Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Кванториум: келер ӧйдиҥ улузын ӱредет…

30.04.2020

Алтай Республикада 2019 јылдыҥ јаҥар айында ӱзеери ӱредӱниҥ «Кванториум-04» деп инновациялык площадказы ачылган. Оныҥ амадузы «Ӱредӱлик» деп национальный ӱлекердиҥ «Кажы ла баланыҥ једими» деп федерал ӱлекерге келижип турган тергеелик ӱлекердиҥ керектерин бӱдӱрери болуп јат. «Кванториум-04» — ол  бийик квалификациялу специалисттер   балдарда келер ӧйдиҥ санаа-шӱӱлтелерин таскадып-ӱредип турган  технопарк. Балдар мында алты ууламјыла ӱренет:  IT-квантум, Промробоквантум, Энерджиквантум, Биоквантум, Геоквантум  ла Хайтек.
«Кванториумга» иштеерине кӧп квартиралу тураныҥ эки кады берилген. Алтай Республикада 2020 ле 2021 јылдарда мобильный «Кванториум» технопарктар тӧзӧлӧр учурлу.  Бу јетирӱлер газеттиҥ кышкыдагы номеринде бичилген болгон.  

Балдардыҥ «Кванториум» технопаркы – ӱзеери ӱредӱниҥ балдардыҥ ла јашӧскӱримниҥ јайалталарын ла аргаларын ачарына, олорды профессияларга ууламјылаарына керектӱ јаҥы модели. Бу площадка инженерлердиҥ кадрларын белетеерине, инновациялык технологиялар ла шӱӱлтелер табарына, тесттер ӧткӱрерине ле тузаланарына амаду-ууламјыла бийик технологиялык јепселдерле јеткилделген.

Республикадагы технопаркта алты квантум иштейт:

«Промробоквантумда» промышленный робототехниканыҥ кӧп тоолу предметтери кванторианецтерди билимниҥ ле инженерияныҥ мындый дисциплиналарыла јилбиркедет: механика, электроника, электротехника, физика, информатика (машинный ӱредӱ, техникалык кӧрӱм, операцияларла иштеери), математикалык моделирование ле ӧскӧлӧри де. Кижиниҥ ижиниҥ башка-башка бӧлӱктеринде, ол тоодо производстводо интеллектуал системалар тӧзӧӧрине ууламјылу ӱлекерлик бу иштер инженерия да, телекейге кӧрӱм де јанынаҥ элбеде сананарына таскадат, ӱредет. Эмдиги ӧйдиҥ роботторын тузаланары сӱреен элбеген: ойынчыктардаҥ ала производстводогы чӱмдӱ системаларга јетире.

«IT-квантум» дезе, ӱренчиктерге информациялардыҥ технологияларыныҥ бӧлӱгинде тӧзӧгӧ болуп турган билгирлер берер, онойдо ок келер ӧйдиҥ ууламјыларына (не-немелердиҥ интернеди, машинный ӱредӱ, блокчейн, јетирӱлик јанынаҥ јеткер јок болоры ла ӧскӧлӧри де) кейс-технологияларды тузаланып, бир командада иштеери ажыра ӱредер амадулу тӧзӧлгӧн. IT-технологиялар тыҥ ӧзӱм алынып, бастыра ла бӧлӱктерде тузаланарына элбеде кирип туру, программированиениҥ ле технологиялардыҥ тилдерин ӱренери – јиит улуска келер ӧйгӧ ууламјы болуп јат.

«Геоквантум»: географияныҥ ла геодезияныҥ тӧзӧгӧлӧри, карталар ла 3D-модельдер тургузары, виртуальный турлар тӧзӧӧри ле пилот јок учар аппараттарла иштеери – «Геоквантумда» ӱренгени балдарга мындый кайкамчылу телекей ачат. Геоинформациялык системалардыҥ бӧлӱгиниҥ специалисттери геологокайуда ла јер алдыныҥ тузалу казынтыларын табарында, градостроительстводо ло јурт ээлемде, коруланышта, јеткери јок болорында ла ӧскӧ дӧ бӧлӱктерде керектӱ болуп туру. Ӱренчиктер айландыра телекейдиҥ бӱдӱминиҥ тӧзӧгӧлӧрин, ар-бӱткенниҥ айалгаларыныҥ јажыттарын оҥдоорго керектӱ билгирлер алат, геоинформатикалык билгирлерди, аргаларды ла элбек, кӧп јетирӱлерди тузаланарында ченемел алынат.

«Биоквантумда» балдар биологияныҥ объекттерин ӱренериниҥ эмдиги методиказына ӱренет, биологияныҥ лабораторияларында ла тирӱ ар-бӱткенниҥ айалгаларында бӱгӱнги ӧйдиҥ јепселдериле иштеерине ӱренет. Јиит кванторианецтер башка-башка бӱдӱмдӱ микроскопторло иштеерине таскаар, организмдердиҥ клеткаларын ла ӧскӧзин де јарамыкту айалгаларда ӧскӱрерине, искусственный экосистемалар тӧзӧӧрине ле айландыра айалгалардыҥ олордыҥ ӧзӱмине камаанын шиҥдеерине ӱренип алар. Ӱренчиктер бионейроконструктордыҥ наборыла иштеп, эт-канныҥ биологиялык айалгаларын (јӱректиҥ биоэлектрический эрчимин, балтырлардыҥ эрчимин, терениҥ гальваникалык кемин) кемјиир аргалу, чӱмдӱ эмес медициналык јепселдер јуурына таскайт. Балдар тургузылган амадуларга јединерге инженерияныҥ болужына тайанарына ӱренет.

«Энерджиквантум» ӱренчиктерди энер-гетиканыҥ темдектери ажыра ӱлекерлер тургузар иштерге ӱредет. Балдар тӧзӧгӧ модуль ажыра энергия алар тӧс системаларла, бойыныҥ тергеезиниҥ энергосистемазыныҥ бӱдӱмиле таныжат; соҥында тереҥжиде ӱренип, толо ӱлекерлерди бӱдӱрерине чыгып турулар. Ӱренчиктер «Энерджиквантумда» ӱредӱлерде альтернативный энергетиканыҥ тӧс ууламјыларына ла бу бӧлӱктерде практикалык билгирлер аларына, бӱгӱнги кӱнниҥ альтернативный энергетикага тӧзӧлгӧнгӧн транспорт тургузып-эдериниҥ ээжилерине ӱренедилер. Онойдо ок кинематикалык физика, токты химияныҥ болужыла алар физика, материаловедение аайынча билгирлер аладылар, гидродинамиканыҥ, электротехниканыҥ, фотониканыҥ тӧзӧгӧлӧрине ӱренет ле бу ууламјыларла ӱлекерлерле иштеер командада туружарына темигет.

Кванториумныҥ ӱредӱлӱ-методикалык ижин Россияныҥ университеттериниҥ эҥ артык методологторы Россияныҥ јарлу бийиктехнологиялык предприятиелериле, билим институттарыла кожо ӱлекерлеп тургузат. «Кванториум» деп ӱредӱлик система јӱрӱмде бар технологиялык кейстерге тӧзӧлгӧлӧнип, туружаачыларга инженерный кандый бир јазалды эдип-тӧзӧӧрин бажынаҥ ала учына јетире ӧдӧрине, ончозын бойы сананып-тӧзӧп, кубултып билерине ӱредет.

Кванториумныҥ ӱредӱлик ижи јиит «специалисттердиҥ» инженерияныҥ билимдериниҥ башка-башка бӧлӱктеринде ӱлекерлер тургузарына ла командада иштеерине темиктирерине тӧзӧлгӧлӧнгӧн.

Балдардыҥ «Кванториум» технопаркында ӱредӱлӱ иштиҥ тӧс ууламјызы – ол ӱлекерлер тургузып ӱренери. Кванториумныҥ туружаачы ӱренчиктери ӱлекерле иштеп, јаҥыс ла билгирлер алып турган эмес, је онойдо ок предметтерге ӱзеери ченемел алып јат: командада иштеп билери, јетирӱлерге анализ-шиҥжӱлер эдери ле кандый да јӧп-шӱӱлтеге келери, бу ончозы келер ӧйдӧ технологиялык иштердиҥ кандый ла бӧлӱгинде једимдӱ специалисттер болор арга берет.

Кванториумныҥ бастыра педагогторы Россияныҥ јаан деген ӱредӱлӱ тӧс јерлеринде квалификациязын бийиктедер курстарда ӱренгендер. Олор мындый темаларла ӱредӱ ӧткӧндӧр: «Ӱлекерле иштеерине таскадарында ээлгир компетенцияларга ӱредериниҥ тӧс технологиялары» (Липецк кала), «Балдардыҥ ӱзеери ӱредӱзинде кейс-технологияларды ла ӱлекерлердиҥ методиказын тузаланарыла јаба јетирӱлик технологиялар» (Москва, «Сколково», Томск, Пенза, Великий Новгород калалар).

«Кванториум-04» деп инновациялык площадка республиканыҥ 12 јаштаҥ ала 18 јашка јетире јашӧскӱримине ле балдарына јарамыкту тӧзӧлгӧн. Ондо кажы ла јыл 800 кирези бала јаантайын ӱренер аргалу. Балдар ла јашӧскӱрим акча тӧлӧбӧзинеҥ ӱренет, Кванториумныҥ ижи акча-манатла федерал ла республикан бюджеттердеҥ јеткилделет.

Технопаркта «Јарамыкту айалга» деп программа аайынча су-кадыгыныҥ аргалары кирелӱ балдар база ӱренет. Кванториумныҥ туразы механический подъемникле, лифтле јеткилделген, коляскада отурган балдардыҥ таҥынаҥ гигиеназыныҥ кыптары иштейт.

Балдар јаҥыс ла квантумдардыҥ кыптарында ӱренерин јакшызынып турган эмес, је онойдо ок олор шахматту гостиныйда, лекторийде, ӱлекерлер тургузар јерде ле коворкингтиҥ јеринде болорын сӱӱйдилер. Олор калганчы јерде јуулыжып, шӱӱлтелериле ӱлежет, јаба иштеп темигет, кичинек те болзо, ачылталар эдет, бӱгӱнги билимниҥ башка-башка бӧлӱктериниҥ белтиринде турган јӧп-шӱӱлтеге келгилейт.

Балдардыҥ технопаркында ӧткӱрилип турган керектер јӱзӱн-башка, ол тоодо Космонавтиканыҥ кӱнин байрамдаарына учурлай керектер, оноҥ Јаҥы јылды байрамдаарына учурлалган јаҥжыгулу керек – «Кванточибичек» ле технопарктыҥ бойыныҥ мындый керектери: инженерный каникулдар, ӱлекерлердиҥ ярмарказы, ӱлекерлердиҥ сессиязы ла кӧп ӧскӧлӧри де.

Балдардыҥ «Кванториум» технопаркыныҥ јаан учурлу кеерктериниҥ бирӱзи – ол балдарды инженерный профессиларла таныштырары болуп туру. Педагогтор ӱредӱлерде балдарга технопаркта ӱренген кийнинде олордыҥ алдында ачылатан аргалары керегинде куучындайдылар.

Јаандап калган кажы ла баланыҥ алдында јӱрӱминде кандый профессияны талдаар ла кандыйына ӱренер деген кӱч сурак тура берет. Ол профессия јаҥыс ла јилбилӱ болор эмес, је баланыҥ кылык-јаҥына, аҥылузына ла ӧскӧ дӧ јанынаҥ келижип турарын кичеер керек. Јӱк бу ончозы јаражып, келижип турганда, кижиге ижи сӱӱнчи, јайаандый ӧктӧм лӧ кирелтелӱ јӱрӱм берер ине.

Балдардыҥ «Кванториум-04» технопаркында ӱредӱлер балага профессиязында јолын табарында болужат, олордо јӱк мында 3D-принтерле иштеерине ӱренер, фрезерный станокто, лазерный гравердо иштеериле таныжар арга бар, онойдо ок ол мында ок электронный микроскопло иштеер ле квадрокоптердыҥ ижиле таныжар аргалу.

Балдарга ла јашӧскӱримге келер ӧйдиҥ иштиҥ рыногында суруда болотон специальнозын јакшы билип алала, талдаарында болужары учурлу. Олор соҥында бойына јарамыкту јолын таап, јакшы ишјал алып, јӱрӱминде буттарына бек турзын деп, болужар керек.

 

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина