Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Ајаруда — тӧрӧл тилис ле культурабыс

30.04.2020

Јуукта тергеебистиҥ јииттери В. И. Вернадскийдиҥ адыла адалган бастырароссиялык кычыраштарда једимдӱ турушканы керегинде сӱӱнчилӱ јетирӱ болгон эди. Олордыҥ ортозында јиит јерлештерис «Албатылык культура» деген секцияда эрчимдӱ турушканы јакшы кӧргӱзӱ болот. «Јылдыстыктыҥ» бу бӱгинде јиит шиҥжӱчилердиҥ экӱзиле, олордыҥ иштериле јууктада таныжар деп шӱӱдис.

Ирина КАРАСОВА «Коркымчылу куучында» деген докладыла «Албатылык культура» секцияда јеҥӱчил болуп чыккан. Ирина В. К. Плакастыҥ адыла адалган республикан гимназияныҥ 8-чи клазыныҥ ӱренчиги. Былтыр ол ӱӱрези Элина Бадировала экӱ алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи Алена Маевна Ойнчиновага баштадып, шиҥжӱ иш баштагандар. Оныҥ темазын ӱчӱ шӱӱжип талдайла, шиҥжӱ иштиҥ баштапкы бӧлӱгин тӱгескен. Оныла јайаандык ачылталардыҥ ла баштаҥкайлардыҥ «Леонардо» деген бастырароссиялык фестивалинде туружып, баштапкы јер алгандар. Кийнинде олор бу теманы таштабай, оноҥ ары улалтар деп јӧптӧшкӧн.

Быјыл ӱӱрезине туружарга келишпегенинеҥ улам, Ирина шиҥжӱ иштерди јаҥыскан ӧткӱрген ле Вернадскийдиҥ кычырыштарына јаҥыскан белетенген.

«Коркымчылу куучындар» (балдарга учурлалган коркымчылу фольклор) деп адалган ижинде Ирина коркымчылу куучындардыҥ бӱткенин шиҥдеер ле олорды ылгаар амаду тургузат. Оныҥ шӱӱлтезиле, андый куучындар балдарга психология јанынаҥ јарамыкту ла ӱредӱлӱ болот.

Алтай албатыда «кызыл эҥирле», «коночыла», «тургакту јерле», «ээн тураларла», «алмыстарла» колбулу ла оноҥ до башка коркымчылу куучындар, јарабастар сӱрекей кӧп.

Ирина шиҥжӱзинде балдарга айдылган табышкактарда, модор сӧстӧрдӧ коркымчылу куучындардыҥ мотивтери барына ајарат (Кырла, кырда кузук бар, // Куу кижиниҥ бажы бар…).

Коркымчылу куучындардыҥ сюжедин, сӱр-кеберлерин, мотивин шиҥдеп, автор олорды ӱч бӱдӱмге бӧлийт: топонимикалык (Кам-Кайыҥ, Сӧӧктӱ-Арка керегинде куучындар), мифологиялык (ээн туралар, тургак керегинде), генеалогиялык (алмыс керегинде).

Бу иште автор алтай бичиичилердиҥ чӱмдемелдеринде учурап турган коркымчылу куучындарга ајару эдет (Э. Палкинниҥ «Алан» деп романында тӧс геройдыҥ ады тургакка туттуртканы). Ондо онойдо ок Кӧксуу-Оозы аймакта туристтерле болгон коркымчылу куучындар табылып турганы айдылат.

Чӧрчӧк эмес бу прозаныҥ таскадаачы ийде-аргазы сӱрекей јаан. Ол башка-башка албатылардыҥ культуразында балдарды таскадар ээжи-некелтелердиҥ, олордыҥ кылык-јаҥыныҥ, јаҥ кӧрӱминиҥ тӧс кӧмзӧзи болуп јат. Ирина ла билим башкараачызы бу суракты шиҥдеп, мынаҥ ары кӧрӧргӧ турганы — ол эмдиги ӧйдиҥ балдары недеҥ коркып турганы ла коркымчылу куучындарды нениҥ учун куучындап турар керек болгоны.

Шиҥжӱ ижинде И. Карасова кӧп шиҥжӱчилердиҥ иштерине тайанган, бичиичилердиҥ бичимелдерин ширтеген ле улустаҥ јетирӱлер алган.

 

И. Карасова:

—Сӧӧгим тӧӧлӧс. Ӧскӧн-чыккан јерим Кӧксуу-Оозы аймактыҥ Кујурлу јурты. Шиҥжӱ ижимде меге карган энем Майя Николаевна Калбукова тыҥ болушкан, ол меге кӧп коркымчылу куучындар айдып берген, онойдо ок республикан гимназияныҥ ӱредӱчилери јӧмӧшкӧн.

Быјылдаҥ ала мен биохим ууламјыла барарын талдап алдым, бийик ӱредӱге Москвада ӱренер ле келер ӧйдӧ эмчи болуп иштеер кӱӱним бар. Је алтай тилимди де тереҥжиде ӱренип турганым меге сӱрекей учурлу, ол ада-энемниҥ јакылтазы — тӧрӧл тилин јакшы билип јӱрзин деп. Сӱӱген бичиичим Л. В. Кокышев, меге анчада ла оныҥ ӱлгерлери јарайт.

Республикан гимназияга конкурсты једимдӱ ӧдӱп, кирип алганым эҥ ле ырысту ӧй болды. Мында меге сӱрекей јарайт, нӧкӧрлӧрим кӧптӧди. Экинчи класста ӱренип турган сыйным база мениҥ кийнимнеҥ бери келер кӱӱндӱ. Онойдо ок мен бијелеерин сӱӱйдим, калада бијениҥ ART dance студиязына јӱредим. Кийим кӧктӧӧр конкурста да турушкан ченемел бар.

Амыралта ӧйинде айылыма јанып, ада-энемге мал-ашла, айыл-јуртта болужадым, туристтер айылдап келзе, ондо болужадым.

Јӱрӱмди эрчимдӱ јӱрер, недеҥ де јалтанбас керек деп оҥдойдым, кандый ла ӱлекерлерде, конкурс-маргаандарда туружар керек.

Шиҥжӱ иштердиҥ конкурстарында мынаҥ да ары туружарым.

 

Айсулина ТАНСУНОВА бу кычырыштарда база «Албатылык культура» секцияда турушкан. Оныҥ ижи «Алтай албатыныҥ јӱрӱминде белек — јажытту ла агару сӱр-темдек» деп адалган, конкурста 1-кы степеньдӱ дипломло кайралдаткан.

Айсулина јиит шиҥжӱчилердиҥ шиҥжӱ иштериниҥ конкурстарыныҥ ченемелдӱ туружаачызы деп айдарга јараар. Ол мынаҥ озо ондо географияла турушкан, оныҥ кийнинде алтай тилле балала колбулу чӱм-јаҥдар деген темала турушкан болгон.

Белек керегинде бу ижиле јиит шиҥжӱчи ле оны башкарган ӱредӱчизи Наталья Казаковна Табылгинова эки јыл кире иштеген. Ортолыктыҥ јаан јаштулары, Айсулинаныҥ эјелери јетирӱлерле, билериле ӱлешкен, кӧп сурактарга каруулар берген.

Белек дегени — ол сый да эмес, сӱр-темдек те эмес. Ол ончозы јаба. Ол сӱӱшкендердиҥ, јуук, кару, баалу болгон улустыҥ бой-бойына сый берип чертенгени. Оны берип турганда, аҥылу сӧстӧр айдылат. Уулдар кыстарга сырга, јинји, кобыкчы ла ӧскӧ дӧ јарангыштар сыйлаар, кыстар уулдарга калта, каптырга, калјыр сыйлаар болгон. Белектиҥ учуры агару, бойы јажытту болгон. Ол керегинде А. Я. Ередеевтиҥ ӱлгери бар:

Jылдыстарды тизеле,

Jинjи эдип берейин.

Сары айды тудала,

Сырга сулап сыйлаайын.

Солоҥыны чечеле,

Сеге курчап ийейин.

Чаҥкыр чечек ӱзеле,

Чачыҥа тагып салайын.

Бу берген белекти

Буурайганча эдин jӱр.

Ак-jарыктыҥ сыйы деп,

Араайынаҥ санан jӱр.

Тургуза ӧйдӧ белек айдып сыйлаары јоголып калган деп айдарга јараар. Је кезик улус оны эмди де ундыбай, бу јаҥжыгуны тузаланадылар.

 

А. Тансунова:

—Сӧӧгим кыпчак, Кош-Агаш аймактыҥ Ортолык јуртында јададым, быјыл 11-чи классты божодорым. Бойымныҥ кӱӱнимле Горно-Алтайсктыҥ государстволык университединде географиялык факультетте ӱренерге турум. Бис, Кош-Агаш аймактыҥ ӱренчиктери, Сайлукемдеги эл паркла јуук колбуда, ары јаантайын барып, болужып, башка-башка акцияларда туружадыс, ар-бӱткенисле, аҥ-кужысла оморкоп, оны кичеер, чеберлеер деп санаалу јӱредис. Кажы ла школдо бу ууламјыда бойыныҥ клубы бар. Бистиҥ клубтыҥ ады «Јажыл тура», оны мен башкарадым. Ого ӱзеери географияла ӱредӱчибисле кандый ла шиҥжӱ иштер ӧткӱрер болгоныс, оноҥ ло, байла, андый ӱредӱге барар кӱӱн келген. Је чыныча айтса, ГАГУ-да алтаистиканыҥ ла тюркологияныҥ факультеди мени база јилбиркедет, анчада ла албатылык культура јанынаҥ. Текшилей айтса, ӱредӱм тӧрӧлимле колбулу болор, ӱредӱчи болуп ол эмезе эл паркта иштеер кӱӱним бар.

Бош ӧйдӧ јуук улузыма балдар алыжарга болужадым, олорго јӱзӱн-јӱӱр ойындар ойнододым. Спортло тазыктырынадым, волейбол ойноорын сӱӱйдим. Кош-Агаштыҥ волейболло јуунты командазына кирип тургам. Ӧткӧн јылдыҥ учында республикан маргаандарда туружып, экинчи јер алганыс. Кычырарын сӱӱйдим. Тургуза ӧйдӧ дистанционный аайыла ӱренедим, экзамендерге белетенедим.

Бийик технологияларлу ӧйдиҥ некелтериле теҥ алтап турган јашӧскӱримис албатызыныҥ азыйдаҥ келген чӱм-јаҥдарыла, культуразыла јилбиркеп, оны орныктырып, ундыбай јӱргени оморкодот. Јиит шиҥжӱчилерге ачык јолдор ло оноҥ до бийик једимдер кӱӱнзейли, айса болзо, олор келер ӧйдӧ јаан билимчилер болор.

 Э. КУДАЧИНА

 

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина