Алтайдын Чолмоны

«Бистиҥ улустыҥ баштаҥкайы кӧп…»

23.04.2020

Оҥдой аймакта Куладыдагы јурт јеезени 2018 јылдаҥ бери Сӱнер НОНОВА башкарат. Ол Горно-Алтайсктагы госуниверситетти ӱренип божоткон ло Куладыныҥ орто ӱредӱлӱ школында 18 јылга чыгара ӱредӱчи, директордыҥ таскадаачы иш аайынча ордынчызы болуп иштеген. Анайда ок «бухучет» ло «менеджмент» деген билгирлерде ӱредӱлӱ.

—Коронавирус оору јайылганыла колбой јӱрӱм токтобогон, кӧп јондык керектер буудакталган да болзо, темдектелген иштер эдилип ле јат. Быјыл орооныста эҥ јаан байрамдардыҥ бирӱзи – Улу Јеҥӱниҥ 75 јылдыгы. Ого уткый кандый иштер ӧдӧт, Сӱнер Капитановна?

—Оҥдой аймакта тургуза ӧйдӧ Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы болгон эки ле кижи бар. Олордыҥ бирӱзи бистиҥ Кулады јуртта јаткан Багыр Боочиевич Чекурашев болгоныла оморкойдыс. Быјыл ӧрӧкӧнниҥ 95 јажы толгон. Јуу ӧйинде тылда иштегендер 8 кижи, «јууныҥ балдары» — 50-ге јуук.

Улу Јеҥӱниҥ 75 јылдыгына белетенип, јурт јеезеге кирген Кулады ла Боочы јурттарда јууныҥ туружаачыларына учурлалган кереестерди јаҥырта јазаар иштер башталган. Олорго казнадаҥ акча чыгарылбаган учун, ишти бойыстыҥ арга-кӱчисле бӱдӱрер деп, улустаҥ акча јууйдыс. Кем канчаны берер аргалу. Бу ӧйгӧ јетире јуулган акчага керектӱ материалдар алганыс. Јаан јӧмӧлтӧни јурттыҥ соведи јетирет. Республиканыҥ тӧс калазында јаткан јерлештерис кандый ла јондык керектерге јаантайын акча-манатла болужып јат.

—Јурттыҥ соведи деп айдарыгарда, бу не тӧзӧмӧл?

—Јондык мындый биригӱ бисте былтырдаҥ бери иштеп јат. Јурттыҥ кажы ла оромынаҥ бу кӱрееге бир эр ле бир эпши кижи тудулган. Онойдо, бисте 9 ором болзо, советте 18 кижи. Боочыда база ондый ок совет бар. Олордыҥ тӧс ижи – јурттыҥ курч сурактарыла иштеери. Ӧткӧн јылда Кулады јуртта бу биригӱниҥ болужыла той-јыргалдарга, јаманга-јакшыга текши тузаланар столдор, казан-айак садып алганыс. Эмди Совет кереестерди јаҥыртарга керектӱ акчаны јуурга болужат.

Јурттыҥ јӱрӱминде кандый ла учуралдар болуп турган эмей, аракыдаган улус та, билелерде јаман кылыктар да болуп јат. Советтиҥ турчылары ондый улусла јартамалду иш ӧткӱрет. Анайда ок јажы эр кемине јетпеген балдардыҥ керектериле иштеген камысла (КДН), јондык ӧскӧ дӧ тӧзӧмӧлдӧрлӧ јурттыҥ курч сурактарын ӧмӧ-јӧмӧ шӱӱжип, аайы-бажына чыгарга јӧмӧлтӧзин јетирет. Куладыда јурттыҥ соведин Елизавета Акчабаевна Ечешева, Боочыда Роза Михайловна Кохоева билгир башкарат.

Боочыда мениҥ ижиме староста Артур Бобоков болужат. Ол 30 јаштыҥ ичинде јиит кижи. Бӱгӱнги кӱнде оныҥ ижин мен јакшы деп айдарым: јакыган ончо немени эдип, албаданып иштеп јат. Артур Васильевичтиҥ молјуларында ӧрттиҥ ле сууныҥ јеткерин болдыртпас иштер ле оок-тобыр ӧскӧ дӧ сурактар.

Старосталар ишјал јок иштеген улус. Аймак олорго јыл ичинде бир катап 2 муҥ салковой јӧмӧлтӧ акча тӧлӧп јат. Сананганда, оогош јурттарда староста болгон улуска ишјал тӧлӧӧр керек. Бӱгӱн бу курч сурактардыҥ бирӱзи.

Кандый ла иш албатыныҥ јӧмӧгӧниле эдилип турбай. Бистиҥ јеезениҥ јоны баштаҥкайы кӧп, кандый ла иште болуш суразаҥ, качан да мойнобос, келип болужар, туружар улус. Темдектезе, быјыл аймактыҥ Эл Ойынын Куладыдагы јурт јеезеде ӧткӱрер јӧп чыккан. Байрамды 1996 јылда республикан Эл Ойын ӧткӧн јерде ӧткӱрер деп јӧптӧшкӧнис. Мында Эл Ойынга тудулган тудумдар эскирген. Аймактыҥ башкартузынаҥ биске јаан эмес акча келишкен. Ого агаш, керектӱ материалдар алып, чеденин јаҥыртып, ӧскӧ дӧ иштер темдектеп алганыс. Улу Јеҥӱниҥ 75 јылдыгына учурлалган байрамды бу јерде ӧткӱрерге сананганыс. Эмдиги ӧйдӧ керектердиҥ аайын кӧрзӧ, адалган байрамдар југуш оору јабызап, токынаган ӧйгӧ кӧчӱрилер болор. Је баштап алган ишти тӱҥей ле эдер керек.

Бистиҥ јурт јеезеде 50-60 јашты ашкан јаан јашту улус кӧп. Ветерандарыс эрчимдӱ улус, ончо јондык иштерде туружып јат. Куладыда ветерандардыҥ соведин Нина Шикаковна Чекурашева, Боочыда Галина Павловна Декенова башкарат.

Алдында јылдарда бисте атту-чуулу «Јыламаш» деген ӧмӧлик болгон. Оны Елена Тӧлӧсовна Мандаева башкарган. Ол улус јажы јаанап, јаш ӱйеге јол берип туру. Эмди 50-60 јашту улус јуулып, јаҥы ӧмӧлик тӧзӧп јат. Олор баштапкы концерт-ойынын Јеҥӱниҥ байрамында кӧргӱзерге белетенип турган болгон.

Боочыда «Кӱреелей» ӧмӧлик бар. Оныҥ ижин баштап јӱрген кижи – Татьяна Ивановна Сарбашева.

База, арга келижерде, крестьян-фермерлериске быйаным айдар кӱӱним бар. Бис олорло јакшы колбуда иштеп јадыс. Јурттарыстыҥ кандый ла учурлу керектерине бу улус мал-ажыла, техниказыла, агашла јаантайын болужат, темдектезе, Роман Борисович Чекурашев, Керим Челканович Мамыев, Учурал Николаевич Нонов, Газет Јепишкинович Ороев.

—Јурт јеезениҥ туразыныҥ јанында «Јерлештерисле оморкойдыс» деген досконы јилбиркеп кӧрдим. Ондо јаҥыс та иштиҥ озочылдарыныҥ эмес, је анайда ок ӱренчиктердиҥ, студенттердиҥ фотојуруктарын…

—Бу досконы бис былтыр кӱӱк айдыҥ 1-кы кӱнинде кӧдӱриҥилӱ ачканыс. Ого јозокту иштӱ, тоомјылу јӱрӱмдӱ јаан улусла коштой јиит улусты: ӱредӱде ле спортто эмезе кандый бир ӧскӧ ууламјыда бийик једимдерге јеткен ӱренчиктеристи ле студенттерди, мактулу иштӱ ӱредӱчилеристи, фермерлеристи чыгарар деп јӧптӧшкӧнис. Бу доскодо слер Боочыдагы орто ӱредӱлӱ школдыҥ ӱренчиги Јылдыс Бордомолованы кӧргӧн болбойыгар, ол јакшы ӱредӱлӱ ӱренчик болгоныла коштой ӱренчиктердиҥ Россиядагы спартакиадазында самбо кӱреш аайынча Сибирьдеги федерал округтыҥ јеҥӱчили болуп чыккан. Эмезе ӱренчиктердиҥ Россиядагы спартакиадазыныҥ волейбол аайынча јеҥӱчили, јеҥил атлетика аайынча Оҥдой аймактыҥ чемпионы, ГАГУ-ныҥ студенти Айсулу Мешкинованыҥ фотојуругы доскобыста бар.

—Јакшы эмтир. Куучын келижерде, Куладыда оромдордыҥ аттары керегинде угарга санангам. Бистиҥ јурттарда оромдордыҥ аттары тӱҥей: кӧп сабада Центральный, Молодежный, Шоссейный, ӧскӧ дӧ мындый ок ӧҥ-сӱр јок аттар. Слерде дезе Кожоҥчы Арал деп ором барын уккам. Документ чаазындарда ол мынайда ла бичилип јат па?

—Эйе. Бистиҥ атту-чуулу јерлежис Бронтой Бедюровтыҥ «Ак кайыҥ» деген јарлу кожоҥында: «Кожоҥчы Арал јаантайын / Коолоп, шуулап тургайыҥ…» деген сӧстӧр бар јок по. Јердиҥ ады Кожоҥчы Арал деп не адалган дезе, совет ӧйинде колхозчы келиндер ле кыстар иштеҥ абралу эмезе кӧлӱктӱ јанып бараатса, олордыҥ кожоҥыныҥ јаҥылгазы бу аралда шуулап, ыраада јаҥыланып туратан дежет.

Оромдор керегинде айтса, бисте Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачылары ӱредӱчи Чында Кискинниҥ ле Јаҥа Бедюровтыҥ, кӱӱчи Сорпоҥ Этеновтыҥ («Эҥир јылдыс», «Карлагаш» ла албатыда ӧскӧ дӧ јарлу кожоҥдордыҥ кӱӱзин чӱмдеген кижи) адыла адалган оромдор бар.

Јурттыҥ јаан оромдорыныҥ бирӱзи Тӧлӧс-город деп адалат. Бу ат «Партияныҥ 24-чи съездиниҥ адыла адалган колхоз» болгон ӧйлӧрдӧҥ бери келген, мында тӧлӧс сӧӧктӱ кӧп улус јуртайт. Эмди ором Тӧлӧс-город деп окылу адалат.

—Тӧӧлӧстӧр, байла, јуртта эҥ јаан сӧӧк?

—Тоозыла баштапкы јерде – маймандар (кара-кӧгӧлин кожо чоттозо), тӧӧлӧстӧр экинчи јерде ле ӱчинчи јерде – тодоштор. Ӧскӧ дӧ сӧӧктӧр јуртта кӧп.

Самарган – јурттыҥ јаҥы оромдорыныҥ бирӱзи. Ол јуугындагы бийик кырдыҥ адыла адалган. Кеп-куучында айдылганыла, озо ӧйлӧрдӧ чайык чыгарда, улус бу кырдыҥ бажына чыгып аргаданган. Самарганда база бир атту-чуулу јерлежис Ногон Шумаровтыҥ туразы турат.

База бисте Кезер-Таш деген ором бар. Азыйда бу јерде кезер таш турган, 1970-80-чи јылдар киреде оны апарган ла эмди ол Санкт-Петербургта, Эрмитажта. Тажын эзедип, јербойыныҥ улузы оромын Кезер-Таш деп адап алган.

—Сӱрекей солун эмтир. Јурт јеезеде ӱредӱликтиҥ, су-кадыкты корыырыныҥ, культураныҥ тудумдары керегинде куучындап берзегер, Сӱнер Капитановна?

—Куладыда ла Боочыда орто ӱредӱлӱ школдор бар. Олордо јаан ӧмӧликтер иштейт, кӧп сабазы јиит ле орто јашту улус.

Кажы ла јурт бойы ФАП-ту. Куладыда ФАП-тыҥ туразы кемиле јаан, азыйда мында профилакторий де болгон. Боочыда айалга коомой, ФАП ӱредӱликтиҥ туразында иштеп јат. Бу јуртта ФАП-тыҥ јаҥы туразын тудары пландарга кирип калган, јерин темдектеп, керектӱ документтерди былтырдаҥ бери јазап салганыс. Тудум иштер быјыл башталарына иженедис.

Клубтарыс јакшы деп айдар керек. Куладыныҥ клубы 70-чи јылдарда тудулган, 2010 јылда мында јазашту јаан иштер ӧткӧн. Агаш клуб болор. Быјыл албаданып, Јеҥӱниҥ байрамына уткый тыштын јазап турубыс. Аймактыҥ башкартузы былтыр Боочыныҥ клубын јазаарга јакшы болуш эткен. Чыгарылган акчала тураныҥ кӧзнӧктӧрин ле эжиктерин солыганыс, котельныйды јаҥыртканыс. Је эдетен иштер база да бар.

Балдардыҥ садыныҥ сурагы кӱч турат: эки деремнеге 21 бала јӱрер јерлӱ бир ле садик бар. Јурт јеезеде јаткан эл-јонныҥ тоозы дезе быјылгы јылдыҥ бажындагы јетирӱлерле 714 кижи. Тургуза ӧйдӧ садикке барар 34 бала айылында отурат. Кеҥиде балдардыҥ сады тудулган кийнинде бистиҥ јерде тудулар деп иженедис.

Јуртта музей бар. Ол јылдыҥ јылу ӧйинде иштеп, ӱлӱрген айдаҥ кӱӱк айга јетире јабылып калат. Јайгыда кандый ла јерлердеҥ, ол тоодо ӧскӧ ороондордоҥ бистиҥ јерге кӧп туристтер келет, олор музейисти сӱреен кайкап кӧрӧт. Музейде јуулган кӧп тӱӱкилик материалдар — оригиналдар. Олорды корыырга келиштире айалгалар керек. Музейдиҥ туразы дезе туку коммуна, «Кызыл Кулады» ӧйлӧрдӧ тудулган. Бу тура бойы да тӱӱкилик кереес. Оны јаҥырта јазаар некелте туруп јат. Музейде Марина Михайловна Токтонова иштеген болгон, эмди Марина Вениаминовна Маркова иштеп јат. Аймакта культураныҥ јаҥы ишчизи Тамара Николаевна Якова музейисти келип кӧрӱп јӱрген ле оныҥ туразын јазаарга кандый бир ӱлекерге, программага кирери јанынаҥ куучын ӧткӧн.

—Сӱрее-чӧпти јуунадары кӧп муниципалитеттердиҥ ӧҥзӱре сурагы боло берген. Слердиҥ јерде айалга кандый?

—Бистиҥ јурттардыҥ албатызы сӱрее-чӧпти анаар ла тӧкпӧс, јер сайын чачпас улус. Анчада ла Боочы сӱреен ару јурт.

Кандык айдыҥ 22-чи кӱнинеҥ ала јурт јеезеде сӱрее-чӧп јуунадар субботниктер башталган. Улус бойыныҥ айыл-јуртыныҥ јанын арутап јат. Јурт јеезеде сӱрее-чӧп тӧгӧр эки јер бар. Олор чеденделген ле сӱреезин чого тӱртӱп салган. Сӱрее јуунадар јаскы иштер тӱгензе, катап буртовать эдерис.

Јаҥы јасактарла болзо, бис сӱреени ылгап јуур учурлу. Тургуза ӧйгӧ јетире эки јуртыстыҥ улузыла 90-га јуук јӧптӧжӱлер тургузылган. Улус айыл-јуртыныҥ сӱреезин ылгап, таарлап јууп салар керек, сӱрее јууган предприятиениҥ улузы келип, оны тартып апарар. Јуук ӧйдӧ бу иш башталар.

—Муниципал тӧзӧлмӧлӧрдиҥ чыдулары, олорго чыгарылган акча-манат – јон до, јаҥ да кеминде эҥ кӧп шӱӱжилген сурактардыҥ бирӱзи…

—Јурттыҥ, јонныҥ јадын-јӱрӱминиҥ сурактарын, кемниҥ чыдулары болгонынаҥ камааны јогынаҥ, аайы-бажына чыгып, ӧмӧ-јӧмӧ тӱҥей ле бӱдӱрер керек деп сананадым. Онойдо, бӱгӱн јербойында јолдорды јазаары аймактыҥ башкартузында. Онызы јакшы, не дезе, бисте бу ишти эдер техника да, арга да јок. Јердиҥ сурактарын алар болзо, олор алдында ӧйдӧ јурт администрацияда болгон, је 2016 јылда бу чыдулар аймакка берилген. Сананзам, оны јурт башкартуга берзе, артык болор эди, нениҥ учун дезе кандый кобы-јикте кемниҥ турлузы, ӧлӧҥ белетеген јери болгонын бис артык билерис. Јердиҥ сурактарыла улус элдеҥ озо биске келип јат. Бистиҥ колыста дезе не де јок.

Јер јанынаҥ блаашту, аайлашпасту сурактар чыгат ла олорды аайлаарга улус айлар сайын базат. Туразын окылу темдектеер, бала-барказына энчилеер сурактарла база ла аймак барар керек. Камык ӧй, канча кире акча чыгат: Куладынаҥ аймактыҥ тӧс јуртына јетире 40 км, ай сайын эки де катап Оҥдойго барза, карманга согулта. Јурт јеезелерде јердиҥ сурактарыла иштеген специалист отурган болзо, јурттардыҥ улузына сӱрекей јакшы болор эди. Ишјалду специалист.

Је эҥ кӱчи — ишке акча јок эмезе јетпей турганы. Јурт јеезениҥ таҥынаҥ иштеп алатан кирелтелери арга јок ас, 500 муҥ салковой кире, је оны да толо јууп болбой јадыс. Эмдиги ле ӧйдӧ улустыҥ тӧлӧбӧгӧн каландарыныҥ кеми 200 муҥ салковой кире. Бу јанынаҥ улуска бичикти бичип ле јадыс, айдып ла јадыс, је керек кӱч ле барып јат.

—Куучыныгарды угуп, Слерге бу иш јилбилӱ деп оҥдоп калдым.

—Школдо до ижим меге јарап туратан. Бу ишке улустыҥ толкузыла келгем. Улус удура келип, оҥдоп, јӧмӧп турарда, иштеерге јилбилӱ ле јеҥил. Мениҥ ижимниҥ тузазы јуртыма, јоныма артсын деп сананып турбай. Эткен ижиҥниҥ турултазы кӧрӱнип турза, бойыҥа да јакшы.

Аймактыҥ 10 јурт јеезелериниҥ јаандары бой-бойына болужып, јӧмӧжип, сӱрекей нак болгонын темдектеер кӱӱним бар. Бу јамыда узак иштеп келген улус билбегенисти айдып, оҥдобогонысты јартап, јаантайын болужат.

Светлана КЫДЫЕВА