Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Јӱрӱмниҥ јолы јӱс айры, Кижиниҥ салымы јӱс башка!

30.04.2020

 

Јаҥы јылдыҥ алдында Оҥдой јаар кӧлӱктӱ барып јатсам, телефоныма таныш эмес кижи согуп: «Јаҥы Јылла јуук улузымды уткуп, кожоҥ јакыдарга турым, баазы канча?» — деп сураарда, мен кайкаган айас удура: «Слер кем? Слер телефонды јастыра соккон болбойор» деп каруузын јандырдым. Ол меге: «Мен Игорь, ГТРК-га кожоҥ јакыдарга согуп турум» — деп, керектиҥ аайын јартады.

Кӧлӱкле араайынаҥ маҥтадып, байагы алтай уулла куучындаштыс. Бу алтай эр Кӧксуу аймактаҥ болуптыр. Тургуза ӧйдӧ ол Ыраак Кӱнчыгышта, контрактла Арасейдиҥ јуучыл ийде-кӱчтеринде службазын ӧдӧт. Меге бойы керегинде куучындап баштаарда, байла, кунугып турган болбайсын деп сананып калдым. «Мен мында јети јыл салып ийдим. Эмди бир ле болгон пенсияга чыгала, ого јетире квартираны, машинаны иштеп алала јанар болбойым. Билем Кош-Агашта, удабас экелип аларым» — деп айтты.

Мен оны кожоҥ јогынаҥ да болзо, јаҥы јылла уткуп, ончо јакшыны кӱӱнзеп, акту кӱӱнимнеҥ алкап, «ГТРК-ныҥ телефонын билбезим, је сен оны кыйалтазы јогынаҥ табарыҥ» деп, токынаткан айас айттым.

Кӱнчыгыш… Алтай солдат… Кӱнчыгышта јадып иштейт… Оноҥ ары маҥтадып браадып, тӧрт јыл кире кайра болгон бир јилбилӱ туштажу санаама кирди. Ол тушта мен Кан-Оозынаҥ јанып клееделе, база бир Кӱнчыгышта служить эткен, оноҥ ло орус кижи алып јуртап калган, эмди Кан-Оозында тӧрӧӧндӧрин айылдайла, кайра јанып брааткан алтай ӧгӧӧнди отургызып, калага јетирген эдим. Јолой оныҥ куучындаганы ла Аржан Адаровтыҥ ӱлгерлик јуунтызын сыйлаганы кӧзимниҥ алдына кӧрӱнди. Оныҥ куучыны байа Индияныҥ кинолорындагы јараш сӱӱшке тӱҥей сӱӱш керегинде болгон. Бу јол-јорыкта ол учуралды эзедип, кычыраачыларга јилбилӱ болор бо деп бичидим.

Ол тушта ӱлгерлик јуунтыны чала-былала кычырган эдим. Је бу кӱндерде чӧлӧӧ, бош ӧй келижерде, сыйлаган јуунтыны такып кычырып, санааркадым, јӱрегим та нениҥ де учун чым этти. Ол эр кижи адын айткан ла болгон, орус ат, је ӧйлӧ кожо ундылганы карам. Бу бичимелде оныҥ ады Карчага болзын…

Карчага јурт јердиҥ тегин ле уулдарындый уул болгон, ӱредӱге-эшке барбаган. Черӱге атанар ӧйи једерде, черӱге барган. Военкоматта оныҥ таларкак ла чыт эткен бӱдӱмин кӧрӱп, «морфлот» дешкен. Морфлот болзо, морфлот, талай кӧрбӧгӧн, айлынаҥ ыраак барбаган кижи, јаҥы јерлер де, талай-теҥис те кӧрӱп аларым деп сананган. Служба јакшы ӧткӧн, ол тушта контракт јок, сверхсрочно база сегис ай, оноҥ таныш уулдарла кожо балыктап турган корабльга ишке кирген. Онойып Кӱнчыгышта арткан, Владивостокто училище божоткон.

Бистиҥ ачык-јарык куучыныс оныҥ кунукчылду сӱӱжи керегинде ӧткӧн. Јииттиҥ ӧзӧгин, јӱрегин олјологон, сыстаткан сӱӱжи Алтынай деп алтай кыс болуптыр. Карчага дезе ол тужында Алтынайдыҥ сӱӱжин оҥдобогон, баалабаган. Је оноҥ кажы ла кӱн, онойып јирме јылга шыдар ӧйдиҥ туркунына ол алтай кысты санап, санааркап јӱрген. Је ол ӧйдӧ јӱрӱм бойыныҥ агыныла барган ла. Карчага озо баштап јӱрӱмле ойноп, иштеп, колына јаан акча алып, айлына отпускага барып келип, јӱрӱмге сӱӱнип јӱрген. Је јӱрегинеҥ Алтынай чек чыкпайтан.

Бир катап Алтынайга јолыгарга, келишсе сӧстӧӧргӧ дӧ, Алтайына амадап келген. Једип келген болзо, Алтынай кижиге барган, билелӱ, Карчаганы калас тегин канчазын сакыйтан. Ол Алтынай-эшке кирип, чайлап, кабайда балазын јайкап, јакшылажып, Кӱнчыгышка кайра јанган.

Једип барала, Карчага кижи алган, јурт туткан. Бойы квартиралу, кӧлӱктӱ, вахтовый сменаныҥ јааны болуп турган алтай уулга кӧс салган келиндер кӧп лӧ болгон. Је ол эҥ ле јиидин ле омогын алган. Карчага бир кысту, кызы кижиге барган, барказы бар. Карчага ӱйиле экӱ амыралтада. Карчаганыҥ сыйны база амыралтада, Кан-Оозында ла јуртап јат, иш те, балдар да јок.

Карчага ӱйиле јуртаганча. Је кожоҥдо айдылганы чылап, «вот и встретились два одиночества, развели у дороги костер. А костру разгораться не хочется, вот и весь разговор». Јарлу бу кожоҥныҥ сӧстӧрин бойым сананып таппадым, ол Карчаганыҥ ла айтканынча бичип турум.

Карчага он јыл кирези мынаҥ кайра бойыныҥ немелериниҥ ортозынаҥ Алтынайдыҥ ого почтала ийген сыйын — А. Адаровтыҥ ӱлгерлик јуунтызын тапкан. Оны кычырар болзо, бу јолдыктарда Алтынайдыҥ Карчагага јаркынду сӱӱжи керегинде айдылып јат. Ол Алтынайдыҥ ручкала темдектеп салган ӱлгерлерин эмезе ӱлгердиҥ темдектеп салган тӧртјолдыктарын кычырып, тегин де Алтынайды, сӱӱжин санап, туйуксынып јӱрген кижи болзын, моряк ӧгӧӧн ыйладым деп айткан эди.

Мында Алтынайдыҥ Карчагага учурлап ийген ӱлгерлерин кычырып ийели. (Аржан Адаров, «Сӱӱжим мениҥ ӧлбӧс», Ӱлгерлердиҥ ле туујылардыҥ јуунтызы, 1982 ј., Горно-Алтайск, Алтайдагы бичик басманыҥ Горно-Алтайсктагы бӧлӱги).

Кайран јӱрӱм

Кайран јӱрӱм! Ыраакта кӧӧркий.

Катап ла јӱрек јайнылу сыста.

Катап ла јылу энчикпес сакылта

Качан бӱдер? Келер јолыста.

Јаркынду јолыгыш ойто болор бо?

Айса эҥирдиҥ таҥдагы ла артар?

Айса сӱӱштиҥ јылдысту тӱни

Бистиҥ јолысты ӧчӧмик јарыдар?

Кару ижемји! Мени таштаба.

Каткырымзып сен удура келериҥ,

Кӱӱниме кару сениҥ чырайыҥ

Кӱндий јарыыр, мен билерим.

Эмди дезе сени сананып,

Ак кырларга унчукпай барадым.

Кӧгӧрип тымыган теҥери учында

Кӧӧркий сениҥ кӧлӧткӧҥ

таныйдым.

Стр. 337

-*-

Калак ла дезеҥ, кару кӧӧркий,

Кандый јиит сеге келгей не?

Ырыска иженген чокту кӧзиҥ

Ыйдыҥ јажын билбей јӱргей не?

Стр. 328

-*-

Комыдап, ыйлап, мен баспазым,

Кандый да уур јардыма базырза,

Сӱӱнип, маказырап

каткырбазым,

Ӧштӱӱм мениҥ тӱбекке бастырза.

Стр. 364

 

Эмди дезе Карчаганыҥ бу ла бичикте темдектеп, је Алтынайга аткарылбаган ӱлгерлерин кычырып ийели. Ол база да бу јуунтыдаҥ, Карчага Алтынайга база А. Адаровтыҥ ӱлгерлериле айдынат:

 

Кайылып калдыҥ

Сен тумандый

Кайылып калдыҥ,

Јаҥылгадый

Ырап бардыҥ.

Ыраак јылдыстый

Соок јарыйдыҥ,

Ыйлу кожоҥдый

Јӱректи чымчыйдыҥ.

Сен эмди кайда?

Кандый талада?

Ончозы ундылды,

Оорып, оодылды.

Стр. 284

-*-

Шуурганду тӱнде санаа

Кемди мен бӱгӱн сакыырым?

Тышкары куйундар, куйундар…

Печкеге оттоҥ саларым,

Кӱйигер, јаркынду јалбыштар.

Најылар кайда? Билбезим.

Мен ӧскӧ јерде, олјодо.

Сениҥ кӧзиҥе кӧрбӧзим,

Ундылган ыраак јолдордо.

Стр. 299

-*-

Јылдар ӧдӧт. Чӧкӧбӧй

Сени та не эзейдим?

Санабаган јаратта

Сени айса кӧрӧрим?…

Стр. 301

-*-

Је сени база бир кӧрӧргӧ

Јер-телекейди эбирип келерим.

Эркем деп айтпазам да,

Эригип сениҥ јаныҥнаҥ ӧдӧрим.

Стр. 304

-*-

О кӧӧркий, сениҥ алдыҥа

Буруум мениҥ коркышту.

Эрикчил кӧргӧн кӧстӧриҥ

Эмдиге јетире јайнулу.

Бажырбаан бу бойым

Бажырып сеге отырым.

Килинчегим бар эди,

Килебе деп јайнайдым.

Ак-јарыктыҥ алдында

Јаҥыс ла сениҥ алдыҥа

Бажымды эҥчейте тудадым,

Бурулу мен деп айдадым.

Је тӱш јеримде тӱжензем,

Ырысту ӧйлӧрим кӧрӱнет.

Баалабаган кӱндерим

Базынып эмди каткырат.

Ундылар деген кебериҥ

Ундылбайтан ол эмтир.

Анда мениҥ јастарым,

Јараш, кару јылдарым.

Тӱндий кара кӧзиҥде

Тӱгенбейтен ырыс бар.

Илбилӱ сениҥ сӧзиҥде

Ижемјилӱ эрке бар.

Јаҥыс ла оҥдоп болбогом,

Јаҥыс ла баалап билбегем.

Кату мениҥ кылыгым,

Кылыгымды каргайдым.

Эмди сени, кӧӧркийим,

Тӱш ле јеримде кӧрӧдим.

Ӧйлӧр, јылдар ӧткӱре

Ӧчпӧс јалбышта кӱйедим.

Стр. 308

-*-

Сениҥ кӧзиҥде бӱгӱн

Сӱӱш, эрке, чайкал,

Меге ол тӱгенбес

Јажына кайкал.

Эҥирги неон оттор

Кӧстӧриҥде чайпал,

Санаган санааҥа,

Кӧӧркий, једип ал.

Стр. 319

-*-

Кӧксимде кӱйген јалбышка

Канайып та кыйналзам,

Каргап оны айтпазым,

Качан да болзо алкаарым.

Кӱй! Јалбыра, сӱӱжим!

Стр. 342

-*-

Јылдызым

Сен удура меге келбезеҥ де,

Тушташканыска сӱӱнбезеҥ де,

Сен тӱҥей ле мениҥ –

Айым,

Јарыгым,

Јылдызым.

Кӧзиме мениҥ кӧрбӧзӧҥ дӧ,

Сӧзиме мениҥ бӱтпезеҥ де,

Је сен тӱҥей ле мениҥ –

Кожоҥым,

Салымым,

Ырызым.

Јолыгарга сеге јӱткибезем де,

Јолыҥды корып јӱрбезем де,

Сени тӱҥей ле сакыырым,

Сананарым,

Кунугарым.

Чечектиҥ ӱстине чечек эҥилзе,

Чаҥкыр эҥирлер эрикчел экелзе,

Кӧк сындарга барарым –

Айым,

Јарыгым,

Јылдызым.

Стр. 362

 

Алтынай деп эпши Кан-Оозы аймактыҥ бир јуртында ӧбӧгӧндӱ, тӧрт балалу, бала-баркалу јуртап јат. Карчаганыҥ бу куучыны јӱрӱмде чын ла болгон учурал деп сананадым. Алтынайдыҥ јиит тужындагы баштапкы ла ару сӱӱжи. Карчаганыҥ орой, ӧртӧй кӱйӱп келген, чыгара айтпаган сӱӱжи.

Карчага меге: «Алтайга база келбес болорым, карыдым, јетенге јууктай бердим, оорып турум. Тӧрӧӧндӧримле јакшылажып алгам, не-не болуп, божозом, келбегер дегем. Орус ӱйимле јӱрӱм келишпеди, эмезе мен бойым јаман кижи болгон болорым ба. Оноҥ туку качан айрылып, Алтынайга келер эдим, је ол билелӱ, ырысту. Мен, карган согум, эмди кемге керек? Меге де Алтынайдаҥ ӧскӧ ӱй кижи керек јок. Алтай улустыҥ алдына уйатка тӱшпей, Кӱнчыгышта ла ӧлӧдим. Сеге, Андрей, куучындаганым не дезе, сен ичиме кирдиҥ. Кижи оноҥ база кемге де айдынып алза, јеҥил ине. Кенете туштаган таныш эмес, туш кижиге айдынарга јеҥил. Мен сеге бӱгӱн јолыккам, база кӧрӱшпезис. Бу бичикти сеге сыйлап јадым, мында бистиҥ сӱӱжис. Ӱлгерлерди башка карандашла темдектеп салганыс, кажызы кемге, оҥдоп ийериҥ. Бир де катап болзо, качан бирде мени эске алзаҥ, ого до мен быйанду болорым». Мен ала-кӧнӧ бу кижиниҥ баалу бичигин канай алар, мойножып турзам, Карчага меге чек албадаган кептӱ берип ийди: «Бу бичик јокко Алтынайды да ас эске аларым. Кижи немени темей, калас эске алынып, оорумныҥ ӱстине оору кожуп јадым. Бу бичик јокко меге эмеш јеҥил болор, ал деерде!». Бичикти аларга келишти. Бот эмди мен олор керегинде газетке чийип отурым…

Бат андый саҥ башка учурал. Санта-Барбара эмес, јалт эткен јараш индийский сӱӱшке тӱҥей. Эмди ол ӧбӧӧн та эзен, та јок… Бу капитализмле колбой алтай улустыҥ Кӱнчыгыштӧӧн иштеп баратаны да кӧптӧгӧн. Кӧп саба алтай улус арга-јокто, неге-неге кыстадып баргылайт. Олордыҥ кажызында ла бойыныҥ јӱрӱминиҥ элестери…

Эмдиги ач-ӱренниҥ сӱӱжи кандый болот не? Олор бой-бойына «сӱӱйдим» деген агару бийик сӧсти айдат не?

Андрей Тодошев,

Улалу, Чычкан (2020) јыл.

 

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина