Алтайдын Чолмоны

Алтай бичиичи-фронтовиктер керегинде сӧс

21.04.2020

Бӱгӱнги ӧйгӧ јетире бис јууныҥ ла оныҥ кийнинде ӧйлӧрдӧ јӱрген алтай бичиичилердиҥ јайаандыгын    шиҥдегенис, олордыҥ литературада энчизиниҥ јӱзӱн жанрларын билгенис: ӱлгерлердеҥ туујыларга јетире, очерктеҥ — романга, фронттоҥ бичиген самаралардаҥ ала бичиичи-фронтовиктердиҥ эске алыныштарына

јетире. Је олордыҥ јӱрӱми, салымы литературоведтердиҥ ајарузынаҥ туура калган. Нениҥ учун? Олор   XX чактыҥ экинчи јарымында бичинген учун. Бис олор «ӱргӱлјик» деп бодогоныс ла олор керегинде библиографиядаҥ билгенис. Олор  XX чактыҥ бажында чыккан, айдарда, олордыҥ бала тужы граждан јууныҥ ӧйине

келишкен,  јиит ӧйинде Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачылары болгон.

Кандый да ӧй ӧткӧн, чокымдаза, бис  XXI чакка алтадыс. Кӧрӧр болзо, бичиичи-фронтовиктердиҥ јӱрӱмин, јаан  ӱйе бичиичилердиҥ архивтерин бис билбес эмтирис.  Олор П. Кучияк, Ч. Чунижеков, Ч. Енчинов, Я. Бедюров, А. Саруева, С. Суразаков, И. Шодоев, И. Кочеев ле кӧп ӧскӧлӧри де. Бойыныҥ ӧйинде олор керегинде мындый литературоведтер бичиген: С. Суразаков, Т. Тюхтенев, С. Каташ, З. Казагачева ла ӧскӧлӧри де. Кӧбизинде олор бичиичилердиҥ јайаандык ижине ајару эткен, је биографиязы туура артып калган.

Бичиичи-фронтовиктердиҥ биографиязына кайра баштанып, бӱгӱн олордыҥ таҥынаҥ керектери (личные дела), документтери, архивтеги материалдары аайынча јӱрӱминиҥ ле јайаандык јолыныҥ јылдарын, ӱренген ле иштеген јерлерин, јайаган ла баштапкы бичимелдерин чыгарган јылдарын, кезик чӱмдемелдериниҥ  тӱӱкизин чокымдаар арга бар. И. В. Шодоевтеҥ башка олордыҥ бирӱзи де автобиографиязын бичибеген.  Бис фронттоҥ јанбаган бир кезик бичиичилердиҥ ӧбӧкӧлӧрин билерис.  Олор И. А. Тантыев (1912-1943 ј.ј.), В. Иртанов (јӱрӱминиҥ јылдары јарт эмес), јурукчы А. А. Каланаков (1908-1943) ло ӧскӧлӧри де. Онойдо ок јууда ла тылда бичинген бичиичилерди адайлы. Олор Я. Т. Бедюров (1907-1961), Ч. И. Енчинов (1914-1987), П. В. Кучияк (1897-1943) ла о. ӧ. Олор  XX чактыҥ 30-чы јылдарында бичип баштаган, кату 40-чи јылдарда улалткан.

Иван Петрович Кочеевтиҥ (1912-1996) тӧрт кожо чыккандары ээчий-теечий Кӱнбадыш фронтко барган, оны дезе јопон милитаристтердеҥ гранды корыырга Кӱнчыгыш фронтко аткарган. Оныҥ биографиязы керегинде јетирӱлер ас. Ол керегинде баштап ла фольклорист Т. С. Тюхтенев «Статьи об алтайской литературе» деп бичигинде (1962) бичиген. 1930 јылда И. Кочеев ӱредӱчилердиҥ метод курстарында ӱренеле, Улаган аймактыҥ Чолушмандагы школында баштамы класстардыҥ ӱредӱчизи болгон, оноҥ Абаканда педтехникумныҥ бийик педкурстарын божоткон.  Ол балдарга куучындар бичиген, орус поэттердиҥ ӱлгерлерин, Чуркинниҥ «Поднятая целина» пьесазын драманыҥ национальный театрына  кӧчӱрген.

Ол јӱк эске алыныштарында бичийт: «Ада-Тӧрӧл учун Улу јуудаҥ озо меге Кызыл Черӱде эки катап болорго келишкен, эки јыл   Ыраак Кӱнчыгыштыҥ черӱзиниҥ   Кызыл Маанылу аҥылу 40-чи стрелковый дивизиязында совет-корей гранныҥ јанындагы Хасан кӧлдӧҥ ыраак јокто тургам.  1940 јылдыҥ јаан изӱ айында радиокомитетке кайра келгем, баш редактор болуп јӱк он бир ай иштегем, немец-фашист  олјочыларла јуу башталган». Оноҥ ары ол јартаган: «Младший офицерлердиҥ курстарында эки ай тыҥыда ӱредӱниҥ кийнинде совет-маньчжурский гранга 101-чи укрепрайонныҥ пулеметный батальоныныҥ взводыныҥ командири эдип ийген. Јуучыл бӧлӱктер мобилизацияга беленде турган, јуучыл билгирлерин тыҥыдып, коруланар линияны (Амурдыҥ јарады) быжулаган: эмик чедендер, танктар ла пехота ӧтпӧс миналарлу јалаҥдар јазаган».

Александра Федоровна Саруеваныҥ таҥынаҥ бойы керегинде јаан јастыралар болгоны бичиичи-фронтовиктиҥ 100 јылдыгын темдектеерде  јарталган. А. Саруеваныҥ сыйныныҥ кызы Галина Коровинаныҥ айтканыла, 1914 јылда поэтесса эмес, оныҥ сыйны Мария чыккан, Саруева бойы 1912 јылда чыккан ла 1980 јылда божогон. Онойдо ок оныҥ кожо чыккандарыныҥ аттары чокымдалган: јаанын ада-энези — Марфа, оогожын Мария деп адагандар. Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу башталарда, Александра Федоровна сыйны Марияла кожо Ленинградта Тӱндӱктиҥ калыктарыныҥ П. Г. Смидовичтиҥ адыла адалган пединститудында филология факультединиҥ баштапкы курсында ӱренген, экилези курчуда Ленинградты корулаарында  турушкан. А. Саруеваныҥ 1967 ле 1971 јылдарда бичиген эки автобиографиязы табылган. 1971 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 19-чы кӱнинде ол бичиген: «Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ јылдарында мен Тӧрӧлимди немец-фашист олјочылардаҥ Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ фронтторында корулаарын бойымныҥ эҥ бийик молјуум деп чотогом, оныҥ учун бойымныҥ Алтайыма барарынаҥ мойногом. Партияныҥ кычырузыла каланы корулаарга арттып калгам». Таҥынаҥ бойы керегинде бичиген: «Ленинградты корулаар албатылык ополчениениҥ дивизиязына бойымныҥ кӱӱнимле кирдим. Јууныҥ бажында 24-чи санитар дружинаныҥ командири, оноҥ МПВО-ныҥ ла унитарный команданыҥ командири болдым». 1942 јылда контузия бололо, ол укпас болуп калган, кӧзиниҥ чогы уйадаган. Ол Ладога кӧл ажыра ӧскӧ шыркалаткандарла кожо Ленинградтаҥ барган. А. Ф. Саруеваныҥ эки кожо чыккандары база јууда турушкан ла бирӱзи шыркалу јанып келген.

Бичиичи-фронтовиктердиҥ кезиктери Берлинге јеткен, кезиктери герой-калаларды јайымдаган. А. Саруева ончолорынаҥ эрте јанган, ол курчуда Ленинградта болгон ло контузия алала, поездле  јанып келген. Эмди ле поездле деп айдарга јеҥил, јууныҥ торо ло соок  ӧйинде канча поезд солып, арыган-чылаган јанган. Тӧрӧӧндӧри де оны таныбаган…

Эмденип алала, ол радиокомитетте, оноҥ кӧчӱреечилердиҥ комиссиязында иштеген, оны   оныҥ бойы бичиген таҥынаҥ кереги керелейт. Калганчы јылдарда ол јеендериле кожо Горно-Алтайскта Коммунистический оромдо 7-чи тура, 12-чи квартира деп суруда јаткан. Калганчы кӱндерине јетире бичинген, алтай ла орус тилдерле ӱлгерлериниҥ јуунтыларын чыгарган.  Студенттердиҥ мен А. Ф. Саруеваны эзен јӱрерде кӧргӧним керегинде сурагына ӱлгерлериниҥ оныҥ колы салылган «Карагана» (1975) јуунтызын кӧргӱзедим. Александра Федоровна узун эмес сынду, тӧзӧмӧлдӱ ле эрчимдӱ кижи болгон. Ондый арык бӱдӱмдӱ кыс ӧскӱстердиҥ туразында балдарды бомбоубежищеге канай јӱктенип апарганын мен кайкап уккан эдим. Мен оны нерелӱ кижи деп тоойдым.

Павел Васильевич Кучияк, темдектезе, јууныҥ бажында Октябрьдыҥ революциязы тушта политикада айалганы оҥдобогоны учун совет јаҥды тӧзӧӧринде турушпаганына кородоп, Ада-Тӧрӧл учун  Улу јуу ӧйинде туура артар аргазы јогын айдып, фронтко тыҥ  јӱткиген: јӱрегим бистиҥ черӱ фашисттерле јуулажып турган јерге суранат. «Бӱгӱн мен каламымды штыкка солыырга белен» — деп, ол угузузында бичиген. Је военкоматта оныҥ   су-кадыгы коомой учун мойноп ийгендер. 1941 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 17-чи кӱнинде Полина кызына самаразында бичиген: «Мени бу кӱндерде мобилизовать эткендер, је нениҥ де учун мойноп ийгендер.  Онызы карыкчалду.  Нениҥ учун дезе, адар, базар аргам бар, печатька јуучыл керектерди бичиир аргам база бар. Ӱлӱрген айдыҥ 14-чи кӱнинде военкоматтаҥ јанып браадала, јӱзӱм эбијоксынганымнаҥ кӱйӱп турган. Мен сӱӱген Тӧрӧлимди балдарымнаҥ  коомой корулаарым ба!»

П. В. Кучияк Ада-Тӧрӧл учун Улу јууга учурлалган чӱмдемелдерди эрчимдӱ бичиген. Оныҥ   темазыла, кӧдӱрген сурактарыла курч  пьесалары ӧткӧн чактыҥ 40-чи јылдарында эл театрда тургузылган. Јууда оныҥ кызы ла эки уулы турушкан. Ӧрӧги самарада ол бичиген: «Казыр аҥдый фашизмди јеҥип, јанып келигер! Бистиҥ Улу Тӧрӧлистиҥ чындык уулдары ла кыстары болугар! Ӧштӱни килебегер!  Сергек јуучылдар болугар!».

Шиҥжӱчи Товар Санатович Тюхтенев Ада-Тӧрӧл учун јууда база турушкан. Ол Совет Черӱге 1942 јылда барган. Ол авиа-эскадрильный колбуныҥ 407 бӧлӱгинде И. Сталинниҥ уулы Василийле кожо служить эткен. Службазын артиллерияныҥ младший  лейтенанты званиелӱ тӱгескен. Фронттоҥ 1948 јылда јанган. Т. С. Тюхнтенев биледе тогузынчы бала болгон. Беш уулдыҥ тӧртӱзи јууда турушкан.

Онойып, алтай бичиичилер-фронтовиктер Тӧрӧлин корулаарга бир кижидий туруп чыккан. Олор ӧскӧ укту фронтовиктерле најылажып, фашисттерле ат-нерелӱ јуулашкан. Олордыҥ кемизи де јууда јеҥ јастанып јыгылган,  ас дегени јанып келеле, јайаандык ижин улалткан. Ол тоодо поэтесса ла кӧчӱреечи А. Саруева, прозаик ле журналист И. Шодоев, шиҥжӱчи ле бичиичи С. Суразаков, драматург ла поэт Ч. Енчинов, кӧчӱреечи ле балдардыҥ бичиичизи И. Кочеев ле ӧскӧлӧри де. Олордыҥ чӱмдемелдери орус ла ӧскӧ дӧ тилдерге кӧчӱрилбегени карам. Јиит ӱйелер ордендер, медальдар тагынып јанган  адаларыныҥ, карган адаларыныҥ кӱч, је јеҥӱлӱ јолын билер учурлу.

Бичимелди тӱгезип, мен Ада-Тӧрӧл учун јууныҥ туружаачызы болгон  адам Чимдӱ Майманович Киндиковтыҥ ат-нерези керегинде билерим бе деп санандым.   Билбес эмтирим. Бала тушта оныҥ ордендерин ле медальдарын, ол тоодо «За отвагу», «За защиту Отечества», «За оборону Сталинграда» медальдарды, 2-чи ле 3-чи степеньдӱ Слава, «Красная Звезда»  ордендер ле ӧскӧлӧрин де кӧргӧм.  Јӱк эмди кайралдардыҥ чаазынынаҥ ол старший сержант, отделениениҥ командири, связист  болгонын билдим. Кӱнбадыш, Сталинградский, Воронежский, 1-кы Украинский, 4-чи Украинский фронттордо јуулашкан. Ол ло кайралдардыҥ чаазынынаҥ кычырдым: «Ӧштӱниҥ артиллериядаҥ, минометтоҥ   адыжы ла кейдеҥ бомбалажы ургун ла тыҥ болгон до болзо, сержант Ч. М. Киндиков (1919 јылда чыккан) Станислав каланыҥ (Украина) кӱнчыгыш јанында командованиени ӧйлӱ ӧйинде турумкай колбула јеткилдеген». Ол 27.09.1941 ле 19.04.1945 јылдарда јуу-согуштарда шыркалаткан.

Бистиҥ кажыбыс ла бичиичи-фронтовиктердиҥ јӱрӱмиле, ат-нерезиле јилбиркеп, шиҥжӱлӱ иштер ӧткӱрген болзо, кӧпти билип алар эдибис. Олордыҥ биографиязы јайаандык ижи керегинде кӧпти айдар аргалу. Олордыҥ таҥынаҥ керектерин, фотојуруктарын, документтерин, колбичимелдерин јууп, аҥылу архивте келер ӱйелерге кичеер керек. Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачыларына Тӧрӧлин корулаар агару кереги, ат-нерелӱ тартыжузы учун јабыс бажыралы.

Чот Иванович Енчиновтыҥ салымы керегинде јетирӱлер булгакту арткан. «История алтайской литературы» (2004) бичикте ол фронтовик деп јастыра бичилген. Театровед С. Н. Тарбанакова эмдиги ӧйдӧ бичийт: «Бис оныҥ чӱмдемелдеринеҥ ӧскӧ јӱрӱми, ижи керегинде ас билерис ачымчылу. Ол керегинде чындык јетирӱлер С. С. Суразаковтыҥ «Алтайская литература» деп монографиязында бар. Ол бичиген: «…12 јашту Чот Иванович педтехникумга кирген, Ленинградта А. И. Герценниҥ адыла адалган пединститутта ӱренген, тӱӱкиниҥ ӱредӱчизи болуп алтай школдордо ло Горно-Алтайскта рабфакта иштеген». Ол биледе он ӱчинчи бала болгон. Ол ло. Оныҥ биографиязы мыныла тӱгенет.

Бӱгӱнги ӧйгӧ јетире бис оныҥ јӱрӱми ле јайаандыгы керегинде јакшы билбегенис. Госархивте мындый телеграмма табылган: «Баштапкы секретарьга. Мен Тӧрӧлимди корыырга РККА-га кирерге барадым. Мениҥ энемди ундыбагар. Фашисттерди јоголторыс. Бичиичи Чот Енчинов». Айдарда, ол фронтко барарга сананган, је оны божотпогондор. Телеграмма 19.08.1941 јылда Алма-Ата каладаҥ (Казахстан) аткарылган. Ол ого не барган? Эҥ учурлузы, оны јууга аларынаҥ не мойногондор?

Јууныҥ јылдарында ол Горно-Алтайскта јаткан ла иштеген, нацтеатрда литературный бӧлӱктиҥ јааны болуп, эрчимдӱ иштеген. Оноҥ облисполкомдо областьтыҥ терминкомыныҥ председателине тудулган. Ол драманыҥ нацтеатрында тургузарга пьесалар бичиген. Оныҥ салымын шиҥдеп, ол кандый бурузы учун областьтаҥ ыраакта јӱрген деп сурак бередиҥ.  Оныҥ аказы Толуш Ивановичле колбулу учурал санаага кирет. 30-чы јылдарда ол башкаруда иштеген, кезикте алтай бичиичилердиҥ чӱмдемелдери керегинде «критикалу статьялар» бичиген. Кату ӧй болгон, кӧбизин репрессировать эткендер, ссылкага аткаргандар. Толуш Енчинов бойы база чочыдулу айалгага кирген. Оны сезип, ол Горно-Алтайский автономный областьтаҥ тӱрген ле барган, кичӱ карындажы Чот Иванович дезе Абаканга (Хакасия) барган. Бичиичи В. Т. Самыковтыҥ јетирӱзиле, маршал С. М. Буденный Толуш Ивановичти конезаводто (Ярославль) ишке кийдирип, репрессиядаҥ аргадаган.

Оныҥ областьтаҥ экинчи барганы оныҥ чӱмдемелиле колбулу. Ӧткӧн чактыҥ 50-чи јылдарында Чот Иванович «Огни коммунизма» (1950) деп романы учун тыҥ критикалаткан ла Горно-Алтайсктаҥ барарга келишкен деген јетирӱлер бар. Оныҥ кийнинде ол Самаркандта пединститутта (Узбекистан) тӱӱкичи болуп иштеген, оноҥ билезиле, ӱйи ле эки кызыла, Казахстанга кӧчкӧн, 1987 јылда Кызыл-Тал јуртта (Казахстан) божогон.

Оныҥ ӱч чемодан архивин Горно-Алтайскка экелгендер. Је оныҥ Бийскте (Алтайский край) јаткан кызыныҥ сурагыла, тӧрӧӧндӧрине јандырган.  В. Т.  Самыкта  болгон архивти мен Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган НИИ-зине табыштыргам. Айса болзо, ондо Ч. И. Енчиновтыҥ јарлалбаган самаралары, фотојуруктары бар. Бичиичи К. Тепуковтыҥ јетиргениле, Чот Енчиновтыҥ кызы ӱлгерлер чӱмдеп јат. Экинчи кызы Алма-Атада јуртайт. Оноҥ бери Ч. Енчиновтыҥ архивиниҥ салымы јарт эмес. Калганчы јылдарда оныҥ «Аргамак» (2010) ла «Шулмус» (2014) деп эки бичиги чыккан. Чӱмдемелдерде бичилгенинеҥ кӧргӧжин, автор Ада-Тӧрӧл учун јууда турушпаганы учун ачурканып јӱрген.

В. Т. Самыковтыҥ керелегениле, Енчиновтор јебрен сары кергил сӧӧктӧҥ таркаган, Оҥдой аймактыҥ Каракол јуртыныҥ ӧскӧ Енчиновторы тодоштор.  Чоттыҥ адазы, Энчи, Алтайда јарлу, ол ӧйдӧ бичикчи, кара майман Чинат деп кижиниҥ кызын алган. Чинаттыҥ уулы Калбан бичиичи Кӱӱгей Телесовтыҥ карган адазы, не дезе, Кӱӱгейдиҥ адазы Калбанныҥ Карас деп кызыла јуртаган. Айдарда, Чот Енчинов алтай бичиичилер П. Самыкла, К. Телесовло тӧрӧӧндӧр. Је олор колбу тутпаган. Јӱк 1987 јылда Горно-Алтайскта ӱлгерлериниҥ «Аргамак» деп јуунтызы чыгарда,ол тӧрӧлине келип јӱрген.

Бойыныҥ јайаандык јолы башталардаҥ ала учына јетире јуу ла фронтовиктер керегинде бичиген кижи – ол Ч. И. Енчинов. Оныҥ литературада энчизи јетире шиҥделбеген.

Сазон Саймович Суразаков оҥ колына шыркаладала, Ижевскте госпитальда эмденген, оныҥ кийнинде МПГУ-ныҥ аспирантуразында телекейде јарлу тӱрколог Н. А. Баскаковтыҥ башкарганыла ӱредӱзин улалткан. Оныҥ адазы Алтайда јарлу, укту кам болгон. Ол уулыныҥ шыркаладарын озолодо билген, је эзен јанарына бӱткен. Сайму Матвеевич уулы кам болбос, је Алтайда јарлу кижи болор деп белгелеген. Сазон Саймович географияныҥ ӱредӱчизи болуп турган москвичканы алган. Олордо Володя, Саша ла кызы Лена чыккан. Экинчи уулы Александр билимчи адазыныҥ јолыла барып, археологияла кандидат диссертациязын корулаган, орус тилле художественный чӱмдемелдер бичиген.

Ада-Тӧрӧл учун јууныҥ туружаачылары ол кату ӧйди эске алынарын сӱӱбеген. Профессор С. С. Суразаков ГАГУ-ныҥ алтай бӧлӱгиниҥ студенттериниҥ «Ӱн» деп газединиҥ редакторлорыныҥ сурагыла јӱк Белорусский јуу-согуш керегинде бичиген: «Ельни каланы колго кийдирердеҥ озо састарда отурганыс санаама кирет. Мен 82 мм минометтыҥ наводчиги болгом, ийниме ствол салала јӱгӱрерге келишкен. Батареяныҥ капитаны кӱчим јетпей турганын ајарып, меге бинокль берип айткан: «Будешь корректировать огневые точки». Бистиҥ 85-чи гвардейский дивизияда улус там ла астап турган.  Ончолорыла кожо табаруга  јаҥыс катап эмес барарга келишкен. 1943 јылдыҥ сыгын айыныҥ 20-чи кӱнинде бистиҥ комсомол бӧлӱк бӱткӱлинче јеҥ јастанган, јӱк мен јаан шыркалу арткам».

Иван Васильевич Шодоевти јууныҥ кийнинде Новосибирск ажыра Кӱнчыгыш фронтко аткарган, ондо И. П. Кочеев база јуулашкан. Иван Васильевич јуудаҥ јӱк 1948 јылда јанган.

И. Шодоев Белоруссияда баштапкы јуу-согушты мынайда бичиген: «Мен тӱрӱп койгон шинелимди кургадарга ийнимнеҥ уштып, тыҥ чочыгам. Ол октордоҥ ло осколоктордоҥ ончо бойы элгектий ӧткӱш болгон. Эҥирде старшина меге јаҥы шинель берип айткан: «Сержант сен, байла, темир чамчалу чыккаҥ. Кудай сени корулап јат». Јылдар ӧткӧн соҥында И. В. Шодоев тӱӱкилик романдарыла коштой тӧрӧл тилиле јуу керегинде повестьтер бичиген.  Олор эмдиге јетире орус тилге кӧчӱрилбеген. Ол Донбасста, Сталинградтагы,  Орловско-Курский дугада ла ӧскӧ дӧ јуу-согуштарда турушкан, ӱч орденле, 14 медальла кайралдаткан.

Онойып, ол јуу керегинде ӱч повесть бичиген, бирӱзинде бойыныҥ, арткандарында  јерлеш фронтовиктердиҥ јуулашканы керегинде. Јууда оныҥ беш кожо чыккандары јуулашкан, јаҥыс ол јанган. Јуудаҥ келеле, И. Шодоев Е. Г. Мултуевала јурт тӧзӧгӧн. Ол Ада-Тӧрӧл учун јууда медсестра болгон. Олор эки уул ла бир кыс чыдаткан. И. Шодоев 21 шыркалу јанган, осколоктордыҥ бирӱзин јӱк 40 јыл ӧткӧн кийнинде чыгарган. Фронтовик 92 јаш јажаган.

Јаҥа Тодошевич Бедюров јууныҥ божогонын Дрезденде (Германия) уткыган ла айылына ордендерлӱ, медальдарлу јанган. Оны айылында ӱйи ле балдары сакыган. Јууныҥ кийнинде база тӧрт бала чыккан. Олордыҥ аттары солун: Фронтовой (ол Бронтой Янгович Бедюров), кызы Сананы Польшада сууныҥ адыла адаган. Олордыҥ бастыра балдары бийик ле орто профессионал ӱредӱ алган улус.   Бичиичи-фронтовиктер јууныҥ кийнинде тегин ле иштерде иштеген. Я. Бедюров јурттыҥ почтальоны болгон. Канду јуу керегинде јӱк нӧкӧрлӧрдиҥ ле таныштардыҥ сурагыла, эмезе Улу Јеҥӱниҥ байрамында эске алынар болгон. Је фронтовиктиҥ эди-канындагы шыркалары ла окторы тӱни-тӱжи амыр бербей јӱрген…

Н. Киндикова,

литературовед (Бичимел орус тилдеҥ кыскарта кӧчӱрилген)