Јурттыҥ келер ӧйи бистиҥ колыста

16.04.2020

Билӱлӱниҥ јурт јеезези эл-јоныныҥ тоозыла Майма аймак ичинде ӱчинчи јерде турат. Бу јурт јеезеге тӧрт јурт кирет – Александровка, Урлу-Аспак, Билӱлӱ ле Филиал. Јурт јеезениҥ администрациязыныҥ јааны болуп Денис КАЛАНАКОВ иштейт. Бӱгӱнги эрмек-куучыныс оныла ӧдӧт.

—Денис Викторович, озо баштап бойыгар керегинде кыскарта куучындап ийзеер? Јурт јеезениҥ јааны болуп канча кире ӧй иштеп јадыгар?

—Мен 1985 јылда кӱӱк айдыҥ 31-чи кӱнинде Майма јуртта чыккам. Бийик ӱредӱлӱ, айыл-јуртту болорым. Эш-нӧкӧримле кожо эки кызычак чыдададыс. 2018 јылдыҥ сыгын айында Билӱлӱниҥ јурт јеезезиниҥ јаанына талдаштар ажыра тудулгам ла ол ӧйдӧҥ ала бу ишти бӱдӱредим.

—Слер јурт јеезениҥ эҥ јиит јааны болуп јадыгар. Јурт јеезениҥ јаанына ӧткӧн талдаштарда туружар деген санаа канай табылган?

—Талдаштардаҥ озо мен «Эл-јонго јердиҥ ле јурт јеезени јарандырарыныҥ сурактары аайынча јеткилдештердиҥ тӧс јери» деп муниципал автоном учреждениениҥ директоры болуп иштегем. Анда јурт јеезени јарандырарыла, сӱрее-чӧпти јуунадарыла, јолдор јазаарыла колбулу сурактар аайынча иштегем. Оныҥ учун јурттыҥ сурактары меге јакшы таныш болгон. Бу иштеҥ башка Казактардыҥ коммерческий эмес јондыгыныҥ иштериле урушкам. 2015 јылдаҥ ала Билӱлӱниҥ хуторской казачий јондыгыныҥ атаманы болодым. Анда бис јашӧскӱримди јуучыл-тӧрӧлчи кӱӱндӱ болорына таскададыс. «Торнадо» деп адалган јуучыл-патриотический клуб тӧзӧп алганыс. «Император» деп бойцовский клубла кожо балдарга тазыктырулар ӧткӱредис.

Бу ууламјыларда эткен ижим, анайда ок јурттыҥ эл-јоныныҥ јурт јеезени башкар деген баштанузы талдаштарда туружар деген санаага экелген. Анайып, јурт јеезениҥ јаанына ӧткӧн талдаштарда туружып, јеҥӱ алгам ла эмди бу молјуларды бӱдӱредим.

—Слердиҥ јурт јеезеде кандый курч сурактар бар?

—Јурт јерде сурактар јаантайын кӧп, је аайына чыгатан аргалар ас болот. Андый да болзо, јурт јеезениҥ администрациязы ого кирип турган јурттардыҥ эл-јоныныҥ јӱрӱмин јакшы эдерге, јадын-јӱрӱминиҥ айалгаларын јарандырарга албаданат. Ајаруны аайына озо чыгатан сурактарга эдедис.

—Билӱлӱниҥ јурт јеезезине кирип турган јурттардыҥ эл-јоны кайдаҥ акча иштеп алат?

—Јурт јеезениҥ јеринде производственный предприятиелер јок ло улус мал-аштаҥ ла тудунат. Јылкы мал, уй-мал, адару ла оноҥ до ӧскӧзин тудадылар. Урлу-Аспак јурттыҥ јанында «АлтайРезорт» деген јаан туристический комплекс тудулган. Анда јербойыныҥ 100-ке јуук кижизи ишке кирип алат. Је онызы сезонноҥ камаанду. Јурт јеезениҥ администрациязы иштӱ улустыҥ тоозы кӧп болзын деп, арга-кӱчи јеткенче болужат. Кезик учуралдарда консультациялар бередис, кезикте дезе јурт јеезениҥ јеринде иштеп турган организацияларла јербойыныҥ улузын ишке алзын деп куучындажадыс.

—Кӧп неме јурт јеезениҥ бюджединеҥ камаанду деп айтканы чын. Каландар кем јок јуулат па?

—Бистиҥ бюджет каландар канайда јуулып турганынаҥ камаанду. Кӧп сабазында ол јердиҥ ле ар-јӧӧжӧниҥ каландары болуп јат. Ӧткӧн јылдар учун тӧлӧлбӧгӧн каландар бар. Оныла колбой граждандарла јартамалду иштер ӧткӱредис, каландарды тӧлӧбӧй турган улуска самаралар аткарадыс, айылдары сайын базадыс, је олорго каландарды тӧлӧттиргедий кандый бир кезем эп-аргалар эм тургуза администрацияда јок.

—Јурт јеезени јарандырары аайынча калганчы ӧйдӧ кандый иштер эдилген?

—Бу јыл улустыҥ ла техниканыҥ сӱрекей јаан карла тартыжарына белен болоры јанынаҥ аргалар бисте бар болгонын кӧргӱскен. Бастыра бар-јок ийделер јолдорды арчыырына ууламјылалган болгон. Бу ченелтени јурт јеезе ӧмӧ-јӧмӧ иштиҥ шылтузында једимдӱ ӧткӧн деп бодойдым. Оныҥ учун јаан карды арчыыр иште турушкан улуска јаан быйаным айдадым.

Ӧткӧн јылдыҥ јаан једими – ол јурттарда балдар ойноор ӱч площадка тургузылган. Олорды Алтай Республиканыҥ башкартузыныҥ чыгарган акча-манадына тургусканыс деп темдектеер керек.

Анайда ок јурттарда јолдор јазалган, суу ӧткӱре агар беш труба салынган. Сууныҥ тӱби тереҥжиде казылган учун јаскыда јурттарда јаандап ажынган суулар болбогон.

Јурт јеезениҥ јеринде ӧрт ӧчӱрер муниципал служба тӧзӧӧри керегинде сурактыҥ аайына чыктыс. 2020 јылдыҥ чаган айынаҥ ала администрацияныҥ јеринде аварийно-аргадаар служба иштейт. Анда тӱни-тӱжи дежурный-тискинчи отурат. Керде-марда чочыдулу айалга тӧзӧлӧ берзе, ол ӧрт ӧчӱрер ЗИЛ-131 кӧлӱктӱ барып јат.

—Аайына чыкпаган сурактар бар ба? Бар болзо, недеҥ улам олордыҥ аайына чыгарга келишпейт?

—Текшилей алза, сурактар кӧп. Је олорды арга келишкенче бӱдӱретен амадулардыҥ тоозына кийдиредис ле аайына чыгатан эп-аргаларды бедирейдис. Тӧс сурактардыҥ бирӱзи — ол јетире тудулбаган јол. Јол бар болгондо, јӱрӱм де бар деп, тегиндӱ айдылбаган.

—Быјыл кандый иштер ӧткӱрерге темдектеп алганар?

—Быјыл озо ло баштап Улу Јеҥӱниҥ 75 јылдыгына учурлай кереестерди јаҥыртып, кӧп улус јуулып турган јерлерди јазап алар керек. Јолдорды јазаарын ӧткӱрерге, јурттарды сӱрее-чӧптӧҥ арутаарга кичеенедис. Бу иштерди баштап салганыс.

Билӱлӱ јурттыҥ јеринде ТОС тӧзӧӧр деп темдектеп алганыс. Јурттыҥ тӧс јеринде тепсеҥ-площадь тудары аайынча ӱлекер белетеп алганыс.

—Слерге улус таҥынаҥ сурактарыла јаантайын баштанат па? Олор бӱгӱн кандый сурактарлу келет?

—Јурт јеезениҥ администрациязыныҥ ижинде тӧс неме ол граждандарла иштеери болуп јат. Јурттыҥ администрациязы – ол эл-јон олорды санааркадып турган сурактарыла келип турган баштапкы инстанция болуп јат.

Бӱгӱн эл-јон башка-башка сурактарла баштанат: болуш јетирзин деп, кандый бир сурактарды чечерге арга-болужын јетирер кӱӱнин айдып турган улустыҥ тоозы база кӧп. Улус јаҥыс ла кандый бир сурак аайынча комыдаарга келип турган эмес, је анайда ок ол сурактыҥ аайына чыгарга нени эдер керек деген шӱӱлтелерин айдарга келип турганы сӱӱндирет.

—Јурт јеезениҥ администрациязыныҥ ижиниҥ тӧс учуры неде?

—Јурт јеезениҥ администрациязыныҥ ижиниҥ тӧс учуры јаҥныҥ бастыра ла органдарыныҥ ижиниҥ учурындый – граждандардыҥ јадын-јӱрӱминиҥ айалгазын јарандырары.

—Эҥ учурлу јӱрӱмдик ӱч ээжигерди айдып ийзеер?

—Баштап алган ишти учына јетирери. Бойымла, айландыра улусла ак-чек болоры. Јурттыҥ келер ӧйи бистиҥ колыста!

—Башкараачы кижиге нени эдерге чек јарабас?

—Улустыҥ сурактарын туура саларга јарабас. Олорго кыйалтазы јогынаҥ ајару эдер учурлу.

—Эрмек-куучын учун быйан.

К. ЯШЕВ куучындашкан

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина