«Ол ажуда јааш јаабаган болзо…»

07.05.2020

Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу ӧйинде канча кижи шыра кӧрбӧгӧн деер. Кемниҥ де адазы, ага-карындаштары, эје-сыйындары јууныҥ јалаҥдарында јеҥ јастанган. Кемге де тылда тӱни-тӱжи уур-кӱч иш эдерге келишкен. А кем де фашисттердиҥ олјозына кирип, концлагерьдиҥ кыйынын ӧткӧн.

Андый улустыҥ бирӱзи Владимир Яковлевич Пальчиковский. Ол јаш тужында концлагерьде болгон. Бу кижи керегинде бичимел газедисте он јыл кайра јарлалган эди. Ол тушта Владимир Яковлевич Кӧксуу-Оозы јуртта јаткан. Бӱгӱн бис ол бичимелди кыскарта јарлайдыс.

В. Я. Пальчиковский: «Мен Запорожский областьтыҥ Конские раздоры деген јуртында чыккам. Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу башталарда, адам јууга барган. Удабай бистиҥ јуртка фашисттер кирип келгендер. Јурттыҥ школына солдаттары, школго эҥ јуук турган бистиҥ турага офицерлери јада берген. Бисти дезе тышкары чыгарып ийгендер. Ол тушта эр кемине јетпеген балдарды Германиядӧӧн иштедерге апарып туратан. Анайып, бистиҥ билени база апаргандар. Апарып јаткан поездтиҥ вагондорында ӱч кат нараларда јык толо улус. Јолой бистиҥ самолеттор бомбалабазын деп, немецтер одыру-сӱркӱштӱ цистерналарга улусту вагондорды колбоп апаргандар. Удабай поезд Австрияга келген. Оноҥ ары байагы улусты кырлардыҥ ортозында турган концлагерьге экелип, узун барактарга кийдиргендер.

Јаан улусты кирпич эдер заводто иштеткендер, оогош балдар база иштеер учурлу болгон. Энем ол кирпич эдер заводто иштеген. Ол завод кайда да кырларда болгон. Буттарында агаш колодкаларлу улусты таҥла ол заводтӧӧн айдап апарза, колодкалары табыштанып туратан. Меелей јок болгонынаҥ улам улустыҥ колдорыныҥ терези сойыла беретен. Энем андый колдорлу келгежин, оогош сыйным Надя оныҥ алакандарына ӱретен ле бастырабыс ыйлайтаныс. Ол ӧйдӧ оорыырга чек јарабас болгон. Оорыган улус заводтоҥ кайра јанбайтан. Олорды кайда да адып салатандар. Курсак база коомой, аспактыҥ опилкаларын кошкон калашла азырайтандар.

Балдар база иштеер учурлу болгон. Лагерьдиҥ јааны кажы да јуу-согушта бир колын јылыйткан кижи болгон. Сӱреен ле коомой кижи эмес. Је оныҥ Марта деген эмегени бисти коркышту соготон. Бис сабалактаҥ корзиналар ӧӧргӧнис, пол јунар щеткалар, јалмуурлар эткенис. Мен ол тушта сегис јашту болгом. Бисти Коля деген ӧгӧӧн башкарган.

Кем кандый иш эдетенин Коля ӱлейтен. Бир канча кижи сууныҥ јарадына барып, сабалактар кезетенис. Оныҥ јанындагы кырда аламалар ӧскӧн. Јайгыда ол аламаларды јиир арга јок, катузы сӱреен болгон. Байа кар тӱшкен кийнинеҥ јизе, сӱреен тату болотон. Андый ӧйдӧ дядя Коля бисти ол аламаларды терип алзын деп айдатан. Бис јиирин јийле, башказын кезип алган сабалактардыҥ ӧзӧгине сугуп, каруулчыктарды ӧдӧтӧнис. Оноҥ лагерьде арткан балдарга ӱлейтенис. Тоҥгон аламалардаҥ јийле, эртезинде ончобыс јӧдӱлдеерис.

Мени ол кезип јууган сабалактарды будыйтан кижи эдип салгандар. Мен таҥла от салатам, оноҥ бир канча казанда сууны кайнадып, кажызында ла башка ӧҥдӱ будук чейетем. Сабалактарды ол казандагы сууга саларым…

Мынайып иштеп турганча, фронт јууктап баштаган. Удабай заводтыҥ ижин токтодор, бистеҥ айрылар деген бе кандый, ончобысты кӧлӱктерге тыктайла, база кайдӧӧн дӧ апаргандар. Јолой бир ажуга келеристе, јааш јаап баштаган ла јолды тоҥурып ийген. Байа кӧлӱктер ол ажуга чыгып болбой, тайкылып баштаган. Мынайда эки кӱн кире ол ажуда турарга келишкен. Оноҥ ло та кайдаҥ да тамаштарлу кӧлӱк келип, байа ажудӧӧн чыгып болбой турган кӧлӱктердиҥ кажызын ла ажуныҥ бажына јетире сӱӱртеп чыгарган. Бого база кӧп ӧй барган деп айдар керек. Ол ажуны ажып барарыста, удабай ла је ле деген лагерь кӧрӱнген. Анда улус ӧртӧйтӧн јети печке турган. Кажы ла печкениҥ алдында је ле деген мылчалар. Улусты ӧртӧӧр алдында јунундыратан, кийими дезе дезинфекция ӧдӧтӧн эмтир. Улус кийимин суурала, мылчага кирген. Ол мылчалардыҥ потолокторында люктар бар болгон. Олордоҥ сары ӧҥдӱ таблеткалар таштап ийзе, олор суула колболыжып, кандый да газ чыгаратан ла ол газла тынган улустыҥ ончозы аҥтарыла беретен деп, билер улус айдышкан. Ол аҥтарылган улусты база бир эжиктеҥ вагонеткаларга салала, печкелердӧӧн таштап турган болтыр. Бисти мылчага кийдирерде ле, Кызыл Черӱ келип јат деп, ончо каруулчыктар качкан. Сары таблеткалар таштайтан улус табылбаган. Јунунала, кийимисти кийип, узун барактардӧӧн барганыс. Ондо јатканча, удабай ла оныҥ эжиктери ачылып, бистиҥ јуучылдар кирип келген эди. Ол ажуда јааш јаабаган болзо… Карын, ары јанынаҥ андый болуш болгон».

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина