Алтайдын Чолмоны

Туба культураныҥ тӧс јери – аҥылу јер

23.04.2020

Чой аймактыҥ Красносельское јуртындагы Тубалардыҥ культуразыныҥ тӧс јерине јилбӱӱ јаан. Оныҥ ады республикада, онойдо ок ыраак-јуук талаларда элбеде јарлу. Тӧс јердиҥ ижи, једимдери, амадулары јанынаҥ оныҥ јааны Алтай Республиканыҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи Васса ТАКПАЕВА мынайда куучындады:

—Тубалардыҥ тӧс јериниҥ ӧткӧн јолы байлык ла једимдӱ деп айдарга јараар. Ол тубалардыҥ культуразын, кӧгӱс байлыгын, јаҥжыккан јаҥжыгуларын чеберлеп корыыры, эл-јон ортодо оныҥ учурын элбеде јартаары јанынаҥ республиканыҥ тӧс учреждениелериниҥ бирӱзи деп јолду чотолот. Онойдо ок республикада алтай да, туба да эл-јон амыр-энчӱ, эптӱ-јӧптӱ јадарда, бистиҥ тӧс јер бу албатылардыҥ культуразын, јаҥжыгуларын, кӧгӱс байлыгын бир ле аай эдип, кӧнӱ апарат. Шак мынызын аҥылап айдарга јараар.

Ӧткӧн јолго кайра кӧрӧр болзо, Тӧс јердиҥ ичкери јолы 1999 јылдаҥ башталган. Јаан иш баштап клубта ӧткӧн. Онойып турала, ол магазин болгон турада иштеген. Турада эжик те, кӧзнӧк тӧ јок болгон. Албатыга, эл-јонго  тузалу иш 2008 јылдаҥ ала башталган. Мен бойым фермада иштеп турган тужым, иштиҥ ортозынаҥ јурттыҥ ӧктӧм јииттериле, онойдо ок јурттыҥ эл-јоныла ӧмӧ-јӧмӧ кӧп ишти эткенис.

Биске бу текши аймакка, талага тузалу ижисте Чой аймактыҥ администрациязы, аргачылар, темдектезе, Евгений Емельянов, ол туштагы лесхозтыҥ јааны болгон Татьяна Гигель ле оноҥ до ӧскӧлӧри тыҥ болушкан. Алтай Республиканыҥ башчызы болгон Михаил Лапшин тӧс јердиҥ јаан учурын оҥдоп, болужын јетирген. Ол ӧткӧн јолды  эске алып бичизе, бӱткӱл бичик болор.

Јаан болужын республикада, онойдо ок ороон кеминде байлык ченемелдӱ, билгири бийик билимчи Анастасия Семеновна Тодожокова јетирген. Мен бӱгӱнге јетире бу кижиге быйанду јӱредим. Санаама кирет, алтай калыктыҥ съезди болгон. Мен оныҥ ижинде туружып, Анастасия Семеновнаныҥ болужыла баштану да бичигем, куучын да айткан эдим.

Мен ол јылдарда тӧс јердиҥ јааны болуп јаҥыскан иштегем. 2013 јылдаҥ ала бойыныҥ ӧйинде Алтай Республиканыҥ депутады болгон Виктор Суразаковло кожо ӧмӧ-јӧмӧ иштеп јадыс.

Ижис каруулу да, кӱч те болзо, је јилбилӱ. Мен байа ӧрӧ айттым, Тубалардыҥ тӧс јери де болгон болзо, је алтай калыктыҥ культуразы учун бис база каруулу болгоныс. Олордыҥ бирӱзи бирӱзи јогынаҥ болбос ине. Бис ончо ӧткӧн Эл-Ойындардыҥ эрчимдӱ туружаачылары. Тил јанынаҥ эмеш уур-кӱчтер бар эмей. Је бис бедиренип, јаан јашту улусла, база билимчилерле туштажып, бичиктердеҥ казынып ӱренгенис, темиккенис. Онойып, «Ырысту» деген алтай, орус, туба албатылардыҥ фольклорлык ӧмӧлигин тӧзӧгӧнис. Биске болужын Николай Семенович Черноев (амырап калган) ӧрӧкӧн јетирген. Јажы јаан да болзо, бир де кӱчсинбес, качан да мойношпос, бир сӧслӧ, ары јанынаҥ јайалталу артист болгон. Топшуурла ойноп кожоҥдоор, Эл-Ойындардыҥ эрчимдӱ туружаачызы, јаҥжыккан чӱм-јаҥды ончозын јаҥдаар, кӧргӱзер болгон. Мен де бойым тилди билерим,  кожоҥдоп то јадым. Кыстар дезе бу ӧрӧкӧннӧҥ кӧпкӧ ӱренген. Баштап бир бӧлӱк кыстар болгон: јайалталу балдар — кожоҥдоор до, бијелеер де.  «Кӱничек» деген јайаан ӧмӧлик алтай, орус, туба калыктардыҥ бијелерин бијелеген.

Бистиҥ тӧс јер тӱӱкиде баштапкы катап Јӱрӱк байрамды ӧткӱрген. Баштапкы байрамды ӧткӱрерге эмеш јалтанганыс. Бистиҥ оны алып чыгарга ийдебис једер бе деген санаалар болгон ло. Кем јок, Јӱрӱк байрамыс јолына чыгып кӧндӱккен. Бӱгӱнги кӱнде ол республикада јаан байрамдардыҥ бирӱзи деп јолду чотолот. Баштапкы ӧйдӧ бу Тӧс јер јаҥыс ла алтайлардыҥ ба деген сурак оноҥ-мынаҥ угулатан. Је оноҥ кем јок боло берген,  айалга јакшы бойы ла арткан. Эмди ончо улус бистиҥ тӧс јеристе башка-башка калыктардыҥ байрамдары да, ӧскӧ дӧ кӧдӱриҥилер теҥ-тай ӧдӱп турганын кӧрӱп јарадат. Бойлоры да кӱӱнзеп келип туружат. Бис ончобыс Алтайда, бирлик биледе амыр-энчӱ јадып иштейдис, бала-барка, мал-аш азырайдыс.

Бис Чага байрамды база баштап ӧткӱргенис, эмди де ӧткӱредис.   Јылгайакты тулаан-кандык айларда аймак кеминде кӧп јылдар туркунына ӧткӱрип јадыс. Анда Турачак, Майма аймактар эрчимдӱ туружат. Темдектезе, ӧткӧн јылда аймак кеминде Јӱрӱк байрам Ӱйменде ӧткӱрилген, бис ондо база туруштыс. 2019 јылда Ӧс калыктардыҥ кӱнине учурлай Кош-Агаш аймакта ӧткӧн јаан байрамда бийик кеминде туруштыс. Сӱреен јараш ла јакшы байрам болгон.

Биске «Јаражай алтай кыстардыҥ» кӧрӱ-маргаанында туружарга кӱчке келижет. Ондо туружаачы кыс бойыныҥ угы-тӧзи, сӧӧги керегинде куучындаар керек ине.

Эл-Ойындарда, Јӱрӱк, Јылгайак байрамдарда аш-курсактыҥ «Подворье» деген кӧрӱ-маргаандары јакшы ӧдӧт.  Албатыныҥ амадап экелген аш-курсагы столдорго бадышпай јат. Тубалардыҥ курсак-тамагы озодоҥ бери јылыйбай келгенин шак ондый кӧрӱ-маргаандар јарт керелеп јат. Калба, аҥ-куштыҥ эди, балык, јӱзӱн-башка јерлик каттар, кузук ла оноҥ до ӧскӧзи јык толо болот.

Мен бойым аҥчы улустыҥ билезинеҥ.  Јаан ла нак биледе ӧскӧм. Биледе он бир бала болгоныс. Энем Наталья Трофимовна Берелова ады-јолы јарлу, аткан огы јерге тӱшпес аҥчы болгон. Чечен аҥчы деп,  бойыныҥ ӧйинде энеме 16 калибрлӱ мылтык сыйлаган. Аткан-тапкан алузын заготконторага табыштырып, ордына курсак-тамак алып, бисти азыраган.

Адам Тихон Тимофеевич Берелов кӧстӧҥ болгобос кижи болгон. Энем аҥдап барза, эш-нӧкӧрин кожо алатан. Ол токпокло агашка согор, ондо отурган куштар учуп чыгар. Бу ла ӧйдӧ энем мылтыктаҥ адар. Адам кӱчтӱ, чыйрак, тегин отурарын сӱӱбес кижи болгон.

Оогоштоҥ ала јиилек-катты да, алуны да јакшы билерим. Аарчы-курутты, чегенди, алтай аракыны азатанын, талкан-кӧчӧни эдетен аайын ончозын билерим. Сокы, сокыбала, баспак ла оноҥ до ӧскӧлӧри меге јуук ла таныш.

Оныҥ учун тӧс јерде коштой јурттардаҥ келген балдарга, кыш ӧйинде Чага байрамды ӧткӱрип, јаламазын буулап, боорсокторын быжырып, бала-барканы кӱндӱлейдис.

Музейде экскурсиялар, мастер-класстар  ӧткӱредис.

Васса Тихоновна алкы бойы Турачактаҥ.  Чой аймактыҥ  депутаттар Совединиҥ ӱч созывыныҥ депутады да болгон, фотојуругы республиканыҥ Кӱндӱниҥ доскозында да турган. Культурада јирме јылдаҥ ажыра иштеп јат. Јаш ӧйинде культпросвет училищеде ӱренерге амадаган, је энезине карындаштарын ӧрӧ тартарга болужар керек болгон. Чаҥкыр амадузы јӱрӱмде тӱҥей ле бӱткен деп айдарга јараар.

Ол бӱгӱн кызыныҥ беш балазын таскадат. Јаан барказы Роман Такпаев ГАГУ-да ӱренет, спортчы, Россия кеминде ӧдӱп турган маргаандарда туружат. Карындажы Валера база ГАГУ-да ӱренет. Ӱчинчизи  кыс, ол кинологтыҥ ӱредӱзин божоткон. База эки барказы уулчактар, 6-чы ла 4-чи класстардыҥ ӱренчиктери.

Васса Тихоновнаныҥ башкарып јаткан тӧс јерине бурылар болзо, олордо јакшы сцена бар болуптыр. Ол олордыҥ оморкодузы. Тургуза ӧйдӧ Тубалардыҥ культуразыныҥ Тӧс јеринде јаан ла учурлу иш ӧдӧт. Јурт бойы оогош то болзо, је јӱрӱм кайнап јат.

Чой аймактыҥ Красносельское јуртында тӧс јер 2015 јылда бойыныҥ эжигин јазалду чынык иштиҥ кийнинеҥ ачкан. Культураныҥ Тӧс јерин чыныктап јазаар ишке керектӱ  акча-манатты эл-калыктардыҥ керектери аайынча федерал агентство чыгарган. Јӧмӧлтӧ-болуш Россия Федерацияныҥ Тӱндӱктиҥ, Сибирьдиҥ ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ ас тоолу ӧс калыктарыныҥ социально-экономикалык ӧзӱмин јӧмӧӧр программа аайынча чыгарылган. Культураныҥ тӧс јерин јаҥыртып јазаарыныҥ, ӧйдиҥ јаҥы некелтелерине келиштирериниҥ текши баазы эки миллион салковойдоҥ ажыра болгон.

Чыгарылган акча-манатка театральный креслолор, ӱнделтер ле јарыдар эдимдер бӱткӱлинче, кеп-кийимдер, јетирӱлик стендтер ле тудунатан эдим-тудумдар алылган. Ӱзеери тӧс јердиҥ тӧс туразы база чыныкталган ла алтайлардыҥ јаҥжыккан айлына келиштире јаан эмес музей тудулган.

Тӧс јердиҥ кӧдӱриҥилӱ ачылтазында амадап айттырган айылчылар, тубалардыҥ јаандары эрчимдӱ туруштылар. Ачык эжиктиҥ кӱнинде јаҥжыкканы аайынча агаш айылды алкаар чӱм-јаҥ ӧткӧн. Онойдо ок туба албатыныҥ кӱӱлериниҥ эки јуунтызыныҥ таныштырузы ӧткӧн. Јакшынак байрамга таланыҥ јайаандык ӧмӧликтери келип, јуулган албатыны кожоҥдорыла,  бијелериле уткыды. Байрам болгон адында алтай эл-јонныҥ озодоҥ бери јаҥжыккан аш-курсагы арбынду ла јайым болгонын айылчы да, тегин де улус аҥылап, алкыш-быйанын айдыштылар деп, Васса Тихоновна айтты.

—Быјыл куран айдыҥ 9-чы кӱнинде — Ӧс калыктардыҥ телекейлик кӱнинде – Чой аймакта Јӱрӱк байрам ӧткӱрилери темдектелет. Коронавирус јабызап, ончо неме ордына тура берзе,  јерлештеристи јараш ла учурлу байрамыска кычырадыс – деп, Васса Тихоновна кычыраачыларга баштанды.