Алтайдын Чолмоны

Јонго эҥ јуук јаҥ

16.04.2020

Оҥдойдогы јурт јеезениҥ јааны Сынару БАБЫКОВАНЫҤ муниципал иште иштегени 10 јыл боло берген. Мынаҥ озо беш јылга ол аймактыҥ тӧс јуртында јеезениҥ јааныныҥ ордынчызы болгон, оныҥ алдында јылдарда специалисттиҥ, качыныҥ ижин бӱдӱрген. Јеезениҥ ижин бир јыл башкарат.

—Аймактыҥ тӧс јурты элбеп, јуртаган улузы кӧптӧгӧни кӧскӧ иле. Јурт јеезениҥ јериниҥ кеми, Оҥдойдо јаткан эл-јоныныҥ тоозы канча,Сынару Александровна?

—2020 јылдыҥ чаган айыныҥ 1-кы кӱниндеги окылу јетирӱлерле, јуртта 7721 кижи јуртап јат. Мында јадып иштеген, је прописказы ӧскӧ јерде болгон ло окылу чотко кирбеген ӧскӧ дӧ улусты кожо чоттозо, јурттыҥ эл-јоныныҥ тоозы 10 муҥга јууктажа берер.

2019 јылга јетире јурт јеезениҥ јериниҥ кеми 12715,82 гектар деп чоттолгон. Јаҥы генпланды тургусканыла – 13575,8 гектар. Тургуза ӧйдӧ тура тударга јер аларга турган улустыҥ јеҥилтелӱ очерединде 800 кире кижи турат. Јаҥы микрорайондор тӧзӧлип, јуртыс јылдаҥ јылга элбеп јаанаганыла кӧп јаҥы сурактар чыгат.

—Ороондо коронавирус оору јайылганыла слердиҥ ижигер канайда кубулган? Государстволык та, муниципал да јаҥныҥ органдары бу кату ӧйдӧ ижин токтотпогон ине.

—Југуш оору јайылар аргаларды токтодор, бийик кеминде белен болор айалгада иштейдис. Коронавирус оорудаҥ чеберленер јартамалду ишке јаан ајару эдип јадыс. Ӧскӧ тергеелердеҥ јанып келген јерлештериске — черӱдеҥ јанып келген јииттерге, орооныстыҥ јаан калаларында, Тӱндӱктиҥ тергеелеринде иштейле јанган улуска јарым айга айылдаҥ чыкпай отурзын деген бичиктерди аймактыҥ башкартузыныҥ адынаҥ табыштырып, олорло куучын ӧткӱредис. Улус оҥдоп јат, чаптыксынган-ачынган улус јок.

Јурт јеезеде волонтерлордыҥ 10 кижидеҥ турган бӧлӱгин тӧзӧп алганыс. Оны јурт јеезениҥ јашӧскӱримле иш ле спорт аайынча специалисти Аржан Мандаев башкарат. Турчылары јурт јеезениҥ депутаттары, бойыныҥ кӱӱниле болуш эдерге кӱӱнзеген јииттер. Оҥдой јаан јурт учун, кӧлӱктӱ улусты кӱӱнзеп аладыс. Волонтерлор јуртта 65 јашты ашкан јаан јаштулардыҥ, арга-чыдалы ас, јаҥыскан јаткан улустыҥ тооломын тургузып, олорго кандый болуш керек болгонын угуп, сурагын бӱдӱрет. Онойдо, јуртта аш-курсак саткан «Светлый» магазинле, аптекала јӧптӧжип, јакыганын јал тӧлӧбӧзинеҥ јетирип бередис. Курсактыҥ эмезе эм-тустыҥ баазын улус акчазыла эмезе мобильный банк ажыра тӧлӧп берет.

Волонтерлор айыл-јурттыҥ ӧскӧ дӧ иштеринде болужат. Бистиҥ јуртта јонјӱрӱмдик служба јакшы иштеп јат, олорло јуук колбуда иштеп јадыс.

Горно-Алтайскта Су-кадыктыҥ ла гигиенаныҥ тӧс јеринеҥ оромдорды ла јондык јерлерди «арутаар» 25 кг чейинтини экелип, јуртысты арутаганыс. Ээчий мындый иш бу неделениҥ учында ӧдӧр.

Је јаантайынгы бӱдӱрген ижистеҥ бисти кем де јайымдабаган. Ол темдектелгени аайынча ӧдӱп јат.

—Темдектезе?

—Улу Јеҥӱниҥ 75 јылдыгына учурлай текши јон турушкан байрамдык керектер канайда ӧдӧри эм тургуза јарты јок. Бистиҥ Оҥдой јуртта Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ бир туружаачызы — Анна Марковна Кузнецова јуртайт. Эмдиге кокырчы, санаа-укаазы бойында бу кижиле бис јаантайын колбуда.

Јуу ӧйинде тылда иштегендердиҥ тоозы јуртта 22 кижи, олордыҥ ончозына Улу Јеҥӱниҥ 75 јылдыгыныҥ медальдарын аймактыҥ јааныла кожо табыштырганыс. «Јууныҥ балдары» деген ӧрӧкӧндӧр 172 кижи. Бу адалган улус јурт јеезениҥ јаантайын ајарузында.

Улу Јеҥӱниҥ 75 јылдыгына уткый, «Јурт јерлердиҥ чук ӧзӱми» деген программа аайынча бис јуртыста Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачыларына учурлалган кереестерди јазаар суру бичиктер белетегенис. Бу јурт ээлем аайынча министерство ажыра ӧткӧн программа. Оҥдой јурттаҥ јууга военкоматтыҥ јетирӱлериле 3100 кире кижи атанган. Бӱгӱн Оҥдойдогы Мактыҥ кереезинде 600 ле кижиниҥ ады-јолы бичилген. Бис Тӧрӧлин олјочылардаҥ корыырга атанган ончо јерлештеристиҥ ады-јолын Мактыҥ кереезинде бичиир керек деп чотойдыс. Бу ишти бӱдӱрерге 2 млн салковой акча керек.

Анайда ок Советский Союзтыҥ Геройы Иван Ильч Семеновтыҥ бюст-кереезин белетеп тургузар амадулу. Бу сурубысты конкурс ӧткӱрген камыска јетиргенис, иштиҥ баазы 556 муҥ салковой. Сурактарыстыҥ аайы келер неделеде јартала берер деп иженедис. Беретен акча јӧптӧлип, келзе ле, ишти баштаарыс.

—Јурт јеезе база кандый ӱлекерлерде туружып јат?

—«Калаларда јадарга јарамыкту јерлер тӧзӧӧри» деген программа јурттарга келгени эдерге акча јетпей турган кӧп иштерди јӧмӧгӧнин айдар кӱӱним бар.

Ол аайынча бис Культураныҥ аймактагы туразыныҥ јанын јазаар, мында ойын-концерт кӧргӱзер јерге јабынты эдер 545 муҥ салковойго турар иштерди бӱдӱргенис. Быјыл бу паркта улус базар јолдорды плитка салып јазаарга ла ӧскӧ дӧ иштерди бӱдӱрерге суру бичик бичигенис, темдектелген иштердиҥ баазы 512 муҥ салковой. АР-дыҥ талалык ӧзӱм аайынча министерствозы бистиҥ сурагысты чотко алган, акча чыгарылар деп иженедис.

Мынаҥ озо «Јондык јерлерди јазаар» деген программала Оҥдойдо В. И. Ленинниҥ адыла адалган тепсеҥде кокпырылган асфальтты кодорып, ордына плитка салылган. Бу иштердиҥ баазы 2 млн 056 муҥ салковой болгон.

Адалган программа аайынча бис быјыл Кооперативная ла Базарная деген оромдордо балдардыҥ спортко тазыктырынар јерлерин тудар сурулар бичигенис. 1 млн 836 муҥ салковойго иштер бӱдӱрер бу сурубыс јараду ӧткӧн.

Јуртта балдардыҥ ойноор јерлерин мынаҥ озо бис бойыстыҥ арга-кӱчисле тутканыс, је олор паспорт јок, эмдиги ӧйдиҥ некелтелерине келишпей јат. Балдардыҥ ойноор ло спортко тазыктырынар ӧрӧ адалган јаҥы јерлерин тудуп чыксабыс, бу федерал программада оноҥ ары туружып, јуртыстыҥ ӧскӧ дӧ јаан микрорайондорында јаҥы площадкалар тударыс деп иженедим.

Оҥдойдыҥ тӧс јеринде, Семеновтыҥ адыла адалган оромныҥ јанында, ташталган тоҥмок суу бар. Улустыҥ сурагыла бис оны јазап баштаганыс. Јаан болушты бу иште Данил Иванович Мамыев јетирет, ол аргачыларды јууп, сууныҥ аккан јерин арчыыр иштерди баштаган. Суу чыккан јерди чедендеп, агаштар отургызып, бу јерди јазаарыс. Јурттыҥ тӧс јерин јазаар эдилген де, темдектелген де иштер ас эмес.

—Сӱрее-чӧпти јуунадары јурт јеезелердиҥ ӧҥзӱре сурактарыныҥ бирӱзи болгон эди…

—Аймакта кандык-кӱӱк айлар сӱрее-чӧпти јуунадып, јаткан јеристи арутаар ӧй деп јарлалган. Улус айыл-јуртыныҥ јанында сӱреени јуунадып, чыгара тартат. Јурттыҥ јондык јерлеринде сӱрее-чӧпти јуунадарында биске јаан јӧмӧлтӧни «отработчиктер» — администрациялык кезедӱни јондык иштер бӱдӱрип ӧткӧн улус јетирет. Олордыҥ болужыла сууныҥ јараттарын, оромдорды, јондык ла о. ӧ. јерлерди сӱрее-чӧптӧҥ арутайдыс.

Оҥдойдо эки сӧӧксалгыш бар. Кажы ла јыл олордоҥ он КамАЗ сӱрее чыгара тартадыс. Бу ла кӱндерде бир бригада эски сӧӧксалгыштыҥ сӱреезин арчып, чеденин чыныктап, чириген столмолорын солыган. Јаҥы сӧӧксалгышта мындый иштер неделениҥ учында ӧдӧр. Крестӱ јаҥдулардыҥ ӧлгӧндӧрди эзедер кӱнине јетире бу ишти бӱдӱрип саларыс. Сӧӧксалгыштарды шалјадаҥ «арутаар» иштер база ӧткӧн.

—Сӱрее-чӧпти јуунадар јасактар слердиҥ јерде канайда иштейт?

—Бу јаҥыртулар јаан калаларда турулталу болбой. Бисте чала кӱч ле барат.

Оҥдой јаан јурт ине. Контейнерлерде јуулган сӱреени ӧйинде чыгара тартпай турганынаҥ улам талалык операторлорло чугужып та јадыс. Олордыҥ шылтактары база кӧп – кӧлӱги сынып калган, иштеген улузы солынган ла о. ӧ.

Јасакла болзо, сӱреени айылдыҥ јанында ӧртӧӧргӧ јарабас. Строительный сӱреени, шлакты, ӧлӧҥ-чӧпти сӱрее чоккон јерге улус бойлоры тартып апарар учурлу. «Мен акчаны тӧлӧп јадым, слер чыгара тартар учурлу», «бис сӱреени бойыс јуунадып, бойыс тартып јадыс ла нениҥ учун сӱрее чогунтыга киргени учун акча тӧлӧӧр учурлу» деп, улус ачынат.

Сӱрее јуунадар айлык ӧйинде неделениҥ пятница ла суббот кӱндеринде сӱрее-чӧпти јал тӧлӧбӧзинеҥ чоккон јерге кийдирери керегинде јӧп аймакта чыккан. Јажы јаан, арга-кӱчи јетпес, оору улуска бис сӱреезин чыгарар тартарга болужадыс. Кӧп улус јалдап чыгара тартат.

База бир кӱч сурак улустыҥ туткан малын кабырарыла колбулу. Оҥдойдо уй-мал туткан улус ас эмес, бойыныҥ сӱди-эди керек эмей. Је јеезеде мал кабырар јер јок…

—Муниципал јаҥды албаты-јонго эҥ јуук јаҥ деп айдып јат, Слер бу јанынаҥ нени сананадыгар?

—Чын, улус биске кандый ла суракла келип јат. Оны бӱдӱрер чыдубыс бар ба, јок по – башказы јогынаҥ. Бис те келген улуска аргабыс јеткенче болужадыс.

Јурт јеезениҥ башкартузы јонјӱрӱмдик службаларла, тап-эрик корыыр јаҥдарла, эмчиликле, аймактыҥ башкартузыла, кӧп ӧскӧ дӧ службаларла јуук колбулу иштейт. Айылдаштар ортодо чугаан-уруш, аракызактар, кичеемели јок арткан улус – кандый сурактар болбой турган деер.

Је јаҥга тудулган тушта, албатыга болуш эдерге, тузалу нени де эдип саларга албаданар ла керек деп сананадым. Эткен јакшыҥ артып калзын деп иштеер керек.

Светлана КЫДЫЕВА