Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Сабаевтер одузынаҥ — эки солдат

28.04.2020

Улу Јеҥӱниҥ 75 јылдыгы. Текши кижилик бу улу јаан байрамды кандый да ӧйдӧ эзедип, кереестеп јат. Ӱргӱлјикке учурын јылыйтпас эзем ӧзӱп јаткан ӱйеге, онойдо ок келер ӱйелерге керектӱ. «Алтайдыҥ Чолмоны» эл газет бойыныҥ бӱктеринде кычыраачылардыҥ  јуудаҥ-чактаҥ јер-Алтайына эзен-амыр јанып келген, онойдо ок сурузы јок болуп јылыйган ла олјого до кирген јууктары керегинде табылган солун да, је кезикте карчыкчалду да, ачу да јетирӱлерин јарлаарын улалтат.

Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда сурузы јок јылыйган Тајы Кергилович Сабаевтиҥ унугы, јиит эпши улу улдазы керегинде кыйалтазы јогынаҥ табыш угулар деп тӱш тӱженген.

Бӱгӱнги телекейде Интернеттиҥ аргалары учы-кыйузы јок ине. Айла, тӱженгени де кӧрӧ тӱш болгонын кайкабаска болбос. Улу улдазыныҥ ӧбӧкӧзинде бир ле таныкты (б-ны в-га) солып ийерде, тӱш јӱрӱмде јолын алынды.

Бистиҥ таадабыс ла улу улдабыс Т. К. Сабаев 1907 јылда Алтайский крайдыҥ Оҥдой аймагыныҥ Короты јуртында чыккан. Фронтко Оҥдойдогы РВК-даҥ 1941 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 1-кы кӱнинде атанган ла 1943 јылда сурузы јок болуп јылыйган. Онызын Оҥдойдогы райвоенкомат аайынча 10.05.1951 јылдыҥ 0160 номерлӱ адылу тоолом керелеп јат.

Муҥдар тоолу улустыҥ салымы онойдо ло аайы-јарты јок болуп арткан. Божогон јуучылдардыҥ сӧӧктӧрин-мӧҥкӱлерин јууган јерлерди бедиреери аайынча иш бӱгӱнги кӱнге јетире улалат. Онойып бистиҥ де ада-энелерис узак ӧйдиҥ туркунына бойыныҥ адазыныҥ салымы керегинде нени де билбес болгон. Јуучылдыҥ сӧӧгин јууган јерде оныҥ ӧбӧкӧзи јастыра да бичилип каларын билбеген де. Ӱзеери ӧбӧкӧ озо баштап немец тилле бичилип, оноҥ орус тилге кӧчӱрилип турганын кайдаҥ билзин. Шак оноҥ улам «Мемориал» сайтка јетирӱлерди салганда, бир ле кичинек јастырадаҥ улам бедиреништӱ иш узак јылдарга чӧйилет. Бисте ондый ла айалга болгон.

Лариса, улдабыстыҥ унугы, кӧп тоолу тӱзедӱлердиҥ кийнинеҥ сок јаҥыс чындыкты бойына тапкан. Онойып, 1907 јылда чыккан Саваев Таджиниҥ ады-јолы бичилген фотојурукту документи табылган, адазыныҥ ады  Sawai, олјого 8.07.1942 јылда Украинада кирген деп бичилген. Тӧрӧӧндӧри деген графада јаан уулыныҥ ады-јолы кӧргӱзилген: Таджиев (Тадинов) Тохтон. Оноҥ ары јаткан јериниҥ сурузы: Алтайский край, Оҥдой аймак, Каракол јурт. Уулыныҥ ӧбӧкӧзи, байла, ӧнӧтийин ӧскӧртилген болор, нениҥ учун дезе оны бу ла ӧйдӧ јажы аайынча фронтко аткарар аргалу болгон. Оноҥ ары туберкулезтоҥ улам Баден-Бальзен деп концентрационный лагерьде 28.02.1944 јылда божогон деп бичилет. Лагерь — Нижний Саксонияныҥ тӧс калазы Ганновердеҥ 60 километрде.

Бу лагерь керегинде видеороликтерди кӧрӱп, кижиниҥ эди-каны, куйка бажы јимиреер. Фашисттер олјого кирген улусты атпаганда, газовый камераларда тумчалап божоткондор. Јаткан јерин айдар да сӧс бачым ӱстине табылбас. Канча албатыны шаап койгон. Бот мындый айалгада улусты ачына-тородоҥ, сооктоҥ улам бойлоры ӧлзин деген амаду.

Ачу-коронду јуу-чак таадабыстыҥ салымын мынайда башкарып салды. Оныҥ балдарыныҥ айтканыла, ол ачык-јарык, јалакай, тӧп, чыйрак, иштеҥкей кижи болгон. Келер ӧйдӧ кӧпти эдерге амадаган, иженген, нениҥ учун дезе ого јӱк ле 37 јаш болгон!

Бойыныҥ адазын кичӱ уулы Тордомой (Данил) Тадинович Сабаев, 1929 јылдыҥ, эске алат:

—Адам мениҥ санаамда кӧрӱмдӱ, кӧгӱстӱ, бойы сынгыр деп артып калган.

Колхозто ого уй саар фермадаҥ Туйакту јаар сӱт тартарга бӱдӱмји эдилген. Туйакту бистиҥ јурттаҥ јети километр кирезинде.

Энем Кӱйечи Сабаева, мен кайда да јети јашту болорымда, амырап калган.

Энем божогон кийнинеҥ адам ӱч балазыла јаҥыскан арткан. Јаан акам Токтонго кайда да 10-11 јаш, кичӱ сыйным Јаманайга (Мария) јӱк ле 3 јаш болгон.

Мен бӱгӱнге јетире адамныҥ биске айылда эдетен ижис јанынаҥ јакылталарын ундыбайдым. Ол мениҥ санаамда. Акам ла менде бойыстыҥ ижис, сыйнымда дезе, ол 4,5 јашту, полды јалмайтан, јымыртка јууйтан каруулу иш болгон.

Адабыс јуртында иштеҥкей, чыйрак болгоныла јарлу болгон ло кандый бир јаҥыртуны таап ла ийген турар. Чындап, јуртта баштапкы огород-маала бисте болгон, картошконыҥ тӱжӱми јылдыҥ ла бийик болотон, оныҥ учун мени школдо «кызыл картошко» деп аҥдышкылайтан.

30-40 јылдарда јурт јерде јакшы агаш туралар анда-мында ла болгон ине. Санаама кирет: адам Туйактудаҥ нӧкӧриле кожо бистиҥ тураныҥ стенезин кӧдӱрген. Кийнинде ол мениҥ билеме јаан арга болгон. Јаҥы тураны тутканчам, ондо јатканыс.

Биске алтан јылдарда Кош-Агаштаҥ  Болтый таайыс билезиле кӧчӱп келген. Ол тураныҥ агаштарын бирдеҥ алып, ӧскӧ јерге кӧчӱрген, туткан. Ол тура бӱгӱн ӧскӱзиреп калган, караҥуй кӧзнӧктӧрлӱ турат. Кажы ла катап меге јарт эмес талага јӱре берген адамды эзедет.

База ажанатан стол ло узун скамейка санаамда. Адам олорды бойыныҥ эки колыла эткен. Бис тӧртӱ ажанарга эбире отурып ийерис. Столыста дезе јаҥы ла кайнаткан картошко, айактарда сӱт, каймак, јымыртка. Јердиҥ ӱстинде мынаҥ амтамду, ток курсак јок деп билдиретен.

Качан јуу-чак башталарда, адабыс бис ӱчӱни Сулатаев Шалбык таайыстыҥ айлына апарган. Олор бисле айылдаш јаткан.

«Эмди мында јадарар, јӱрер» — деп, ол биске јакыган айас айтты. Је јаан удабай, бир јылдыҥ бажында, таайысты база фронтко алган. Ол ло кӱннеҥ ала бистиҥ јӱрӱмис айылдар сайын ӧткӧн.

Акам эмеш чыдаар боло берген. Колхозто иштеп баштаган. Мен дезе кичинек сыйнымла кожо айылдар керип, кем-кем азыраар, айса болзо, кондырар деп ижемјиле басканыс…

Бир катап адабыстаҥ узак сакыган самара келген. Ол Воронеж городтыҥ госпиталинде будындагы шыркадаҥ улам эмденип турган ла удабастаҥ ойто фронтко барарым деп бичиген.

Самаразыла кожо оогош фотојурук салган. Адабыс таныш эмес эки орус солдатла кожо турган. Бу фотојуруктыҥ оноҥ арыгы салымы санаама кирбейт. Ол 42 јылда сурузы јок јылыйган адам чылап ок јылыйган. Адабыстаҥ оныҥ  ла кийнинде кандый да табыш угулбады.

Санаамда база артканы — оогош тӱӱнчек-посылка. Ачып ийеристе, самын, учуктар. Адабыстыҥ бойы — балдарына карузыганы, килегени.

Оноҥ арыгы мениҥ салымым бистиҥ јурттыҥ уулдарыныҥ салымынаҥ аҥыланбады: јаскыда чабатан јалаҥдарды арчыырыс, кӱскиде аш јуунадар, согор иш. Школдоҥ јанып отурала, јолой ӧркӧгӧ тургускан чакпыларды кӧрӧрис.

Ол јууныҥ-чактыҥ јылдарында албатыны ачына-тородоҥ аштыҥ бийик тӱжӱми ле јуртыстыҥ јуугында јер-энениҥ бергени аргадаган.

Учурал келижерде, бистиҥ јурттыҥ јиит эрлерине, јерине кайра јанбаган солдаттардыҥ баркаларына, унуктарына олордыҥ ады-јолдорын эзедип тургускан јап-јакшынак Мактыҥ кереези учун јаан алкыш-быйанымды айдадым. Кереес ыраактаҥ ла кӧрӱнет.

Јолдыҥ јанында эптӱ болчокто  2017 јылда ӧркӧгӧ тургускан кереес база учурлу деп сананадым. Јууныҥ јылдарында тородоҥ канчаныҥ тынын алган ӧркӧ аҥычак.

Мен јууныҥ кийнинде биле туткам, чотоботтыҥ курстарын божотком, ӱч баламды чыдадып, јаан јолына чыгардым.

Јаан акам Токтон Тадинович 2013 јылда ада-ӧбӧкӧлӧрине јана берди. 17 ле јаштуда адазыныҥ кийнинеҥ фронтко атанган.

Сабаевтер уйазынаҥ экинчи солдаттыҥ јӱрӱмдик јолын барказы, филологиялык билимдердиҥ кандидады, Томскто госуниверситетте иштеп турган Юлия Сабаева бичиген, кычыраачылар билер ле болор.

1943 јылдыҥ кӱчӱрген айында эр кемине јеткен таадамды јерлештериле кожо база черӱге алган. Олорды Бийсктеҥ Забайкальский фронт јаар аткарган, 275-чи стрелковый дивизияга кийдирген. Ол бойыныҥ службазын 984-чи стрелковый полктоҥ баштаган. 1945 јылга јетире солдаттар совет-јопон гран-линияны корыырында турган.

1945 јылдыҥ куран айыныҥ 8-чи кӱнинде олор Аргунь сууны кечкен. От-калапту јуу-согуштарла Маньчжурияга табаруны баштаган. Јопон черӱ јуучыл техникала, мылтык-јепселле артыгынча јепселген. Јопон укрепрайонды курчуда артыргызып, совет јуучылдар Хинганский кырларды штурмла алган. Оныҥ кийнинде эл-јон јаткан Харбин, Супенгай, Мукден деген пункттарды јайымдаган. Чан-Чуньда кыштаган. Таадазыныҥ, байла, ӱч-санаазында јок болгон: 68 јылдыҥ бажында оныҥ кару баркаларыныҥ бирӱзи качан да оныҥ јайымдаган Мукден (эмди Шеньян) калазында јадар ла иштеер деп.

1946 јылдыҥ кӱӱк айында бистиҥ јуучылдар јайымдалган калаларды Китайдыҥ 8-чи черӱзине табыштырган, ол черӱниҥ главнокомандующийи Мао Цзедун болгон. 1946 јылдыҥ кӱӱк айына јетире Токтон Тадинович 980-чи полктыҥ стрелогы болгон ло 1947 јылга јетире 68-чи таҥынаҥ пулеметный батальонго бичилген. Оноҥ 06051 таҥмалу черӱчил бӧлӱкте баш телефонист болгон. Службазын младший сержант болуп, 1950 јылдыҥ кандык айында тӱгескен.

Алтайына эзен-амыр јанып, ол 23 јылдыҥ туркунына Карл Маркстыҥ адыла адалган колхозтыҥ участковый зоотехниги болуп иштеген. Ол бастыра јӱрӱмине тӧрӧл колхозы учун каруулу ла ак-чек иштеген. Амыралтага 1986 јылда чыккан. Олор јаанабысла кожо ӱч балазын, беш барказын ла унуктарын таскаткан.

1941-1945 јылдарда ӧткӧн јуу-согуштарда туружып, таадабыс јуучыл нерелӱ керектери учун Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ II степеньду ордениле, «За победу над Японией», «Медаль Жукова», «Фронтовик 1941-1945 гг» медальдарла, Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу-согуштарда Улу Јеҥӱниҥ ле СССР-дыҥ Јуучыл-ийделериниҥ юбилейлик медальдарыла кайралдаткан. Тӧрӧли ле орооны учун ак-чек ле једимдӱ ижи учун таадабыс «За освоение целинных и залежных земель» ле «Ветеран труда» медальдарла кайралдаткан.

Таадабыс Токтон Тадинович 87 јаштуда Тӧрӧлин корулаачыныҥ кӱнинде амырап калды. От-калапту јууныҥ-чактыҥ јылдарын ӧдӱп чыккан таадабыс ырысту, амыр-энчӱ јӱрӱм јӱрдим деп айдатан. Нениҥ учун дезе јер-алтайына эзен-амыр јанып келген ле Тајы Кергиловичтиҥ ӱч балазына токыналу, амыр јадын-јӱрӱмин орныктырарга келишкен. Олордыҥ кажызы ла биле тӧзӧп, кӧк теҥериниҥ алдында, јымжак ла токыналу ӧйдӧ, јалакай, јакшы улустыҥ ортозында јӱрӱп, бала-барказын таскаткан-чыдатканы база недеҥ де јаан ырыс ине.

Бис, Тајы улдабыстыҥ бала-барказы, улдабысты качан да кӧрбӧгӧнис, чырайын билбезис. Је улдабыстыҥ кереес болуп арткан фотојуругын кӧрӱп, кӧргӧн кӧзинде кунугын, туйуксынганын качан да ундыбазыс. Кара кӧстӧринде бӱткӱл калыктыҥ сызы, ижемјизи… Бистиҥ уйабыска-одубыска мындый бийик, сӧслӧ чыгара айдып болбос баала келген агару Јеҥӱни ӱргӱлјикке ундыбай, баладаҥ балага айдып, качан да ундыбазыс…

 

 

 

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина