Алтайдын Чолмоны

Бирлик калык болорыс па?

28.04.2020

Калганчы јылдарда бистиҥ Алтай – эм-томныҥ ортолыгы болордыҥ ордына туристтердиҥ чубажар јери боло берди. Нениҥ учун дезе, улу билимчилердиҥ, тӱӱкичилердиҥ, философтордыҥ «Алтай – кижиликтиҥ тӧс јери» (Н. Рерих), «Алтай – тӱрктердиҥ кабайы» (Л. Гумилев) деген иштериндеги шӱӱлтелери керелеп куйбуртат. Эмезе «Алтай – алтын кырлар, агару јер» деп кӧчӱрилгени де солун болуп туру.

Алтай эбиреде Кыдат, Монголия, Казахстан ороондорло гран-кыйулу. Бу ороондордо тыш бӱдӱмиле алтайларга тӱҥей ӧс калыктар јуртайт. Олор алтайларга бӱдӱштеш. Ук-тӧзиҥ паспортто бичилбеген болзо, олорго бойыҥ кандый нациялу болгоныҥды канайда јартаарыҥ?

Јайгыда эҥ ле кӧп туристтер келип турган јерлер – Алтай Республиканыҥ Чамал аймагында Кара кӧлдӧр. Бир учурал: муҥ туристтеҥ (алтайлардаҥ јол-јорыкка ас улус јӱрет) јӱк 10 кижи јербойыныҥ болуп калган. Амырап отурган алтайлардыҥ јаныла ӧдӱп брааткан туристтер олорло кыдат тилле јакшылашкан. Бистиҥ туристтер алаҥ кайкажып, «бис кыдаттар эмезис, бис — алтайлар» деп олорго каруу берген. Олор удура сураган: «Андый калык бар ба?»

Бис бӱдӱжисле чын ла кыдаттарга, монголдорго тӱҥей калык. Је олордоҥ канайда аҥыланадыс? Бойыныҥ ӧйинде бистиҥ ӧбӧкӧлӧрис кӧп тоолу кыдаттарла колыжарынаҥ јалтанып туратан. Олор «эдегинеҥ ажынып турган калык» дейтен. Онойып, алтайлар коруланарга, орус калыкка биригип, ас тоолу тӱрктер болуп артып калган.

Бир катап мен Польшадаҥ келген айылчыларла кожо јӱргем. Олор бисти алтайлар деп база билбеген, бурят укту деп бодогон. Мен бойымныҥ ук-тӧзимди бӱдӱмјилеерге паспортымды ачкам. Анда ук-тӧс (национальность) бичилбегенин кӧрӱп, сӱрекей кайкаган эдим. Соҥында мен каланыҥ ЗАГС-ында бойымныҥ угы-тӧзимди керелеген документ алгам – ондо мен алтай биледе чыкканым чике бичилген эмтир. Бу ончозы ундылып калар эди…

Је коронавирустыҥ чочыдузыла колбой, меге видеоролик аткардылар. Ондо москвичтер тува укту кижидеҥ «тууралап» турганы согулган эмтир. Ол бойы дезе москвичтерге «мен кыдат эмезим, Тувадаҥ келгем, угы-тӧзим тыва» деп айдып турган. Бир ороондо јадала, бой-бойыс керегинде, ӧскӧ уктар керегинде билбезис карыкчалду. Телевизорло до оок калыктарды кӧргӱспей барган да…

Горно-Алтайсктагы государственный универиситетте јылдыҥ ла кӱӱк айда Тӱрк тилдер ле литературалар аайынча бастырароссиялык олимпиада ӧткӱрилет. Биске Тувадаҥ, Хакасиядаҥ, Якутиядаҥ, Татарстаннаҥ, Башкортостаннаҥ, керек дезе Казахстаннаҥ, Кыргызстаннаҥ студенттер келип јат. Олор тӱрк калыктардыҥ кабайы болгон Алтайды кӧргӧниле, алтай тил телекейде јебрен тӱрк тилдердиҥ бирӱзи болгоныла, алтайлар ас та болзо, тилиле, тӱӱкизиле артып калганыла оморкоп јангылайт. Ороонныҥ президенти В. В. Путин шак бу шӱӱлтени база улайын айдып туру. Оныҥ сӧстӧриле канайып оморкобозыс! Баштап айтканы таштагы јебрен бичиктер, оноҥ алтай тил – тӱрк тилдердиҥ тӧзӧлгӧзи деп чокымдады. Оныҥ сӧстӧрин школдорго, алтаистика ла тӱркология факультеттиҥ тыштында баннерге бичип те салгадый.

Је ондый да болзо, Алтай Республикада алтайлар ортодо бӧлиниш, «айрыланыш» башталган. Тӱндӱк алтайлар литературный тилдиҥ диалекттерине тайанып, таҥынаҥ калыктар болуп аҥыланды, олорго керек дезе ыраак аймактардыҥ телеҥиттери кожулды.

«Айрылганды айу јиир, бӧлингенди бӧрӱ јиир» деп тегин айдылбаган. Бойыныҥ ӧйинде улу Г. И. Чорос-Гуркин мындый айалга болорын озолондыра шӱӱп, ас тоолу калыктарды: шор, хакас, алтай калыктарды — бирлик јӱрзин деп кӱӱнзеген. Оныҥ шӱӱлтезин керекке албагыныстыҥ шылтузында тилин ычкынган шорлор кайылып барадыры. Алтай ла хакас тилдер јоголотон тилдердиҥ бирӱзи деп, Кызыл бичикке кирген!

Мындый керектиҥ шылтагы, мен бодозом, јаҥы ӱйе бойыныҥ тӧрӧл тилин, тӱӱкизин, культуразын, јаҥжыгуларын, чӱм-јаҥдарын тереҥ билбес болгонынаҥ улам. Чынынча айтса, алтай калыктыҥ озодоҥ бери аданган тӱӱкилик ады «телеҥит» туру. Тӧмӧнги де алтайлар — телеҥиттер. Оны эмдиге јетире Улаган ла Кош-Агаш аймактарда јуртаган алтайлар аданат, нениҥ учун дезе олор, тӧмӧнги аймактарга кӧрӧ, орус каандыкка 150 јыл орой кирген. Је алтай баскан Алтай јерис бар, тӧрӧл алтай тилис бу ӧйгӧ јетире јылыйгалак эди…

Качаннаҥ ала мындый булгалыш башталган дезе, 2010 јылдагы тооалышта этнографтардыҥ болужыла бӱткӱл калык оок субэтносторго бӧлӱнип, кажызы ла таҥынаҥ калык болорго умзанган туру! Озо ло баштап олорго бойлорын бир калыктыҥ јӱк субэтносторы деп бӱдӱмјилеп керелеер керек болгон! Онызы јок. Бӱткӱл тилдиҥ јарчызы (диалекттери) аайынча јарлу билимчилердиҥ шӱӱлтелерин јоголтып салдыс. Ол — В. В. Радловтыҥ, Н. А. Баскаковтыҥ, С. С. Суразаковтыҥ ла кӧп ӧскӧ дӧ тӱркологтордыҥ монографияларында алтай тилдиҥ јарчызы таҥынаҥ јарт айдылып калган. Олордыҥ ады-јолы бастыра тӱрк телекейде јарлу. Је јаҥы ӱйе олордыҥ бичиктерин оҥдобой тура, тӧрӧл тилин билбей, калыгыныҥ тӱӱкизиле, культуразыла тереҥжиде танышпай, ыраада сананбай, шӱӱбей тура, бу шӱӱлтелерди јоголтып салдылар.

Алтайларды Тӱндӱктеги оок калыктарга тӱҥейлебес керек.

Быјыл Россияныҥ, ол тоодо Алтай Республиканыҥ калыктарыныҥ тооалыжы аайынча јаан иш ӧдӧр. Мында алтайлар бирлик калык болгонын бир кижидий кӧргӱзер, айдар керек. Совет ӧйинде алтайлардыҥ тоозы 75 муҥ болгон, ол тоодо 53 муҥ кижи тӧрӧл тилин билген. 2002 јылдыҥ тооалыжында бойын алтайлар деп јӱк 67236 кижи аданган. 2010 јылдыҥ турултазын айтпайын. Бӱгӱн, «јеҥилтелерге» болуп, кӧп алтайлар ас тоолу субэтносторго кирген: туба, телеҥит, чалканду деп аданып. Бӱгӱн бис келер ӧйдӧ бирлик калык болуп артарыс па деп  сананбазабыс, эртен орой болуп калар.

Хакасияда јаан эмес јеҥилтелерге болуп, кӧп улус шорлор деп бичидип турулар. Олордыҥ башкарузында национальностьтордыҥ ла  тергеелик политиканыҥ министерствозы бар эмтир. Анда хакастардыҥ шӱӱлтелерин угат. Алтай Республикада дезе бу сурак ачыгынча артат.

Конституцияга башка-башка калыктардыҥ национальнозын чокымдап, олор ук-тӧзин паспортто темдектеер арга болор учурлу деп шӱӱлте эдедим. Эйе, бис россияндар, је кажыбыс ла — якуттар, хакастар, тувиндер, алтайлар, башкирлер, татарлар ла ӧскӧлӧри де башка национальностьту. Ол аҥылубыс Россияныҥ гражданининиҥ паспортында темдектелзин. Ол аҥылубысла бис оморкоорыс ла бой-бойысты тоорыс. Тооалышта дезе бис алтайлар деп темдектедип, субэтносты скобкада бичиир керек.

Бис — бирлик алтай калык деп оҥдоор ло оныла јӧпсинер керек. Башка-башка диалекттерлӱ тӧрӧл алтай тилис тирӱ тушта, Алтай Республика деген кичӱ Тӧрӧлис бар тушта, бис бирлик, бис кӧп нацияларлу Россия орооныстыҥ бир калыгы.

Н. КИНДИКОВА,

филология билимдердиҥ докторы, профессор.