Алтайдын Чолмоны

Билимге берилген јӱрӱм керегинде

28.04.2020

2019 jылда кандык айдыҥ 29-чы кӱнинде ак-jарыктаҥ, Алтай-Каҥайдаҥ кӧп jаш jажаган билимчи, филология билимдердиҥ докторы Зоя Сергеевна Казагачева jӱре берген эди. Бир jыл тӱрген-тӱкей ӧдӧ берди. Ады-чуузы телекейге jарлу билимчини Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлик институдыныҥ билимчилери, кожо иштеген коллегалары эске алып, оныҥ jӱрген jӱрӱмин, ӧткӧн jолын, бӱдӱрген jаан ижин, ченемелин бийик баалап ла эзедип туру.

Зоя Сергеевна Казагачева 1931 jылда ӱлӱрген айдыҥ 31-чи кӱнинде Шабалин аймактыҥ Ӱстӱги-Чаргы jуртында чыккан. Зоя Сергеевнаныҥ эске алынганыла болзо, оныҥ адазы Улаган, Кош-Агаш аймактарда иштеген эмтир. Улаганныҥ школында ӱренгени керегинде Зоя Сергеевна jылу-jылу эске алыныштар куучындайтан: канайда школго барганы, энези оны орус тилле ӱренер класска отургысканы, су-алтай тилдӱ бала орус сӧстӧрдиҥ ӱнгӱр табыштарын баштап тарый тунгакжырада айдып туратаны…

Зоя Сергеевна школдыҥ кийнинде Горно-Алтайскта педучилищени ӱренип божодоло, Курай jурттыҥ jетиjылдык школына баштамы класстардыҥ ӱредӱчизи болуп иштеп барган. Jыл ӧткӱре иштейле, ол пединститутта тӱӱки-филологиялык факультеттиҥ алтай бӧлӱгине ӱренерге кирген. Институттыҥ кийнинде Зоя Сергеевна областьтыҥ национальный школында орус ла алтай тилдердиҥ, литератураныҥ ӱредӱчизи болуп иштеген эмтир. Бу школдо иштеп тура, Зоя Сергеевна jаан класстарда алтай литератураны канайда эптеп ӱредерине ууламjыланган ишке таскап, литератураныҥ программаларын тургузар ӱлекерлер баштаптыр.

Jаштаҥ ала ӱредӱге ончо бойын беринип ӱренген, оноҥ ижин кичееп бӱдӱрген Зоя Сергеевна алтай ла орус литератураныҥ чӱмдемелдерин кӧп кычырган, учурын тереҥжиде шӱӱген ле jазымдаган, оны школдордо тӱҥдештире ӱредерине темденген. Мынайда шыраҥкайланып иштенген ӱредӱчини билимниҥ ишчилери аjарып, оны аспирантурага белетеген эмтир. Анайда Зоя Сергеевна 1963 jылда СССР-диҥ Билим академиязыныҥ А. М. Горькийдиҥ адыла адалган телекейлик литератураныҥ институдына аспирант болуп кирген болтыр. Аспирантурада ол алтай литератураныҥ тӧзӧлгӧн айалгаларын шиҥдеген. 1967 jылда Зоя Сергеевна филология билимдердиҥ кандидады болорына ууламjыланган диссертацияны корып алган. Ол иштиҥ турултазы болуп, «Зарождение алтайской литературы» (1972ј.) деген монография кепке базылган.

1971-1980 jылдарда Зоя Сергеевна Москвада ӱредӱликтиҥ министерствозында национальный школдор аайынча билим шиҥжӱ ӧткӱрер институтта иштеген. Бу ӧйдӧ Зоя Сергеевнаныҥ ижи школдорго керектӱ программалар, алтай литератураныҥ ӱренер бичиктерин тургузарыла колбулу болгон. Билимчи 5-чи, 8-чи, 9-10-чы класстардыҥ литературазыныҥ авторы.

Школдорго программазын, ӱренер бичиктерин тургузып тура, билимчи тӧс шиҥжӱ ижин коштой улалтып jат. Ол ӧйдӧ белетеп чыгарган бичиктери: 20-30-чы jылдардыҥ чӱмдемелдериниҥ «Таҥдакталып таҥ адат» деп jуунтызы (1976), «П. В. Кучияк. Эске алыныштар, дневниктер ле письмолор» (1979), «Чӧбӧлкӧптӱҥ jӱрӱми» (1980).

1980 jылдаҥ ала 2017 jылга jетире Зоя Сергеевна Горно-Алтайскта тӱӱки, тил ле литература аайынча билим-шиҥжӱ иш ӧткӱрер институтта (эмди —  Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлик институдында) иштеген. Баштапкы jылдарда Зоя Сергеевна институттыҥ учёный качызы  болгон. Оноҥ С. С. Суразаковтыҥ 1970 jылдардыҥ учкары эткен баштаҥкайынаҥ тарта, Новосибирскте филология институдында тӧзӧлгӧн «Сибирьдиҥ ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ калыктарыныҥ фольклорлык кереестери» деген 60 томду тизӱ бичиктерди белетеп чыгырар ӱлекер аайынча алтай фольклорло бичиктер тургузарыныҥ кураторы боло берген. Ол алтай кай чӧрчӧктӧрдиҥ томын тургузар ишти бойына алынып, С. М. Каташевле кожо иштеп баштаган.

Мындый jаан ишти бӱдӱрерге озо ло баштап алтай фольклордыҥ чӱмдемелдерин jууп алар керек болгон. Академия билимдердиҥ некелтелериле, алтай кайды кӱӱзиле, тууjылап айтканыла кожо грампластинкага салары болгон. Мындый амадуларды бӱдӱрерге музыковедтер керек. Анайда Новосибирскте М. И. Глинканыҥ адыла адалган консерваторияныҥ ишчилериле биригип, Алтай ичиле текши экспедициялар ӧткӱрер иш башталган. Бу ишти аайлап-баштап апарган кижи Зоя Сергеевна Казагачева болгон. Экспедицияныҥ турчылары эҥ каскак jолдорлу Jазатырда Аркыт ичиле атту jорыктап, Алтай ичиндеги аймактарды ончозын айланып, алтай оос чӱмдемелдерди «калбакчадаҥ» jууган. Андый иштердиҥ камаанында 1997 jылда «Алтайские героические сказания» деген том чыккан (авторлоры З. С. Казагачева ла С. М. Каташев). Бу бичикте алтай тирӱ кай Алтайдыҥ атту-чуулу кайчыларыныҥ (А. Г. Калкинниҥ, Т. А. Чачияковтыҥ, С. И. Савдинниҥ) ӱниле кайлалып, айдылып калганы – ол ак-jарыкта алтай калык ортодо, телекейде эҥ кайкамчылу ла кереестӱ керек болуп калган.

Зоя Сергеевна 1980 jылдардыҥ ичинде институтта фольклордыҥ бӧлӱгин база башкарган. Ол академ тизим бичиктердиҥ алтай чӧрчӧктӧрлӧ, кожоҥдорло, чӱм-jаҥдарла белетелип турган бичиктерине чӱмдемелдер jуурына jаан камаанын jетирген. Jылдар сайын экспедициялардыҥ ижинде туружып, ончо алтай жанрларла кӧп материалдар jууган. Калганчы катап 2008 jылда Зоя Сергеевна фольклорист коллегаларыла кожо Кан-Оозы, Улаган аймактарда иштеген эди.

Алтай кай чӧрчӧктӧрлӧ Зоя Сергеевна докторский диссертация бичип, 2002 jылда оны телекейлик литератураныҥ Москвадагы А. М. Горькийдиҥ адыла адалган институдында jеҥӱлӱ корыган.

Зоя Сергеевнаныҥ билим иштериниҥ текши тоозы 250-неҥ ажыра. Оныҥ таҥынаҥ бичиген билимдик иштери: «Алтай литературыныҥ тӧзӧлгӧни», «Очы-Бала», «Кан-Алтын» алтай кай чӧрчӧктӧр». «Кайчылар  А. Калкин, Т. Чачияков, С. Савдин» ла оноҥ до ӧскӧ  кӧп тоолу иштер.

Зоя Сергеевнаныҥ Александр Сазонович Суразаковло кожо 1990 jылдарда чыгарган «Кан-Алтай» деп журналы  Алтай Республикада эҥ jилбилӱ ле ӱредӱлик эрчимдӱ болгон. Анда тургузылган сурактар алтай ӧс билимниҥ jаҥы некелтелерине келишкен.

Зоя Сергеевна 1980-1990 jылдарда Сазон Саймович Суразаковтыҥ энчизи эл-jон ортодо, ороонныҥ билиминде текши jарлу болорына jаан камаанын jетирген – профессордыҥ иштерин ле ол керегинде бичиктер белетеп чыгарган: «Алтай кай» (1985), «Чактардыҥ тӱбинеҥ» (1982), «Алтай керегинде сӧс» (1985), «Ӱргӱлјик Алтайдыҥ уулы» (1990).

Зоя Сергеевнаныҥ база бир аҥылу ижи – ол «Диалог поколений в эпистолярной истории» деп бичиги болуп jат. Бу бичигиле билимчи 20-чи чактыҥ билимдик jӱрӱмине кереес тургузып салган. Бичикти колго алза, канча-канча ӱйе улустыҥ jӱрӱмдик тӱӱкизи кижиниҥ кӧзине кӧрӱнип, ӧзӧк-буурына эбелип, эзелип келер.

Зоя Сергеевна Горно-Алтайскта пединституттыҥ тӱӱки-филологиялык факультединде алтай бӧлӱкте 1970-чи jылдардыҥ учында, 1980-чи jылдардыҥ  бажында алтай литератураны школдо ӱредер эп-аргалар керегинде лекциялар кычырганы эзиме кирип jат. Ол jиит улуска, jаш билимчилерге сӱрекей кӱӱнзеп, олорго jаантайын аjару эдип, болужатан. Jе бойыныҥ ӧс билимдик кӧрӱм-шӱӱлтелерин белен «сындырбас, тууралатпас» болгон…

Зоя Сергеевнаныҥ 85 jажына учурлалган юбилейлик билим конференцияныҥ ады «Билимге учурлалган jӱрӱм» – «Жизнь, посвящённая науке» деп адалган эди. Ол чып ла чын айдылган сӧс. Нениҥ учун дезе, Зоя Сергеевна алтай билимге бойыныҥ jӱрӱмин кысканбай да, jалтанбай да берген. Билимчи бойыныҥ кӧксинде алып jӱрген ийделерин (идеяларын), амадуларын jӱрӱминде чындык ла чыҥдый кеберлӱ эдип бӱдӱрерге умзанган.

Jе билимчи эзен jӱрерде бисти jӱрӱмниҥ, билимниҥ jолына баштаган, кийдирген учун алкыжысты да, быйанысты да айтканыс. Мынаҥ озо jылдарда, Зоя Сергеевна эзен тужында, оныҥ билимдик ижи, jайаандыгы керегинде профессор Н. М. Киндикова толо бичиген эди, бис ого тайанып, эмди билимчиниҥ ӱргӱлjик эземин кереестеп, баалап салдыс. Ӱзӱлбес-тӱгенбес телкемде jаан ла тоомjылу билимчибистиҥ сӱр-сӱнези амыр ла болзын…

 М. ДЕМЧИНОВА,

филология билимдердиҥ кандидады,

Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ

адыла адалган билим-шиҥжӱлик

институдыныҥ баш билим ишчизи