҥ тоозы кӧптӧгӧниле колбой озодо уй-мал туткан улус эмди олорды јоголтып, ӧскӧ ишке кӧчӱп јат. Јурт јеезеде алдында качан да болбогон јаҥы ууламјы — атла јорыктайтан туризм табылган. Садуныҥ јарымкалары болоры база јаҥжыккан.Тоолу јылдар мынаҥ кайра садуныҥ јаан јери Чуйдыҥ јолында јаҥыс ла Сростки јуртта болгон болзо, эмди андый јер Манјӱректе база бар. Суску јурттыҥ ла Аржан-Сууныҥ јанында Кадын сууны кечире эки кӱр иштеп јат.

Јайгыда олор ажыра Манјӱректеги ГЛК-га сӱрекей кӧп туристтер келип јат. Бу ӧйдӧ јурт јеезеде јажыл туралар эрчимдӱ иштейт. Ашканалардыҥ эжиктери дезе туристтерге јайы-кыжы ачык. Туура јердеҥ келген јорыкчылар бийик некелтелер эдип јат. Олорды чыҥдыйы јакшы этле, јӱзӱн-башка маалаажыла азыраар керек. Олор јербойыныҥ солун аш-курсагын амзап кӧрӧргӧ јат. Јурт јеезениҥ ашканаларында бӱгӱнги кӱнде башка-башка албатылардыҥ курсак-тамагы белетелет. Ол тоодо алтай калыктыҥ.

Јамылу иште туку совет ӧйдӧҥ бери иштеп келген башкараачы республиканыҥ эҥ јаан деген јурт јеезелериниҥ бирӱзи бӱгӱнги кӱнде тӱрген тебӱле ӧзӱп јат деп темдектейт. Ичкери алтамдар элдеҥ ле озо туу чананыҥ комплексиле јуук колбулу. Јада тура Синюха кырга чыгатан јаҥы кабиналар, оныҥ эдегинде турган кӧл толо кеминде иштеп баштаза, кырдыҥ сындарында искусственный кар элбеде јайылза, туристтердиҥ тоозы там кӧптӧӧр. Ол тушта јурт јаткандар ишле оноҥ толо јеткилделер.

Александр Алексеевич улустыҥ јадын-јӱрӱминиҥ јаткан кеми керегинде айдып тура, Манјӱректи Японияла, Италияла канайып тӱҥейлеер, је јаан јашту улустыҥ аргалары олордыҥ јурт јеезезинде тапту јакшы, ороондо ветерандардыҥ пенсияга чыгатан ӧйин узадып, бис карын да јиидиркеп калдыбыс деп кокырлайт. Јуртта пенсионерлердиҥ тоозы, чындап та, кӧп болуптыр. Ишјоктордыҥ бӧлӱгинде учетто бу јаан јуртта бӱгӱнги кӱнде бир ле кижи туруп јат. Анда да эмес, бу кижи фондко јӱк ле 3-чи классту шоферго ӱренип аларга келген. Јурт јеезеде бойлорын ишле јеткилдеп турган улустыҥ тоозы база ас эмес. Олордыҥ кӧп сабазы сувенирлер эдип, оны садып јадылар.

Газ Манјӱрекке эки неделе мынаҥ кайра келген. Озерное јурттыҥ эл-јоны јажыл одыруны база тузаланып јат. Газтыҥ трубалары салылган јерлер ойто асфальтла јайылат. Улус аргалар табып, тӧс магистральга колболот. Бӱгӱнги кӱнде кӧк одыруга колболорго 85 тура белен. Бир сӧслӧ, Манјӱрек тургуза ӧйдӧ газла толо јеткилделген. Јурт јеезениҥ јааны кӧк одыруныҥ линиязы кӱӱнзеген улустыҥ айылдарына кыйалтазы јогынаҥ ӧткӱрилер деп бӱдӱмјилейт.

Јаскы иштердиҥ тоозында суулардыҥ јараттарын тыҥыдары аайынча иштер база бар. Бу јанынаҥ анчада ла Озерной јуртта јаан иштер эдилген. Мында 2 миллион салковойдоҥ ажыра акча тузаланылган. Манјӱректе сууныҥ јараттары база чыныкталган. Быјыл кар јаан болгон. Јурттыҥ јаан јашту улузы мындый калыҥ кар калганчы катап качан болгонын ундып та салгандар. Је јурт јеезениҥ эл-јоны оноҥ база јеҥӱлӱ чыккан. Уур-кӱч айалгаларда олорго ГЛК јаан болужын јетирет. Јеезениҥ бойында кӱчтӱ эки трактор бар. Олор аргадап турбай.

Манјӱректе балдардыҥ туразы, школ, балдардыҥ садиги, искусстволордыҥ школы једимдӱ иштейт. Јуртта анайда ок эмчиликтиҥ амбулаториязы бар. Улус аймактыҥ эмчилигине эмес, а кӧндӱре ле јурттыҥ эмчилерине баштангылап јат. Александр Алексеевич јеезениҥ бюджедин јокту деп айдып болбозым, је оны анайда адаарга бастыра тӧзӧлгӧлӧр бар деп айдат. Ол кӱнӱҥ сайын бӱдӱрип турган керек-јарактарын ӧрт ӧчӱреечилердиҥ ижиле тӱҥейлейт. «От-јалбыш» кайда озо чыгар— удура ла оны бӧктӧӧргӧ келижип јат. Чыгарылып турган акчала уур-кӱчтердиҥ бастыразыныҥ аайына чыгар арга јок. Келер ӧйгӧ озолодо иштеер керек, је «кармандар» ӧйинеҥ ӧткӱре јука.

Президент јербойында бойын бойы башкарынып јадатан органдарды тыҥыдар, олордыҥ акчазын кӧптӧдӧр керек деп айткан. Ченемелдӱ башкараачы эмди бу иште олорго јаан салтарын коронавирусла колбой тура берген айалгалар јетирер болбой деп чочыйт. Ол јурт јеезелердиҥ јаандарына профессионал байрам алдында Россияныҥ башкарузыныҥ председатели болгон Дмитрий Медведевтиҥ кӱӱнземелин айдат: «Акча јок, је слер уулдар, тудуныгар».

Александр Алексеевич јербойында бойы башкарынып јадатан органдардыҥ байрамы бистиҥ ороондо јуукта јаҥы, 90-чы јылдардыҥ башталганынаҥ ала темдектелип јат деген. Туку Екатерина тужын эске алынзабыс, оныҥ тӱӱкизи јаан деп темдектейт. «Бу кире ӧйгӧ јурт јеезелердиҥ ижин кубултар деген умзаныштар бисте кӧп катап болгон. Је эл-јон јербойында бойын бойы башкарынып јадатанын бойлорыныҥ кӱӱниле талдагылап јат. Оныҥ учун оны кубултар, ӧскӧртӧ тӧзӧӧр лӧ јоголтор деген мууканыштар темей керек болуп јат. Бойын бойы башкарынып јадатан органдардыҥ јӱрӱмде болотон учуры бар» — деп, ол ајарат.

Кажы ла јуртта дезе оныҥ турган јериниҥ, экономиказы-ныҥ, јаҥжыгуларыныҥ, ээжилериниҥ, улузыныҥ кылык-јаҥыныҥ аҥылулары бар. Учуры јаан бу аҥылуларды јаантайын ајаруда тудар керек, олор јогынаҥ не де болбос, јаткан јеринде јаткан улус дезе шак андый болзын деп кӱӱнзеп ле амадап турганы учун, ол президенттиҥ јербойыныҥ бюджедине ајаруны тыҥыдар керек деген јакылтазы јӱрӱмде бӱдерине иженип турганы керегинде айтты.

П. КАБАР

С. ТРИЯНОВАНЫҤ фотојуругы

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина