Алтайдын Чолмоны

Јаскы кӱн јылды азырайт

21.04.2020

Коронавирус оорула колбой ороондо албатыныҥ јадын-јӱрӱми, ижиниҥ аайы јаҥы ээжилерге кӧчкӧн. «Јурт ээлемде иштегендердиҥ ижи ӱзӱктелбеген, нениҥ учун дезе олор эл-јонды кӱнӱҥ сайын керектӱ аш-курсакла јеткилдеген улус болуп јат. Оноҥ, мал ижинде «амыраар кӱн, выходной» деген оҥдомол јок, малды кӱнӱҥ ле азыраар керек…» — деп, Оҥдой аймакта јурт ээлем аайынча бӧлӱктиҥ јааны Алексей АДЫШЕВ айдат.

—Кыштаҥ чыгып келдис деп айдарга јараар болбой, Алексей Юрьевич? Аймактыҥ мал-ажы быјыл канайда кыштаган?

—Јурт ээлемдеги иш ар-бӱткенниҥ айалгазынаҥ јаан камаанду. Былтыргы јай малга азырал белетеерине јарамыкту болгон ло бис 2019-2020 јылдардыҥ кыжына јеткилинче азыралду киргенис. Онойдо, бир условный тын малга белетелген азыралдыҥ кеми 5,27 центнер азырал единица болгон, садып алган комбикормды кожо чоттозо, бу кӧргӱзӱ 5,55 центнерге јеткен. Тӱҥдештирзе, 2018-2019 јылдардыҥ кыжында 1 условный тын малга келишкен азыралдыҥ кеми 2,4 центнер азырал единица болгон. Бойыста 60 муҥ тоннага јуук јулукту ла кату азырал белетелген. Бу кандык айдыҥ баштапкы јетикӱндӱгиниҥ јетирӱлериле, 254546 центнер азырал единица тузаланылган (88%), арткан азыралдыҥ кеми 36216 центнер азырал единица. Јурт ээлемниҥ Кеҥидеги укту мал азыраган предприятиезинде 500 тонна ӧлӧҥ лӧ 1000 тонна силос кандый бир кызалаҥ айалга боло берзе, тузаланарга кӧмзӧлӧлгӧн.

Тургуза ӧйдӧ азыралды, кӧбизинде комбикормды, ашты турлуларга тартары улалганча. Боос ло тӧрӧгӧн малды јазап азыраары эрте јастаҥ ала башталган. Азырал јетпей турза, садып аларга јараар. Бир рулон ӧлӧҥ (3 центнердиҥ) 1200-1300 салковойго, азырал аштыҥ бир тонназы 7000-10000 салковойго, комбиазыралдыҥ бир тонназы 9000-14000 салковойго садылат. Бу азыралды тартып экелген баала кожо. Кажы ла јурт јеезеде, анайда ок оптовый складтарда азыралды садып алар јерлер бар.

—Аймакта мал-аштыҥ текши тын тоозы канча не?

—Бисте јурт ээлемниҥ 21 предприятиези, крестьян-фермер 311 ээлем иштейт, таҥынаҥ улустыҥ ээлемдериниҥ тоозы 6022. Олордыҥ азыраган малыныҥ текши тоозы 125,8 муҥнаҥ ажыра, ол тоодо уй-мал 38 муҥнаҥ, кой-эчкилер 59,7 муҥнаҥ, јылкы мал 17,8 муҥнаҥ ла аҥдар 10 муҥнаҥ ажыра.

—«Сакман» ӧй башталган…

—Эйе. Аймактыҥ уй-мал туткан ээлемдеринде уйлар тӧрӧӧри тулаан айдыҥ бажынаҥ бери ӧдӧт. Кандык айдыҥ баштапкы јетикӱндӱгине јетире јурт ээлемниҥ предприятиелеринде ле крестьян (фермер) ээлемдерде 1 муҥнаҥ ажыра бозулар чыккан. Кой-эчкиниҥ текши тӧрӧӧр ӧйи бистиҥ јерде јаҥжыкканы аайынча кандык айдыҥ бажынаҥ бери башталып јат, быјыл чыккан кураандардыҥ ла уулактардыҥ тоозы 2 муҥга јуук. Беелердиҥ текши тӧрӧжи кандык айдыҥ учында башталар, тургуза ӧйдӧ јаҥы чыккан кулундардыҥ тоозы јӱстеҥ ажыра. Текши чотло, аймакта быјыл 9 муҥнаҥ ажыра уйлар, 30 муҥ койлор ло эчкилер, 6 муҥнаҥ ажыра беелер тӧрӧӧри темдектелген. Эм тургуза јаш малда ӧлӱм-јидим темдектелбеген.

Мал тӧрӧдӧриле коштой аймактыҥ ээлемдеринде база бир јаан учурлу иш – малдыҥ идентификациязы ӧдӧт, ӧскӧ сӧслӧ айткажын, туткан малын чиптеп, биркалап, јетирӱлик текши программага кийдирери. Бу кыйалтазы јогынаҥ бӱдӱретен иш. Темдектезе, кажы ла кижи паспортту эмезе ӧскӧ кере документтӱ болуп јат. Малда база «паспорт» болор керек. Гран кыйулай јаткан, малдыҥ југуш оорузы учурап турган бистиҥ тергееге бу анчада ла јаан учурлу. Чотко, тооломго кирбеген малын улус садып болбос.

Тургуза ӧйдӧ бистиҥ аймакта 72857 тын мал (пландалганынаҥ 51%) «таҥмалалган», ол тоодо 24 062 тын уй-мал, 12384 јылкы, 11470 аҥ ла 24941 кой ло эчки. Бу ишти бӱдӱргени биске анайда ок аймакта бар малдыҥ чын тоозын билер арга берер.

—Јаскы кыра ижине белетениш канайда ӧдӧт, Алексей Юрьевич?

—Быјыл аймактыҥ ээлемдери 12550 га јерди кыралап ӱрендеерин пландайт (2019 јылда бу кӧргӱзӱ 12399 га болгон), јылдам аш ӱрендеер јердиҥ кеми – 7058 га (былтыр 6758 га болгон)..

Јаскы кыра ижине аш ла азырал культуралардыҥ 1696 тонна ӱрени керек. Тургуза ӧйдӧ аймактыҥ јурт ээлемчилери 713 тонна ӱрен ашты садып алар јӧптӧжӱлер тургускан (пландалганынаҥ 42%). Ээлемдерде эмдиги бар ӱрен — 258 тонна (15%). Јаскыда ӱрендеер ашты озолодо садып алып, ӱрендеер ӧйгӧ јетире алган јеринде корыыры бисте јаҥжыккан. Мынаҥ кӧргӧндӧ, аймактыҥ ээлемдери ӱрен ашты кӱӱк-јаан изӱ айда тартып баштаар.

Аймактыҥ јурт ээлем бӧлӱги бир јылга ӧзӧр ӧлӧҥниҥ ӱренин садып аларга кӱӱнзегендердеҥ суру бичиктер алып баштаган. Олор аайынча ӱрен алары јанынаҥ «Вирт» деген ООО-ло јӧптӧжӱлер тургузылар. Склад Туйакту јуртта турат ла ӱренди бого кӱӱк айда тартып баштаар.

Тургуза ӧйдӧ «АгроСибСервис» деген ООО бир ле кӧп јылдарга ӧзӧр ӧзӱмдердиҥ ӱренин аймакта садып јат. Оныҥ склады Оҥдой јуртта иштейт. Бир килограмм ӱрен суланыҥ баазы 11 салковой.

Садып алган ӱрен аштыҥ чыҥдыйын шиҥдеер ишти «Россельхозцентрдиҥ» Алтай Республикадагы бӧлӱги ӧткӱрет.

—Кыра ижине керектӱ техника јеткил бе, оныҥ айалгазы кандый?

—Аймакта јаскы кыра ижинде 300-теҥ ас эмес тракторлор, јердиҥ кыртыжын белетеер 280 техника ла ӱрендеер 70 техника туружары темдектелген. Тургуза ӧйдӧ оныҥ 82% ишке белен.

—Кӱйдӱрер-сӱркӱш материалдарла јеткил-деш кандый?

—Јаскы кыра иштерди ӧткӱрерге 284 тонна кӱйдӱрер-сӱркӱш материалдар керек, ол тоодо 223 тонна дизельный одыру, 50 тонна бензин ле 11 тонна дизельный сӱркӱш. Арга-чакту ээлемдер ГСМ-ды эртелей јеҥил баала садып алат. Оок ээлемдер кыра иштерге керектӱ кӱйдӱрер-сӱркӱш материалдарды заправкалардаҥ садып аладылар, мындый јерлер Кеҥиде, Караколдо, Оҥдойдо, Ийинде бар ла улусты јеткилдеер аргалу.

Аймактыҥ ээлемдери 108 тонна минеральный удобрение садып аларга кӱӱнзеген. Удобрение ле ӧзӱмдерди корыыр химикаттар тузаланатан ла ӧйинде тартылар, нениҥ учун дезе кӧп саба ээлемдерде олорды корыыр аҥылу јерлер јок.

Јаскы кыра иштерди турулталу ӧткӱргенистеҥ, јайгыда азыралды јеткилинче белетеп аларыстаҥ келер кышты канайда кыштаарыс камаанду. «Јаскы кӱн јылды азырайт» дегенин јурт ээлемчилер јакшы билер.

Светлана КЫДЫЕВА