Алтайдын Чолмоны

«Оҥдойдо он кӱлӱк, он кӱлӱктеҥ мен кӱлӱк!..»

28.04.2020

 

Тоолу кӱндердеҥ самбо кӱрешле телекейдиҥ экстра кемдӱ јаргычызы, Россия Федерацияныҥ спортыныҥ ла физический культуразыныҥ отличниги, Алтай Республиканыҥ нерелӱ тазыктыраачызы, СССР-дыҥ спортыныҥ узы, кӱрештиҥ телекейинде ады-чуузы элбеде јайылган «Алып» деп аҥылу залдыҥ баш тазыктыраачызы болгон Сергей Юракаевич Аткуновтыҥ ак-јарыктаҥ јӱре бергенинеҥ бери туй ла бир јыл болор.

Эзен-амыр јӱрген болзо, республикада самбо кӱрешти ӧскӱреринде эрчимдӱ туружып, албаты-јон ортодо тоомјызы там бийиктеп, ол ло омок-седеҥ бойы јӱрер эди. Је салым сакытпады, конок кондыртпады. Алтайдыҥ алып баатырыныҥ јӱреги айланып келген алтан экинчи јазында оору-јоболго чыдашпай, кенейте токтоп калды. Бу јылыйту оныҥ айылдагы улузына, тӧрӧӧн-туугандарына, антыгарлу најыларына, таскаткан ӱренчиктерине тереҥ шырка ла сорбу артырды.

Бӱгӱн бис озогызын ойгортып, эскидезин эзедип, 2004 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 14-чи кӱнинде  газетте јарлалган јилбилӱ интервьюга ойто катап бурылып, оны кепке базып јадыс.

Микола Драшковичке быйан

—Сергей Юракаевич, бу ла јаҥы Красноярскта ӧткӧн телекейлик чемпионатта Россиядаҥ јӱк ле он беш јаргычы иштеген деп уктыс. Ол тоодо — Слер. Туулу Алтайдыҥ спорттогы тӱӱкизинде бу баштапкы мындый оморкодулу  учурал болуп јат.

—Мынаҥ озо Россияныҥ чемпионаттарына, телекейлик учурлу бир кезек маргаандарга јӱрӱп, баштапкы ченелтелерди једимдӱ ӧткӧм деп айдарга јараар. Оныҥ кийнинде спортто элбеде јарлу Кстово калада јаргычылардыҥ ӱредӱ-семинарында турушкам. Экзамендер табыштыргам. Јакшы темдектер алып, бойыма телекейлик чемпионатта иштеер јол ачтым.

Чемпионатта Сибирьдеҥ база эки кижи болды. Омсктоҥ Александр Горбунов ло Улан-Удэнеҥ нӧкӧр кижи Тымен Санжи. Ӧкпӧӧриш те болды. Кӱрешчилерди бескелееринде ле кебиске чыгарарында туруштым. Красноярскта анайда ок кебистиҥ јанында јаргычы болуп иштеерге келишти.

Телекейлик чемпионатта эпшилер база тудушкан. Бистиҥ ороондо ӱй улус ортодо мынаҥ озо мындый кемдӱ маргаандар бир де катап болбогон деп айдар керек. Россияныҥ јуунты командазы учун Сибирьдеҥ сок јаҥыс Марина Ковригина кӱрешкен. Јиит кыс сӱрекей јакшы тудужып, бойыныҥ бескезинде чемпион болуп чыккан. Ол сыйга јеҥил јорыкту «Лада» кӧлӱк алды.

Бойым чемпионатта спортчыларла, тазыктыраачыларла, јаргычыларла эптӱ-jӧптӱ иштедим. Учына тӱшпедим. Бийиркеп база јӱрбедим. Маргаанныҥ тӧзӧмӧл јаны кайкатты. Спортчыларды олор чылап тоор, олор чылап макка кӧдӱрер керек. Арбитрлердиҥ ижин чемпионатта јаргычылардыҥ телекейлик биригӱзиниҥ јааны Василий Троянович Перчик башкарган. Ол бойы Пермь областьтыҥ Краснокаменск калазынаҥ. Мениҥ болгон кебизимде ишти Югославиядаҥ келген телекейлик кемдӱ јаргычы Микола Драшкович билгир башкарды. Драшкович кӱрештиҥ телекейинде сӱрекей тоомјылу кижи. Ол качан да кату-кабыр сӧс айтпас. Меге кӧп јакшы јӧп-сӱмелер айдып берди. Ачык-јарык кӱӱндӱ Микола Драшковичке јаан быйанду арттым.

Јаргычыныҥ ченемели бир эмештеҥ јуулып ла јат. Красноярскта меге телекейлик кемдӱ јаргычыныҥ кере бичиги табыштырылды. Бу јаҥыс та акту бойымныҥ керегим эмес. Оны кайыш курлу калыгымныҥ спорттогы једими деп кӧрӧдим.

 

Баштапкы алтамдар

—Ижигерди калык кеминде кӧрӱп турганыгар јакшы. Јолду айдадыгар. Бойыгар спортко качан, кайда келгенигер?

—Кӱрешке Оҥдойдо школдо ӱренип турала, јӱрӱп баштагам. Самболо танышкан ӧйим 1973 јыл. Баштапкы тазыктыраачым — Николай Кулачев. Ол ак-јарыктаҥ арай ла эрте барган. Ӱредӱчибистиҥ ады-јолын кереестеп, Оҥдойдо јылдыҥ сайын «Кулачевтыҥ сыйы» деп маргаан ӧткӱредис.

Школдыҥ кийнинде Кӱпчегенде иштегем. Оноҥ Барнаулга барып, Валерий Андреевич Метелицаныҥ «Спарта» деп клубында тазыктырынгам. Барнаулдаҥ черӱге баргам. Кийнинде физкультураныҥ Омсктогы институдында (эмди спорттыҥ академиязы — А. А.) кӱрештиҥ бӧлӱгинде ӱренип, тренер-таскадаачыныҥ дипломын алдым. 1981 јылда бастырасоюз турнирде туружып, СССР-дыҥ спортыныҥ узы деген нереге једингем.

Уулдарым Владимир ле Ай-Мерген база кӱрежет. Олордыҥ једимдери керегинде айдарга арай ла эрте. Кебисте јеҥӱлер белен бойы келбес эмей. Кӧп иштенер, кӧп тазыктырынар керек, је ада кижи туйкайын иженип ле турбай база. Менеҥ артык кӱрешкилезин.

 

Бойындыйы бойсу

—Уулдарыгар јанынаҥ арай јымжада айттыгар. Кӱрешкедий кӱлӱктер турган.

—Байланып турбай. Самбодо јайалталу бӧкӧлӧр кӧп. Амыр Адыкаев быјыл Ташкентте Азияныҥ чемпионы болуп чыкты. Мынаҥ озо мындый јаркынду јеҥӱге бистиҥ уулдардаҥ јӱк ле Эрнар Океев јеткен эди. Буланат ла Амыр Бакрасовтор база јакшы кӱрешкилейт. Буланат јаан јашту уулдар ортодо Россияныҥ маргаандарыныҥ јеҥӱчили. Калганчы ӧйдӧ Владислав Тайпиновтыҥ узы база тыҥыды. Владислав Ташкентте Азияныҥ чемпионадында ла Башкортостанда Россияныҥ маргаандарында кӱлер медальдарла кайралдаткан. Эркин Шылыков јииттер ортодо ороонныҥ чемпионадында бежинчи јерге чыкты.

Кебистеги једимдер ол — элес ырыс ла элес јеҥӱ. Оныҥ кийнинде јылдарла тизилген чылазынду иш туруп јат.

 

Ороонныҥ Президенти —  јарлу кӱрешчи

—Самбо бистиҥ ороондо карын да кӧрӱмјилӱ јерде эмес беди? Россияныҥ президенти Владимир Владимирович Путинниҥ камааны мында јаан. Ол бойы да јарлу спортчы.

—Эйе, ол самбо ло дзюдо кӱрештерде ады-јолы элбеде јарлу кижи. Бойыныҥ ӧйинде  Санкт-Петербургта тазыктыраачы болуп иштеген. Оныҥ ӱренчиктериниҥ бирӱзи Дагир Абдуллаев телекейдиҥ чемпионы болуп чыгарда, ого Россияныҥ нерелӱ тазыктыраачызы деген бийик ат адалган.

Президенттиҥ администрациязында самбоны ла дзюдоны ӧскӱрери аайынча ассоциация тӧзӧлип, иштеп баштады. Ол биске кӱрештиҥ бу бӱдӱмдерин ичкерледер јарамыкту јол ачты.

Алтай Республиканыҥ спортчылары бу керектеҥ база сап тудунды. Эмди бастыра иш ууламјылу ӧдӧт. Ассоциацияныҥ темдектеп алган маргаандары кӧп. Ол тоодо ороонныҥ президентиниҥ кубогы учун турнирди тӧзӧп ӧткӱрери. Кубок учун тартыжулар јаантайын јилбилӱ ӧдӧт. Быјыл андый маргаандар баштапкы ла катап уулдар ортодо Москвада болды. Ол Улу Јеҥӱниҥ кӱнине учурлалды.

Туулу Алтайдыҥ бӧкӧлӧри бу маргаандарда мынаҥ ары кыйалтазы јогынаҥ туружар деп иженедис. Президенттиҥ јарлаган кубогын ойноп алары кажы ла кӱрешчиниҥ бийик кӱӱни ине.

Самбоны эмди тура олимпий бӱдӱм эмес деп айдарга келижет. Ташкентте Азияныҥ чемпионады ӧдӧрдӧ, бу јанынаҥ тапту јаан куучын болгон эди. Чемпионатта айылчы улус болуп турушкан казахтардыҥ, кыргызcтардыҥ, туркмендердиҥ, узбектердиҥ, таджиктердиҥ башчылары Нурсултан Назарбаев, Аскар Акаев, Сапармурат Ниязов, Ислам Каримов ло Эмомали Рахмонов байа ла Владимир Путинниҥ спорттогы бийик тоомјызыла башкарынып, оны самбоны Олимпий ойындардыҥ тоозына кожоры јанынаҥ јана баспай тартышсын деп сураганы тыҥ ижендирет.

 

Солун туштажулар

—Чемпионатка бурылактар. Красноярскта база кандый солун туштажулар болды?

—Самбоныҥ бастырароссиялык ла телекейлик федерацияларыныҥ јааны, Россияныҥ олимпий комитединиҥ вице-президенти Михаил Иванович Тихомировло куучындаштым. Озогы најылар чылап тушташтыс. Михаил Иванович биске эки-ӱч јыл мынаҥ кайра келип jӱрген эди. Ого туулу јеристиҥ ар-бӱткени сӱрекей јараган. Учурал келишсе, база катап келип барарым деп айтты.

Маргаандардыҥ бойы атту-чуулу спортчы, јайым кӱреште Олимпий ойындардыҥ эки катап чемпионы Иван Ярыгинниҥ адыла адалган је ле деген ӧргӧӧдӧ ӧтти. Красноярск спорттыҥ телекейинде сӱрекей јарлу кала. Самбо мында 60-чы јылдарда тӧзӧлип, элбек јол алынган. Советский Союзтыҥ нерелӱ тазыктыраачылары Альберт Астаховтыҥ, Виктор Хориковтыҥ, Геннадий Козловтыҥ ады-јолдоры јарлу.

Карсноярскта јайым кӱрешле 20-чи чактыҥ эҥ артык кӱрешчи-спортчыларын, Олимпий ойындардыҥ эки катап чемпиондоры Иван Ярыгинди, Леван Тедиашвилини, чечен калыктыҥ эҥ баштапкы олимпий чемионы Бувайсар Сайтиевти, авар укту олимпий чемпион С. Муртазалиевти, олимпий ойындардыҥ кӱлер јеҥӱчили, телекейлик кубоктыҥ тӧрт катап јеҥӱчили, СССР-дыҥ чемпионы хакас Сергей Карамчаковты ла ӧскӧ дӧ атту-чуулу бӧкӧлӧрди тазыктырган СССР-дыҥ ле Россияныҥ нерелӱ тазыктыраачызы Дмитрий Миндиашвили јадып иштейт.

 

Калык кеминде

—Чыккан-ӧскӧн јеригер Оҥдой аймакта деп айдарыгарда, кӧксимде «Оҥдойдо он кӱлӱк, он кӱлӱк, он кӱлӱктеҥ мен кӱлӱк, мен кӱлӱк!» деген ойлу кожоҥ ойгоно чарчады. Тоомјылу маргаанда болгон Слер торт ол кӱлӱктиҥ бойы турбайыгар.

—Тоҥ ло ондый эмес болбой, је телекейлик чемпионатка јӱрӱп, оныҥ кӱзӱреген кебизинде јаргычы болуп туружып келгенимде, байла, кӱлӱктиҥ ӱлӱӱзи бар (каткырат). Акту бойым дезе бу алтамды калык кеминде кӧрӧдим.

Мениҥ тӧрӧл јеримде кайыш курлу калыгыныҥ атаанын алар ага-карындаштар ла эје-сыйындар толтыра. Ӧмӧлӱ иш ӧмӧлӱ ле. Спорттогы једимдерим текши керекке кошкон ӱлӱӱм болгой.

—Ачык-јарык ла јилбилӱ куучын-эрмек учун быйан, Сергей Юракаевич. Јаактуга айтырбагар, јарындуга јыктырбагар. Спортто бу ла бойыгар кӱлӱк болуп јӱрӱгер.

Куучын-эрмекти Арутай АДАРОВ ӧткӱрген

ФОТОЈУРУКТА:  С. Аткунов Улан-Удэде телекейлик чемпионатта јеҥӱ алган  атту-чуулу спортчы Ф. Емельяненконыҥ колын кӧдӱрет

 

Алып баатырлар

Алдынаҥ бери Туулу Алтайда

Алтай калыктыҥ ортодо

Адын адаткан, элин кöдӱрген

Алып баатырлар бӱдӱп туратан.

 

Алтын-мöҥӱн суузы аккан

Ай јаркынду Јаан Јаламанда

Адазы – чапты, энези – иркит

Аткуновтордо андый алыптар öскöн.

 

Ада-энениҥ уулдары чыдап,

Ады јарлу кӱрешчилер болды.

Ал-камык јеҥӱлер алып,

Алтайыстыҥ адын телекейге кöдӱрди.

 

Алып баатыр кӱрешчи Семен

Аймакта јарлу тазыктыраачы болгон.

Амадаган балдарды кӱрешке ӱредип,

Алыптар јолына кöбизин баштаган.

 

Аказы болгон јааны Сергей

Алтайдыҥ баштапкы кӱрешчи-јаргычызы.

Айландыра озо ончозын сананар,

Алаҥзыырын билбес турушчы болгон.

 

Алтай баатырлар-карындаштар

Алтай јеринде изи арткан.

Азырап койгон балдары бар,

Артыргызып салган энчизи бар.

Т. Моносова

 

РS. Ол јыл бис экӱ ортодо мындый куучын-эрмек ӧткӧн. Бу интервью кийнинде «Айдарда, ӧй келген» деп  бичигиме кирип, толо јарлалган эди. Бис јаштарысла кубар улус болорыс. Бой-бойысты туку школдоҥ бери билер болгоныс. Эмди најы-нӧкӧримди јаантайын јоктоп, оныҥ јӱрӱми ле салымы кыска болуп калганына ачурканып јӱредим. Амадулары кӧп болгон. Кӧп сабазы бӱтпей калды.

Јаантайын сандырашта ла шакпыртта јӱрӱп јадыс. Јӱрӱм дезе там ла короп, кыскарып барып јат. Семен карындажы оорып турарда, оны аргадап аларга тыҥ чырмайган эди. 2007 јылдыҥ кочкор айыныҥ 15-чи кӱнинде таҥ эртен турада телефон соккон: «Тӱнде Улан-Удэдеҥ келгем, Оҥдой тӱжӱп јадырым, Семенго буддист уулдардаҥ јакшы эм-том экелгем. Болужар деп айдышкан». Је эртезинде карындажы

божоп калган.

 Најымныҥ 50 јажына учурлай «Эл Алтай» ГТРК-да тапту јаан берилте белетеп јазаган эдим. Кӧмзӧдӧ арткан ла болбой. Берилтеге интервьюлар јууп, экӱ Оҥдойдо, Кӱпчегенде ле Јаан Јаламанда болгоныс. Ол јол-јорык, ол туштажулар качан бирде ундылат эмеш пе? Оогош уулы Ай-Мерген 2013 јылда Казаньда болгон телекейлик Универсиадада, 2015 јылда  Бакуда ӧткӧн 1-кы  Европей ойындарда јаркынду јеҥӱлер аларда, ого не аайлу сӱӱнгенис. Ӱренчик тужыс, јаанап келеле кӧрӱжип ле билижип јӱрген јаркын-јараш ӧйлӧрис ӧзӧк-буурда конуп, јаҥыс јаҥылга

болуп артып калды…