Алтайдын Чолмоны

Ачылта

21.04.2020

Андыйлардыҥ бирÿзи болуп меге Вячеслав Алексеевич Ядаганов jаан ачылта болды.
Бичикте псевдоним турган болзо, мен ол кижи деп таныбас та эдим. Бу кижини мен албаты ээлемниҥ башкараачы ла иштеринде иштеп jÿрген чиновник кижи деп билерим. Ол бойын бойы да анайып ла чиновник деп айдатан болгон. Ижине некелтелÿ, тоомjылу ишчи. Jе бу кÿндерде сакыбаган jанынаҥ бу автордыҥ «Осколки» деген бичиги колго кирерде, сÿрекей jилбиркеп кычырдым.

Озо баштап бичиктиҥ ады кулакка илинген. Нениҥ учун «Осколки», нениҥ учун орустап бичиген деп. Анаҥ автор баштамы класстаҥ ала орус тилле ÿренгени ле оныҥ учун бу тилди jакшы билер учун бичигени jарталган. Эки тилле бичип турган улусты база jарададым, нениҥ учун дезе ол бичиичини кöп улус кычырар аргалу болор.

Баштапкы ачылтаныҥ кийнинде ээчий угар болзо, бу кижи алдынаҥ бери бичип jÿргени jарталган. Кепке базылып чыкканы оройтыган: автор айса эреҥистелип пе, айса иштиҥ, jÿрÿмниҥ jÿзÿн шылтактарынаҥ улам ба, jе кычыраачыга бу jаҥы-jаҥы  ла jедип… Jе мынызы, карын, бичиичиниҥ бойыныҥ ижине каруулузын, некелтези тыҥ болгонын керелейт. Бÿгÿнги кÿнде бичинип jÿрген кезик авторлорды кöрöр болзоҥ, отура тÿжеле чийген, анаҥ ла кöрзöҥ, кепке базып ийген — белени коркышту. Онызы jакшы, jе мындый меҥдеште чыҥдый деген неме уйадап jат.

Вячеслав Алексеевичтиҥ куучындары кыскачак, jуунак. Кöнÿ  кычырып, куучынныҥ агыныла барып ла jатсаҥ, учы кенейте кандый да эптÿ шÿÿлтеле божойт. Тили кычырарга jеҥил. Кычырып баштайла, О. Генриниҥ, В. Шукшинниҥ, А.Чеховтыҥ куучындары санааҥа эбелер эмтир.

Автордыҥ геройлоры jÿрÿмде бисле коштой ло jÿрген улус. Кöпшидип-кöбÿрткени де, кайкап jабызатканы да jок. «Чапай», «Повар», «Журавли и ректоры», «Шебалинские доярки», «Грамоты» ла öскöлöри де… Jÿрÿмде болуп турган керектерди тегин кижи аjарбас та, сагыжына да кирбес,  jе бичинер марлу, jайалталу улус саҥ башка неме не. Бар бор-боткодоҥ керектÿзин «кармактап», илеге чыгарып ла келген турар.

Куучындардагы улустыҥ кöп сабазы таныш та. Ол ло атту-чуулу башкараачы Арсентий Васильевич Санаа, сÿÿген поэдис Лазарь Кокышев, керек дезе печке салаачы Чапай да. Чапай кайда ла jÿргенде,  бойы керегинде, билези керегинде чала кöбÿртип ле куучындаган турар. Вячеслав Алексеевичке адазы герой деп куучындаган болзо, Балыкчыда jÿрерде, ÿй кижизи кандый да институтта преподаватель, профессор, кызы врач деп айдар болгон. Андый билелÿ кижи jайы-кыжы jаныш jок айыл бажына ла иштенип канай jÿрген? Jе, байла, кажы ла кижиде бойын кöдÿрип, öрö тартып jÿретен амаду-санаазы бар болгоны ол болбой. Чапайга айса анай мекеленип, санаада да болзо, бойын кöдÿрип- кöкÿдип jÿргени jакшы болгон… Анда jаман jок…

Бичиктерде геройлор до, олордыҥ кылык-jаҥдары да, jÿрген jÿрÿми де кöп лö сабада jÿрÿмнеҥ алынып турбай. Jе кöргöнин-укканын бичикке салып, кычыраачыга jилбилÿ эдип jетиретени бичип jаткан кижидеҥ кöндÿре камаанду: оныҥ марынаҥ, узынаҥ, jÿрÿмдик ченемелинеҥ.

Куучындарды кычырып божотсоҥ, кижини санандырар, кемле де куучындажып ÿлежер кÿÿниҥ келер.  Темдектезе, «Карбюратор» деген куучын —  чокым-jарт jурап койгон jурук. Айла, автордыҥ куучындарыныҥ база бир темдеги — белен ле jурук эмезе кыскачак кино болуп кöскö кöрÿне беретен аҥылузы эмтир. Кижиниҥ тöс кылыгы öзöгинде. Jÿгÿрӱк тил озолоп чыкса, кöп керекти ÿреп салар. Jе болгон jастыраны, бузулган наjылыкты эткен jакшы керекле ойто орныктырар аргалу. Бу куучында шак ла мындый айалга…

Куучындар ажыра автордыҥ бойы улуска кандый болгоны, jÿрÿмге кöрÿм-шÿÿлтези иле чыгып келет. Кöпти кöргöн, кандый ла улусла таныжып, тил билижип jÿргени анчада ла бичинип турган кижиге чокым jурамалдар эдерине jаан болужын jетирер, айткан сöстöри де бÿдÿмjилÿ. «Севердеҥ звоноктор» деген куучынды озо орустап кычыргам, анаҥ «Алтайдыҥ Чолмонына» чыкканын кычырдым. Кöчÿреечи автор бойы болзо, jаҥыс ла кайкаары ла оморкооры артат. Вячеслав Алексеевичтиҥ бичигенин мынаҥ озо кычырбагам да, кöрбöгöм дö. Чолушпага «кöгÿс санаа курсак» ылтам jетпес jер не. Газеттер де чогулып келзе, баш-бажынаҥ ла кöрÿп турбай. Бичиктиҥ баштапкы ла куучынынаҥ алала бир де салбастаҥ учына jетирип, суузынымды кандыргамдый сÿрекей jакшызынып кычырдым.

«Jе» деген неме jогынаҥ канайып та божодып болбодым. Санаамда Вячеслав Алексеевичтиҥ кöмзöзинде алтайлап та бичилгени бар ла болгодый. Бир сананзаҥ, бÿгÿнги кÿнде бала-баркабыстаҥ, jиит ÿйебистеҥ болгой, jажап калган бис чуҥмар-чоокыр  тилле куучынданып турарыста, алтай тилле бичиири де кереги jок немедий. Тилисти айлынаҥ чыгара сÿрдÿр ийеле, киреринеҥ jалтанып, ÿркÿп, оп-соп тÿжÿп калган кööркийге тÿҥейлеер кÿÿним келер (мында карузып айткан кööркий эмес, киле-еп, кирелееп айтканы болор, «кööркийди ле сени» дежетен jокпо). Мынызы jÿк бойымныҥ ла шÿÿлтем. Бÿгÿнги кÿнде «Карусельле», Интернетле бойыҥныҥ айлыҥда бала-баркаҥ блааш-тартышла орусташкылап браатканда, текши jонды не деп айдар… Школдордо, библиотекаларда алтайлап öткÿрилип турган туштажулар барын бар ла…

Jе газетчилердиҥ айтканыла, материалга кереги jок кöп «суу урбай», бу кирезинеҥ токтодойын. Адакыда айдарга турганым — бичиичилердиҥ билезине элбек кöрÿм-шÿÿлтелÿ, тереҥ кöгÿстÿ,  тилдиҥ узы келгенине, библиотекама дезе база бир jакшынак бичик кожулганына сÿÿнип, келер öйдö база солун ла jаркынду бичимелдер сакыйдым.

Сурайа САРТАКОВА