Алтайдын Чолмоны

Туулу Алтай Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ јылдарында

07.05.2020

Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу башталганы керегинде јетирӱ болгон соҥында, Ойрот-Турада КПСС-тыҥ Горно-Алтайский областной комитединиҥ бюрозыныҥ ла ишмекчи депутаттардыҥ областной Совединиҥ бӱдӱреечи комитединиҥ бириктирген јууны ӧткӧн. Јуун божогон ло кийнинеҥ областьтыҥ партийный ла советский активи аймактар сайын колхозтордӧӧн лӧ совхозтордӧӧн, промышленный предприятиелердӧӧн јуундар ла митингтер ӧткӱрерге, улусты ла материальный аргаларды јуузын, колхозтордыҥ јалаҥдарында, мал-аштыҥ фермаларында, промышленный предприятиелерде ишти тыҥытсын деп кычыру эдерге барган.

Бастыра область ичинде митингтер ле јуундар ӧткӧн, олордо канча муҥ кижи турушкан.

Областьтыҥ ла аймактардыҥ јуучыл комиссариаттары јуучыл молјузы бар улусты јууган, анайда ок Кызыл Черӱге аттар, автотранспорт аткарар иштерди тӧзӧгӧн.

Областьтыҥ кӧп тоолу граждандары фронтко бойыныҥ кӱӱниле барарга турганы керегинде бичиген угузуларын тудунганча јуучыл комиссариаттарга келген. Јӱк ле бир кӱнниҥ туркунына јуучыл комиссариаттарга бир муҥнаҥ кӧп андый угузу келген. Олордыҥ бастыразы ла бой-бойына тӱҥей болгон ло мынайда башталган: «Тӧрӧлимди корыырга мени фронтко аткарзын деп сурайдым». Учында бичилгени мындый болгон: «Јӱрӱмимди кысканбай, фашисттерле тартыжарым». Јуучыл комиссариаттарга угузулар таҥынаҥ ла бир канча кижидеҥ почта ажыра телеграфла келген.

Анайып, јууныҥ јылдарында 42268 јерлежис Тӧрӧлин корыырга атанган. 1936 јылда ӧткӧн тооалыш аайынча Туулу Алтайда јаткан эл-јонныҥ тоозы 143748 кижи болгон. Ада-Тӧрӧл учун Улу јууга барган јерлештеристеҥ 19901 кижи Тӧрӧлин корып тура, јууныҥ јалаҥдарында јеҥ јастанган.

Јуу башталган кӱнниҥ эртезинде ЧВТ-ныҥ (Чуйдыҥ военизированный тракты) 40-нӧҥ кӧп тискинчизи кӧлӱктериле кожо фронтко атанган. 1941 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ учына јетире фронтко 100-теҥ кӧп кижи атанган. Јууныҥ баштапкы айларында Бийскте 71-чи дорожно-эксплуатационный полк тӧзӧлгӧн. Бу полк 1941 јылда кӱскиде Тихвиндӧӧн аткарылган. Анаҥ Ладожский кӧлди бӱркеген тоштыҥ ӱстиле «Јӱрӱмниҥ јолын» тӧзӧп тузаланарында турушкан эди.

1942 јылдыҥ кыш ӧйинде Чуйдыҥ јолыла Монголиядаҥ этле, тӱкле коштогон тӧӧлӧрлӱ каравандар јӱрӱп баштаган. Мындый јӱктерди апарарында турушкан тындулардыҥ текши тоозы 18 муҥ болгон.

Јууныҥ баштапкы айларында эвакуированный эл-јонды јаттыргызары аайынча область ла аймактар кеминде оперативный группалар тӧзӧлгӧн.

1941 јылдыҥ куран айында Ойрот-Турага эки эвакуированный вуз келген: Москвада К. Либкнехттиҥ адыла адалган педагогический институт ла И. В. Мичуринниҥ адыла адалган Тамбовский государственный плодово-овощной институт.

Бу ӱредӱлӱ заведениелерге каланыҥ эҥ артык туралары табыштырылган. Профессорско-преподавательский состав ла студенттер јадар јерлерле јеткилделген.

Јууныҥ јылдарында областьтӧӧн эвакуацияга анайда ок Јуучыл-кейдеги ийделердиҥ Ленинградтагы аҥылу школы (Ойрот-Тура), балдардыҥ ӱч туразы (Ойрот-Тура, Аскат јурт, Манјӱрек јурт) ла эвакуация аайынча советтиҥ ууламјыларыла 5 муҥга јуук кижи келген.

Јууныҥ баштапкы ла кӱндеринеҥ ала Кызыл Черӱге алар иш башталганыла колбой, колхозтордоҥ ло совхозтордоҥ ишмекчи улус барганы темдектелген. Оныҥ да учун ӱй улус ла јажы эр кемине јеткелек балдар иштейтен тӧс ийде боло берген. Иштерде тузаланган аттардыҥ, кӧлӱктердиҥ ле ӧскӧ дӧ техниканыҥ тоозы база кезем астай берген. 16 јаштаҥ ашкан бастыра колхозчылардыҥ 84 проценти ӱй улус болгон. Арткан 16 процент эр улус 60 јаштаҥ ашкан, кенек ле су-кадыгынаҥ улам иштеерге кирелӱ улус болгон.

Трактористтердиҥ 80 проценти ле комбайнерлордыҥ ¾ ӱй улус болгон. Олор јаҥыс ла тракторлордо, комбайндарда иштеген, аш салган ла оны јуунаткан, азырал белетеген эмес, је анайда ок башкараачылар ла иштердиҥ тӧзӧӧчилери де болгон.

Колхозтордыҥ председательдериниҥ 17 проценти ӱй улус болордо, 798 ӱй кижи јуртээлемдик артельдердиҥ башкартузыныҥ  турчылары болгон.

Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ јылдарында Ойрот-Туринский автономный областьтыҥ ишчилери  коруланарыныҥ фондына 2 млн 637 муҥ пуд арба, 8200 пуд сарју, 108 муҥ пуд тере, 187 муҥ пудтаҥ кӧп койдыҥ терезин, 1 мл. 360 муҥ пуд эт, 750 муҥ центнерге јуук сӱт, 99 муҥ пуд тӱк, аҥныҥ муҥдар килограмм мӱӱзин ле оноҥ до ӧскӧ продукция табыштырган.

Ак-чек ижи учун 2,5 муҥ ишчи башкаруныҥ кайралдарыла кайралдаткан. Олордыҥ тоозында Оҥдой аймактыҥ «Јаҥы јол» колхозыныҥ председатели Елена Ивановна Упаева Иштиҥ Кызыл Маанызыныҥ ордениле, Кеҥидеҥ койчы Тана Марчина база Иштиҥ Кызыл Маанызыныҥ ордениле кайралдаткан.

Јуу-чак Туулу Алтайда кооперативный промышленностьтыҥ ижине ле јербойындагы ишке кӧп кубулталар кийдирген. 1941 јылдыҥ јаан изӱ айында областьтыҥ промышленный бӧлӱгине аҥылу јакылта берилген. Ол јакылта аайынча гимнастеркалар, шароварлар, ич кийим, кулакту бӧрӱктер, пилоткалар, патронташтар, телогрейкалар кӧктӧлгӧн, пароконный бричкалар, чаналар ла ӧскӧ дӧ эдимдер јазагандар. Мынызы промышленный предприятиелердиҥ ижин ӧскӧртӧрин некеген.

Иштеер улустыҥ тоозы кезем астай бер-ген де болзо, областьтыҥ многопром-союзыныҥ системазы коруланарыныҥ Наркоматыныҥ јуучылдарга кеп-кийим кӧктӧӧри аайынча јакылтазын 1941 јылдыҥ экинчи јарымјылдыгында 154,7 процентке, пыймалар белетеери аайынча јакылтазын 113 процентке бӱдӱрген.

Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ јылдарында Ойрот-Тураныҥ кийис базар фабриказы, каланыҥ кирпич эдер заводы, кийим кӧктӧӧр фабрика («Ойротка» деп промартель) јакшы иштеген. 1943 јылдыҥ јаан изӱ айында «Ойротка» промартельде бӧс согор цех тӧзӧлгӧн лӧ бу ок јылдыҥ куран айында баштапкы продукциязын чыгарган. Јууныҥ јылдарында сарју эдер промышленностьтыҥ ишчилери једимдӱ иштеген. Олор 1943 јылда јылдык планды кӱчӱрген айдыҥ 10-чы кӱнине јетире бӱдӱрип салган. 1943 јылда Дамбойдыҥ ла Кебезенниҥ агашпромхозторы агаш белетеери ле агызары аайынча планды бӱдӱрген, јаҥы тудумдарды 60 муҥ кубометрдеҥ кӧп агашла јеткилдеген ле «Алтайагаш» трест аайынча Алтайский крайда баштапкы јерге чыккан.

1941 јылдыҥ учкаары Ойрот-Туринский автономный областьта ртуть казып табары јанынаҥ  Акташтагы рудникти ачары аайынча јӧп јарадылган. Ол рудникти тӧзӧӧр лӧ тудар тушта сӱрекей уур-кӱчтер болгон. Предприятиени улус јатпаган, ар-бӱткендик айалгалары кӱч јерде тударга келишкен. Ченемелдӱ бурильщиктер, взрывниктер, технический материалдар, транспорт једишпейтен. ВЛКСМ-ныҥ областной комитеди областьтыҥ јашӧскӱримине бу предприятиеге барып иштензин деп кычыру эткен. Бу кычыруны кӧп тоолу јииттер јӧмӧгӧн лӧ иштеп барган. Кандый да уур-кӱчтер болгон болзо, је 1942 јылдыҥ тулаан айында Акташтагы рудник баштапкы продукциязын чыгарып баштаган. 1942 јылдыҥ планы 111,4 процентке бӱткен.

Јууныҥ јылдарында тылда иштегендердиҥ фронтко јетирген болужы тӧрӧлчи кӱӱнди кӧдӱрген. Јууныҥ баштапкы ла кӱндеринеҥ ала бастыра ороон ичинде эл-јонныҥ бойыныҥ кӱӱниле табыштырган взностордоҥ коруланарыныҥ фондын тӧзӧӧр кыймыгу башталган. Фондко улус анайда ок јылу кийимдер, посылкалар аткаратан, таҥынаҥ јууган акчазын табыштыратан.

Коруланарыныҥ фондына Алтайский крайдыҥ эл-јоны аткарган акчага ӱч танковый колонна, торпедный катерлердиҥ отряды ла бир авиаэскадрилья тӧзӧлгӧн.  Ойротияныҥ комсомолдоры јууган акчага «Комсомолец Ойротии» деп адалган катер туткандар. Ол катер 1943 јылда Балтийский флоттыҥ составына кирген. Јуу-согуштарда катердиҥ экипажы эки немецкий јуучыл керепти јоголткон.