Бӱгӱн бистиҥ ортобыста

07.05.2020

«Бой-бойысты ташташпай јӱргенис, слер де онойып јӱригер»

Багыр Бочиевич ЧЕКУРАШЕВ, Оҥдой аймак. 1925 јылда Кӧксуу-оозы аймактыҥ Корумду јуртында чыккан. Кичинек тужында билези Куладыга кӧчкӧн. Јуу башталарда, оныҥ адазы фронтко баштапкылардыҥ тоозында атанган ла јада калган.

1942 јылда 17 јашту Багыр аймактыҥ военкомадына барып, фронтко суранган. Бийскте јуучыл ӱредӱни ӧткӧн кийнинде олордыҥ бӧлӱгин блокадага алдырткан Ленинград јаар аткарган. 1944 јылда ол уур шыркаладып, узак эмденип, айылына аткарылган. Колхозто иштеген, 22 јаштуда Эмилчи Урчимаевала кожо айыл-јурт туткан, алты уул ла бир кыс чыдаткан.

Багыр Бочиевич Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ 1-кы степеньдӱ ордениле, «Германияны јеҥгени учун», «Г. К. Жуковтыҥ», «Ленинградты корулаганы учун» ла юбилейлик медальдарла кайралдаткан.

«Мени кӧскӧ кӧрӱнбес ийде корулайт, слер, баркаларым, Россияны корулагар»

Федор Кузьмич ЛОГИНОВ, Чой аймак. Чой аймактыҥ Канагач јуртында 1926 јылда чыккан. Јууга 1943 јылда атанган, Прибалтийский фронтто јуулашкан. Латвияда 1944 јылда эки катап шыркалаткан. Документтер аайынча јада калгандардыҥ тоозында болгон. Госпитальдыҥ кийнинде, 1945 јылдыҥ чаган айында, Кӱнчыгыш Пруссияда 3-чи Белорусский фронтко аткарылган. Кандык айда ӱчинчи катап шыркалаткан.

1945 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 29-чы кӱнинде демобилизацияга барган ла кичӱ изӱ айдыҥ 13-чи кӱнинде Советское јуртка јанып келген. Јанып келеле, тегин колхозчы болуп иштеп баштаган. 1946 јылда «Культура» колхозко бригадир болуп кӧстӧлгӧн. 1949 јылда колхозтыҥ председательдерин белетеер ӱредӱге аткарылган. 1952 јылда Гусевка јурттыҥ Куйбышевтиҥ адыла адалган колхозына председатель болуп аткарылган. Аймактыҥ колхозторында председатель болуп иштеген.

Ол 2-чи группаныҥ кенеги. Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ 1-кы степеньдӱ ордениле, Мактыҥ 3-чи степеньдӱ ордениле, «Јалтанбазы учун», «Германияны јеҥгени учун» ла юбилейлик медальдарла кайралдаткан.

«Јууда кижи тӱрген јаанап јат»

Александр Данилович БАЙДЮКОВ, Горно-Алтайск кала. 1927 јылда Алтайский крайдыҥ Верх-Талица јуртында чыккан. 1945 јылда Японияла јууда турушкан. 7 јыл пограничный черӱлерде турган. Јуучыл молјуларын 1944 јылда Хасанский погранотрядта бӱдӱрип баштаган. Ол СССР-дыҥ Ыраак Кӱнчыгыштагы государстволык гран-кыйузын каруулдаган.

Орус-јопон јууда пограничный катерде моторист болгон. Олордыҥ экипажы ӧштӱниҥ јуучыл керептерин канча катап токтоткон эди. Јуучыл једимдери учун Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ 2-чи степеньдӱ ордениле кайралдаткан. 17 медальдӱ, ол тоодо «Японияны јеҥгени учун» ла «Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда јеҥӱ учун» медальдар.

Јууныҥ кийнинде јуучыл молјузын Северо-Курильск калада СССР-дыҥ НКГБ-зыныҥ пограничный черӱлериниҥ талай бӧлӱктериниҥ бирӱзинде улалткан, службазын 1951 јылда тӱгескен.

Амыр-энчӱ ӧйдӧ Александр Данилович «Алтайторгто» механик, складтыҥ башкараачызы болуп иштеген. 40 јылдаҥ ажыра ӧйдиҥ туркунына мелиорация бӧлӱкте тискинчи, тракторист болгон.

«Кажы ла кижи тӧрӧлчи кӱӱндӱ болгон»

Сергей Иванович ГОНЧАРОВ, Горно-Алтайск кала. 1927 јылда Алтайский крайдыҥ Красногорск јуртында чыккан. 1945 јылдыҥ чаган айында черӱге атанган. Приморьеде генерал-майор Калининниҥ ӱредӱлик полкында турган. 631-чи адучы полктыҥ шыкаачызы болгон, Японияла јууда турушкан, минометчиктердиҥ ротазына турган. Японияла гран-кыйуда јаантайын тартыжулар башталгадый чочыдулар болгон, оныҥ учун дивизия јаантайын белен болор јуучыл айалгада турган.

Јууныҥ кийнинде ол јуучыл молјуларын Азербайджан ССР-да бӱдӱрген. Јети јыл службаныҥ кийнинде, 1951 јылда запаска чыгарылган. 1952 јылда Горно-Алтайский автоном областьтыҥ милициязыныҥ башкартузына ишке кирген ле 35 јыл ондо ак-чек иштеген. Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ 2-чи степеньдӱ ордениле, «Японияны јеҥгени учун» медальла кайралдаткан.

«Ол јылдардагы ат-нере эмди де јарт эзелет»

Михаил Иванович НЕЧАЕВ, Горно-Алтайск кала. 1925 јылда Алтайский крайдыҥ Сычевка јуртында чыккан. Фронтко 1943 јылда 18 јаштуда барган. Јуучыл јолын радист-пулеметчик болуп баштаган.

Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда јалтанбазы учун Кызыл Чолмон орденле кайралдаткан, оны Польшада ӧткӧн јуу-согуштар учун алган.

Јеҥӱни Львов калада уткыган. Шыркалаткан кийнинеҥ ол ондо эмдениш алып јаткан болгон.

1946 јылда демобилизацияга барган. Кӧп јылдардыҥ туркунына Горно-Алтайсктыҥ горисполкомында акча-манат аайынча бӧлӱкте иштеген.

Эки уулду. Ӱч баркачакту.

«Сибирьдеҥ болгоныс биске болушкан»

Анна Марковна КУЗНЕЦОВА, Оҥдой аймак. 1924 јылда Туйакту јуртта чыккан. Јуу башталарда, ого јӱк ле 17 јаш болгон. База бир јылдаҥ ол бойыныҥ кӱӱниле фронтко барган. Анна Марковна МВД-ныҥ черӱлеринде (Смоленский ууламјы) јуулашкан. Ол јуу божоорго јетире Московский областьтыҥ Кунцево калазында 2-чи номерлӱ минометчик болгон. Јуу божогончо ӱй улустыҥ бойыныҥ кӱӱниле тӧзӧгӧн бригадазында Москваныҥ јанын корулаган. Ол туштарда Кунцевский районло Москваны корулаар база бир линия ӧткӧн.

Јууныҥ кийнинде фронтовик Роман Романович Кузнецовло кожо биле тӧзӧгӧн. Амыралтага јетире Оҥдойдыҥ универмагында садучы болуп иштеген. Эш-нӧкӧриле кожо ӱч бала азырап чыдаткан.

Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ 2-чи степеньдӱ ордениле, «Јалтанбазы учун», «Јуучыл једимдери учун», «Японияны јеҥгени учун», «Г. К. Жуковтыҥ» ла юбилейлик медальдарла кайралдаткан, иштиҥ ветераны.

«Келер ӱйе, ороонысты чеберлегер!»

Михаил Викторович Бояркин 1924 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 16-чы кӱнинде Акјолдо чыккан. Горно-Алтайсктыҥ педучилищезин ӱренип божотколокто, јуу башталган. 1942 јылда черӱге барар ӧйи јеткен ле јууга атанган. Ол 214-чи Сталинградский стрелковый дивизияныҥ 778-чи стрелковый полкыныҥ противотанковый мылтыктыҥ ротазында болгон. 3-чи Прибалтийский фронтто, 3-чи Белорусский фронттыҥ 202-чи полкында јуулашкан. Канду јуу-согуштарда шыркаладып, госпитальда эмденген. Соҥында ойто ло јууга барган. Јеҥӱни Кӱнчыгыш Пруссияда уткыган. Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ 2-чи степеньдӱ ордениле, Мактыҥ 3-чи степеньдӱ ордениле, «За отвагу» медальла кайралдаткан.

Јууныҥ кийнинде јылдарда школдордо черчениениҥ, јуранарыныҥ, иштиҥ урокторын ӧткӱрген. Тӧрӧл Шабалин аймагыныҥ Акјол, Мыйту ла Барагаш јурттарында иштеген. 80-чи јылдарда су-кадыгынаҥ улам билезиле кожо Горно-Алтайсктӧӧн кӧчкӧн. Мында ол «Роковые сороковые» деп адалган бичик чыгарган. Анда ол Курско-Орловский јуу-согуш керегинде эске алыныштарын бичиген.

«Јӱрӱмиҥе бойыҥныҥ кӧрӱмиҥле кӧр!»

Василий Андреевич Ирлик Майма јуртта чыккан. 1942 јылда 18 јажы толордо ло черӱге атанган. Черӱчил молјузын Ыраак Кӱнчыгышта ӧткӧн. Ол анда стрелковый дивизияныҥ противотанковый дивизионыныҥ командири болгон. 1945 јылда јопон милитаристтерге удура јуу-согуштарда турушкан. Мактыҥ 3-чи степеньдӱ ордениле, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ 2-чи степеньдӱ ордениле, «За отвагу» ла «Японияны јеҥгени учун» медальдарла, анайда ок сегис юбилейлик медальдарла кайралдаткан.

Василий Андреевич 1949 јылдаҥ ала 1952 јылга јетире Сибирский геофизический тресттиҥ Горно-Шорский геофизический экспедициязыныҥ полевой партиязыныҥ ишчизи, ширтеечизи, отрядыныҥ јааны болуп иштеген. Оныҥ кийнинде јылдарда геофизический экспедицияларла колбулу иштерде иштеген, олорды башкарган.

Иштеги једимдери учун 1982 јылда ого «РСФСР-дыҥ нерелӱ геологы» деп кӱндӱлӱ ат адалган, иштиҥ ветераны.

«Орооныста амыр-энчӱ ле болзын»

Павел Григорьевич Гаврилов јууга 1943 јылдыҥ кӱчӱрген айында барган. Ол тушта ого 18 јажы толгон. Кичӱ командирлердиҥ курстарын ӱренип божоткон кийнинеҥ Ленинградский фронтко аткарылган. 19 јаштуда јуу-согушта баштапкы катап турушкан ла уур шыркалаткан. Эмденген соҥында, 1945 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 8-чи кӱнине јетире јуулашкан. Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ кийнинде Эстонияда ла Латвияда срочный службазын ӧткӧн. Анда ол бандитский тӧзӧлмӧлӧрди јоголторында турушкан. 1950 јылдыҥ сыгын айыныҥ 12-чи кӱнинде јанган. Ад-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ 2-чи степеньдӱ ордениле, «Германияны јеҥгени учун», «За отвагу» медальдарла кайралдаткан. Узак јылдарга Горно-Алтайсктыҥ электросетьтеринде иштеген. Эш-нӧкӧриле кожо ӱч бала чыдаткан.

«Јуу база качан да болбозын»

Мария Ивановна Жданова Новосибирский областьтыҥ Доваленский районында чыккан. Бийск калада медицинский школды ӱренип божодоло, Свердловский областьтыҥ балдардыҥ туразында медсестра болуп иштеп баштаган. Јууга 1941 јылдыҥ јаҥар айында кирген. Јууныҥ от-калапту јылдарында медсестра болуп, кӧп тоолу јуучылдардыҥ јӱрӱмин аргадаган. 1-кы Белорусский фронтло Берлинге јеткен. Рейхстагтыҥ стенезинде бойыныҥ кыс ӧбӧкӧзин – Черникова – бичиген. «За боевые заслуги», «За отвагу», «За победу над Германией» медальдарла, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ 1-кы степеньдӱ ордениле кайралдаткан.

Јууныҥ кийнинде јылдарда Мария Ивановна Красногорскто, соҥында Горно-Алтайскта областной эмчиликте, 1953 јылдаҥ ала Майма аймактыҥ эмчилигинде иштеген. 1960-1980-чи јылдарда Майма аймактыҥ эмчилигинде диетсестра болуп иштеген, 1986 јылдаҥ ала амыралтада.

«Мен ырысту, эмдиге јетире эзен јӱргеним учун…»

Джума Тортулович Байгонаков 1925 јылдыҥ чаган айыныҥ 13-чи кӱнинде чыккан. Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу башталарда, ого 16 јаш болгон. Бойыныҥ кӱӱниле јууга барарга сананарда, оны албагандар. Оныҥ учун 18 јажы толгончо колхозто иштеген. 1943 јылдыҥ јай ӧйинеҥ ала 2-чи Белорусский фронтто јуулашкан. Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ 1-кы степеньдӱ ордениле, Жуковтыҥ, «Германияны јеҥгени учун», «Белоруссияны јайымдаганы учун» медальдарла, «Јеҥӱге јетирген ӱлӱзи учун» орденле кайралдаткан. Јуудаҥ келеле, тӧрӧл колхозында койчы болуп иштеген. Бу иште эҥ артыктардыҥ тоозына кирип, Москвада Бастырасоюзный јуртээлемдик кӧрӱ-выставкада турушкан. Койчы болуп тура, ол кӧп тоолу кайралдарла кайралдаткан.

Курстарды ӱренип божодоло, кассир, бухгалтер ле садучы болуп иштеген. 1991 јылда амыралтага чыккан. Эш-нӧкӧриле кожо беш кыс ла бир уул чыдаткан. Джума Тортуловичте 19 барка, баркаларыныҥ балдары база ол ло кире. Ол Кош-Агаш аймактыҥ Жана-Аул јуртында јадат.

«Кандый да кӱч болзо, кижи болуп артар»

Иван Сафронович Шмаков 1927 јылдыҥ кандык айыныҥ 4-чи кӱнинде Алтайский крайдыҥ Чарышский районыныҥ Машенька јуртында чыккан. Оогошто ло ада-энезиле кожо Кан-Оозы аймактыҥ Талица јуртына кӧчкӧн. 1943 јылда јети классты ӱренип божодоло, «Талицкий» совхозто иштеп баштаган. 1944 јылда черӱге барган. Бийск калада снайперлердиҥ школын ӱренип божоткон. 1945 јылдыҥ кӱӱк айында фронтко апаргандар. Јолой Омск каладаҥ Кӱнчыгыш јаар Приморский крайдӧӧн аткаргандар. Анда Дальневосточный фронтто, 449-чы стрелковый полкто јуулашкан. Будына шыркаладала, госпитальда јаткан. Строевой службага јарабас деерде, 32-чи ишмекчи батальондо черӱчил молјузын бӱдӱрген – шыркалу јуучылдарды кӱнбадыш ла тӱштӱк јаар тарткан.

1948-1951 јылдарда Чукоткада турган. Анда казармалар туткан, картошко отургыскан, олјого алган ӧштӱлерди, аш-курсакту складтарды каруулдаган.

1951 јылдыҥ кочкор айында тӧрӧл јуртына јанып, совхозто иштеген. 1952 јылда айыл-јурт тӧзӧгӧн. Кийнинде стройкада, оны ээчий столяр болуп иштеген. 1987 јылда амыралтага чыккан. Эш-нӧкӧриле кожо ӱч бала чыдаткан.

Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ 2-чи степеньдӱ ордениле, «Јалтанбазы учун», «Японияны јеҥгени учун» ла оноҥ до ӧскӧ медальдарла кайралдаткан.

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина