Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Улу јууныҥ бӱгӱнге јеткен јаҥылгазы

21.04.2020

1941-1945 јылдардагы Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу. Бу јуу бистиҥ албатыга айдары јок кӧп шыра, тӱбек экелген. Ороонныҥ ончо албатызы калју фашисттерле тартыжарга бир кижидий туруп чыккан. Совет Союзтыҥ кажы ла талазынаҥ миллиондор тоолу улус Тӧрӧлин корулаарга барган.

Бистиҥ де кичинек облазыстаҥ 42268 кижи канду јууга атанган. Айыл-јуртын, ада-энезин, бала-барказын артырып баргандардыҥ салымдары башка-башка. Кӧп сабазы јер-Алтайынаҥ ыраакта јеҥ јастанып, кару улузына кайра јанбаган. Сурузы јок јылыйып калгандарды айылдарында канча јылдарга сакып, јанып келер эмезе кандый бир табыш угулар деп иженгендер.

Бистиҥ адабыс Кӱреш Карманович Толкочоков керегинде газетке бичиген эдис. Олор ӱч карындаш болгон: Кӱреш (1922 јылдыҥ), Атаган (1924), Кичиней (1927), Јоло јуртта јаткан ла ӱчӱлези јуулашкан. Адабыс јууга 1941 јылда јаан изӱ айдыҥ 17-чи кӱнинде барган. Јуулажып турала оорыган ла 1942 јылда јанып келеделе, Атаганга Јер-Боочыда јолыккан. Карындажы јойу Оҥдой бараткан, јууга атанарга. Бу олордыҥ калганчы туштажузы болгон.

Оноҥ бери 78 јыл ӧтти. Бу кижиниҥ ады-јолы кайда да јок, ондый кижи болгон деп бир де јерде бичимел јок. Алтай Республиканыҥ «Эземниҥ бичигинде» «Карымов Александр Тимофеевич — Јоло јуртта 1924 јылда чыккан, ВЛКСМ-ныҥ члени. 1945 јылда сентябрьда Чань-Чуньда божогон» деп бичимел бар. Јоло јуртта ондый ӧбӧкӧлӱ улус болбогон. Оноҥ алдында, јууныҥ чаксырашту, меҥдештӱ ӧйинде, кӧп улустыҥ ады-јолдоры јастыраларлу бичилген, айдарга ла бичиирге јеҥил болзын деп, алтай аттарын орустап бичиген…

Адамныҥ айтканыла, ортон карындажы кайучыл болгон, канча катап шыркалаткан. 1945 јылда кӱӱк айда јанып јадым деп самара бичиген. Оноҥ ойто јопондорло јууга ийген деп самара болгон. Сыгын айда јанып јадым деп бичиген ле бир неделенеҥ похоронка келген. Ол ат-нерелӱ јуулашкан јалтанбас јуучыл, Мактыҥ эки ордениле кайралдаткан деп укканыс. Је оны керелеген бир де јетирӱ јок болгон.

Онойдо ок акабыс керегинде билерисле, оныҥ оборы јаан, сыны бийик, 2 метрге јуук, сары бӱдӱштӱ болгон. Алдында та кем де «айу ошкош јаан» деп айткан. Ол бичикчи, сӱрекей омок, ай-карадаҥ јалтанбас, санаалу уул болгон. «Кӧгӱдей-Мерген» деп чӧрчӧктиҥ 30-40 бӱгин кычырала, ойто кӧрбӧстӧҥ, бир де јастыра јогынаҥ айдып беретен. Бир кезек ӧйгӧ садучы да болуп иштеген. Адазына бир бӱдӱн тӱрбек бӧс экелип берген болтыр. Адазы коркыйла, ары ла кедери эт деген. Алып, јӱре ле берген. Кайдаҥ алган, кайда эткен — билер кижи јок…

Канча јылдарга бедиреп, быјыл «Подвиг народа» деп сайтка кирдис. Ондо Карманов Александр Тимофеевич деп кижи керегинде јетирӱ таптыс. Бу јетирӱни јазап кычырып, шӱӱжип кӧрӧлӧ, адамныҥ карындажы деп санандыс. Не дезе, ондо ол «1924 года рождения, призван Онгудайским РВК, служил с 1942 года» деп бичип салган. Разведчик болгон, канча катап шыркалаткан да эмтир.

«Орден Славы 3-ей степени» алган КармЯнов Александр Тимофеевич деп кижи база бар. Ондо ол 1941 јылдаҥ ала ВЛКСМ-ныҥ члени деп бичилген. Арткан бичилгени ӱзе тӱҥей. Онызы наградной листтердеҥ кӧрӱнет.

Эмди бу табылган јетирӱлердеҥ кӧрзӧбис, бу чын ла бистиҥ адабыстыҥ карындажы болор. Не дезе, оны 2-чи степеньдӱ орденле кайралдаарга берген листте «Карманов Александр Тимофеевич, 1924 г.р. Кандидат в ВКП(б) с 1944 года. Призван Онгудайским РВК, Ойротия. Алтаец, Имеет Орден Славы III степени» деп бичилген. Айдарда, ол «Эземниҥ бичигинде» бичилген Карымов, Карманов ло Кармянов деген улус — бир ле кижи.

Онойдо ок адамныҥ кичӱ карындажы Карманов Кичиней Толкочокович деп бичиткен. Акабыс јууга 1944 јылдыҥ јаҥар айында барган ла Японияла јууда турушкан. Айылына ол 1953 јылда јанып келген.

Мынайып Улу јуу божогонынаҥ ала 75 јыл ӧткӧн соҥында бистиҥ акабыс керегинде јетирӱлер табылды. Тӧрӧли учун јуулажып, канчын јиит тужында, 21 ле јажында јеҥ јастанып јыгылган ат-нерелӱ јуучыл акабыс керегинде табылган бичимелдерге сӱреен тыҥ сӱӱнедис, оморкойдыс. Је адам мындый јетирӱни угарга јетире јӱрбегени карамду, ол 1991 јылда ла Кичиней акабыс 2007 јылда јада калгандар…

Бистиҥ эмдиги амыр-энчӱ јӱрӱмис учун тынын бергендердеҥ кем де ундылбас учурлу.

Бу ла Улу јуу керегинде јетирӱлерди бедиреп турала, олјодо болгон улустыҥ ады-јолдорын кычырдым. Байла, анкеталар болбайдар. Ол анкеталарда ӱзе бичип салган: кандый јердеҥ, ада-энези, ӱйи кем, канча јылда кайда олјого кирген. Кӧӧркийлер олјодоҥ качып, јанып келеле, предатель деп, тӱрмелеткендер.

Баш болзын, кандый кӧп улус олјого кирген ле ондо кыйын-шыраны кӧрӱп, торолоп божогондор. Ол тооломдордо Алтайдаҥ да барган улус бар, тоолу улустыҥ фотојуруктары бар. Айылдарында арткан јууктарына олордыҥ кӧп сабазы сурузы јок јылыйган деп бичик келген. Мыны кӧстиҥ јажы јок кычырар арга јок. Немец тилдеҥ болгой, орус та тилди јакшы билгилебес. Кӧӧркийлер качан бирде Алтайына јанар деп иженгиледи не, јок не…

Олордыҥ ортозынаҥ Јоло јурттаҥ Баранчиков Айдыш деген кижи керегинде бичимел база таптым. Ол Јолодо јаткан ла мен кичинек класстарда ӱренип турарымда божогон. Карганактыҥ бӱдӱжи санаама кирет, ӱйи Јала деген кижи болгон.

А. ТОЛКОЧОКОВА

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина