Алтайдын Чолмоны

Быйан сеге, Јуучыл!…

07.05.2020

Кӱӱк айдыҥ 1-кы кӱнинде таадабыс, улдабыс Донской Кыдыевич Тарбанаевтиҥ чыкканынаҥ ала 100 јылдыгы темдектелди. Ол ада-ӧбӧкӧлӧрине јана да берген болзо, бис, бала-барказы, јуулып, јалтанбас солдатты, јуучыл офицерди, чындык најылыктыҥ баазын баалап јӱрген таадабысты јылу сӧстӧрлӧ эзеттис.

Белорус режиссер Александр Дитлов – Донской Тарбанаевтиҥ јуучыл ла чындык нӧкӧри. Шак бу режиссер «Великая Отечественная» деген 11 сериялу киноны согуп тургускан. Ол кинодо Минсктиҥ «Јуучыл мак» деген музейинеҥ согуп алган јуучыл ӱзӱктер бар. Оныҥ бирӱзинде турган 49 јуучыл-гвардеецтердиҥ ортозында оҥ јанынаҥ баштапкы јуучыл Донской Тарбанаев деп кӧргӧн-уккан улус бар ла болбой…

Режиссер А. Дитловтыҥ экинчи кинозы «Спасибо, Солдат!» деп адалган. Ол јуучыл Донской Тарбанаев керегинде.

Улдабыс, таадабыс Донской Кыдыевич Тарбанаев Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы. Ол Каракол ӧзӧктӧ Бичиктӱ-Боом јуртта чыккан-ӧскӧн. Јуртыстаҥ калапту јууга 80-ге шыдар улус атанган. Је кайра јер-Алтайына шыркалу јӱк ле 18 јуучыл эбирип јанган. Донскойдыҥ јуучыл јолы Москваныҥ јуугында башталган. От-јалбышту јылдардыҥ туркунына алтай јуучылга Малоярославск, Калинин, Ржев, Ярцев, Смоленск, Витебск, Орша, Паршев, Минск, Каунас, Вильнюс, Марианыель, Субаки, Августовский лес, Кенигсберг деген калаларды јайымдаарында туружарга келишкен. Јуучыл Донскойдыҥ јуулашкан 31-чи армиязы кӱч те, мактулу да јол ӧткӧн. Ады јарлу бу черӱниҥ аҥылу дивизиялары ла полкторы «Оршанский», «Гродненский», «Минский» ле оноҥ до ӧскӧ аттарла адалган.

Јиит јуучыл таадабыс 2-чи гвардейский Ярцевский мотополкто взводтыҥ командири болгон. Взводто 40-гӧ шыдар орус, украин, татар укту улус болгон. Јалтанбас командир эки катап шыркалаткан. Јууныҥ эки кӱни керегинде таадабыс мынайда куучындаган: «Витебсктиҥ алдында 5 немецкий дивизияны 3-чи Белорусский фронттыҥ јуучылдары курчап алган. Курчуны оодо согорго, фашисттер бастыра кӱчин 2-чи гвардейский Ярцевский полкко ууландырган. Солдаттарда эки кӱнниҥ туркунына уйку јок. Олор бойыныҥ јуучыл молјузын ак-чек бӱдӱрерге белен болгон. Командованиениҥ јакылтазыла ӧштӱни кыйалтазы јогынаҥ божотпос, божодор до учурыс јок болгон.

Бир ле кӧрзӧм, бир бӧлӱк немецкий офицерлер кийнистеҥ јажынып ӧдӧлӧ, бисти  кийнистеҥ аткылап јат. Бисте дезе октор јок. Божогон-јыгылган солдаттардыҥ сумкаларынаҥ окты тӱрген ле јууп, эки кижини бойымла кожо алып, ӧштӱге удура бардым. Бистиҥ ӱстисле октор мӧндӱрдий. Мен уулдарга: «Окторды чеберлегер, бойым адарым» деп баштандым. Јууктадала, баштапкызын јыга аттым ла. Арткандары тӧҥ јерди ӧрӧ јӱгӱрди, база сегизин јыгып, бирӱзин шыркалап ийдим.

Биске курчунаҥ чыгар керек деп јакылта келди. Октор база ла јок. Бир ле кӧрзӧм, аралдаҥ танк чыга конды. Бистийи эмтир, је ондо база октор јок. Батальонныҥ командири танкистти аштыҥ ортозында бир бӧлӱк немецтердиҥ ӱстиндӧӧн маҥтатсын деп јакарды. Бис, арткан-калган јуучылдар,  танктыҥ эки јаныла коштой јӱгӱрдис. Онойып курчудаҥ чыктыс. Арткан-калган солдаттардыҥ тоозы 30 ла кижи эмтир,  јӱстер тоолу јуучылдар јер јастанып  јыгылган. Јуу-согушта эҥ ле ачузы — јап-јаш 17-18 јашту уулдар Алтайын, ада-энезин адап, јыгылып јатканын кӧрӧргӧ. Ол ачу-коронды чыгара айдарга бачым ӱстине сӧс тӧ табылбас, кӧксиҥ бӧктӧлӧр.   Сен мӧндӱрдий октыҥ ортозыла таралјып, арайдаҥ ла базып отурала, малдыҥ ба айса кижиниҥ баскан изинеҥ бир ле тамчы суу табылган болзо деп сананарыҥ. Какшап-кургап бараткан кӧксиҥди, оозыҥды чыктыдып ийген болзоҥ – ол тушта бу јӱрӱмниҥ баазын, јаражын, јакшызын ӧзӧгиҥле сезип, баалаар эдиҥ. Бир ле тамчы суу…

Курчудаҥ чыгып, шыркалу нӧкӧрлӧримди бедиредим. От-калапту јуу-чактыҥ јылдарында чындык најылыктыҥ баазы бийик болгон. Ол најылык канча уур-кӱчтерди, ченелтелерди ӧдӱп, амыр-энчӱ  ӧйдӧ улалат. Мен, алтай јуучыл, Алтайдаҥ, айдарда, мен ажыра олор Алтайымды, албатымды баалап, тооп кӧрӧтӧни јӱрӱмде база бар ине. Куучыныма бурылайын, бир солдатты аткак эмиктиҥ ары јанынаҥ чыгардым. Кийнинде угар болзо, ол совет кайучыл А. Кружалин болуптыр. Оноҥ ары нӧкӧримди сержант  Мухинди бедиреп, сасла таралјып, арайдаҥ ла бараттым. Бот, мында нӧкӧримди таптым, ол эзен-амыр.  Оноҥ кӧрӱп ийер болзо, агаштыҥ ортозынаҥ ак флагту кижи келип јатты. Мынызы немец офицер болуптыр.  Оныҥ кийнинеҥ база бирӱзи, ээчиде база ла бирӱзи. Кенетийин санаама олор ӱчӱ, мен дезе јаҥыскан деп «килт» ле кире конды. Тӱрген ле немецтерге колдорын кӧдӱрзин деп кыйгырала, Мухинди олорды апаргыҥ деп айттым. Немецтер  олјого кирген. Эҥирде штабка ак флагын  тудунган база бир кижи келди. Ол немец генерал болгон. Онойып, ӧштӱниҥ 15 солдады ла офицерлери болгон эди…».

Улу јуу божогон кийнинде  Донской Кыдыевич бойыныҥ тӧрӧл јуртында колхозто, саду да ижинде, башкараачы да иштерде ак-чек ле једимдӱ иштеген.  Је јуучыл нӧкӧрлӧри оны качан да ундыбаган. Олор ыраак-јуук талалардаҥ Бичиктӱ-Боомго айылдап келгилейтен. Темдектезе, Барнаулдаҥ Степан ла Таня Акелькиндер,  Оренбургтаҥ Бурлуцких, Москвадаҥ полковник Н. А. Кружалин, Минсктеҥ белорус телекӧрӱлтениҥ съемочный группазыла А. С. Дитлов, олордыҥ тоозында кинорежиссер Басов ло о. ӧ. Ыраак Минсктеҥ карганактар посылкала чечектердиҥ ӱрендерин аткарган: «Бистиҥ чечектерис Алтайда, сениҥ айлыҥныҥ јанында ӧссин» деп бичип туратан. Витебский областьтыҥ Мошканскта орто ӱредӱлӱ школдыҥ «Поиск» деген клубы самаралар ийетен.

Белоруссияны фашисттердеҥ јайымдаганына учурлап Улу  Јеҥӱниҥ 40 јылдыгы темдектелген эди. Ол тушта Минскте Јеҥӱниҥ парады ӧткӧн. Јуулган улустыҥ текши тоозы 16 муҥ кижи. Донской Кыдыевичти ле оныҥ јуучыл нӧкӧрлӧрин јуу-чак ӧйинде ТАСС-тыҥ фотокорреспонденти болгон А. Дитлов бедиреп-сурулап јууган.

Минскте Јуучыл мактыҥ музейинде экскурсовод Донской Кыдыевичке баштанып: «Слер бистиҥ јеристи  корулаганар, јайымдаганар учун Слерге бистиҥ алкыш-быйаныс, баш болзын» деп айткан эди. Шак бу сӧстӧр ыраак Алтай јерине, калыгына айдылган бодолду болгон. Таадабыс, улдабыс Д. К. Тарбанаев  Минск каланыҥ Кӱндӱлӱ кижизи, бу ла калада «Алтайская» деп ором до бар.

Минсктеҥ 26.04.91 јылда келген самара: «Јеҥӱниҥ кӱниле! … июль айда бисте, Белоруссияда, јаҥмырлаган. Сениҥ келериҥди сакып турубыс. Бастыра кӱӱнистеҥ сени уткыйдыс. Сени Витебскте сакыырыс, уткыырыс. Витебскте болуп, от-калапту јуулашкан Тарелка јуртка, Хотыньда Мактыҥ Мемориалына барарыс. Бир сӧслӧ, кайда барарга кӱӱнзеериҥ, бис сени тургуза ла апарарыс..  … Мен јаантайын бойыста бистиҥ киноны кӧргӱзедим. Ончо улус ӧкпӧӧрип кӧрӧдилер. Сен, байла, ол киноны кӧрбӧгӧҥ. …

Колыҥды јӱрегиме јаба тудадым.

А. Дитлов».

А. Тарбанаев