Алтайдын Чолмоны

Акам Тапас јуу да ӧйинде «аҥчы» болгон

19.05.2020

Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда кажы ла биледеҥ, ӧбӧкӧдӧҥ улус турушкан, ӧштӱле јуулашкан, айылда арткандары – тылда иштеп, јуучылдарга болушкан. Уч-турултазы – Улу Јеҥӱ.

Эликманар аймакта Бешпелтирде јурт Советтиҥ јеринде Уйтӱшкен деп јурт, Молотовтыҥ адыла адалган колхоз болгон. Бу јурттаҥ тоҥжаан сӧӧктӱ Тюхтеневтердеҥ 8 кижи от-калапту јууда турушкан. Темдектезе, Тюхтенев Санаттыҥ 4 уулы – Бойду, Майныс, Товарищ, Товар, эки карындаш – Сузан ла Санат, Адучы ла мениҥ акам Тапас. Олордоҥ 4 кижи јуулашкан јеринде јеҥ јастанып јыгылган (Байду, Санат, Сузан ла Адучы), 4 кижи эзен-амыр јанып келеле, шыркаларынаҥ шыралап, јӱрӱмин јӱрӱп, јаан јаш јажабай, ак чечектӱ алтайына атана бердилер.  Јаҥыс ла Тапас акам 80 јажына једеле, амырап калган.

Мениҥ адам Сузан Салкович Тюхтенев 1900 јылда чыккан. Школдо ӱренбеген, ликбезке де јӱрбеген, кычырып та, бичип те билбес кижи болгон. Ол колхозто јаантайын атла иштеген, колхозтыҥ кожын јайы-кыжыла Эликманарга эмезе городко тартатан, олордоҥ алган кошты колхозко јетиретен.  Колхозто ӧскӧ иш бӱдӱргенин мен кӧрбӧгӧм.

Јуу башталган ла деген јетирӱниҥ кийнинде Молотовтыҥ адыла адалган колхозтыҥ председатели, адамныҥ кичӱ ийнизи Санай Салкович јууга атанып јаткан колхозчыларын баштап алып, јууга јӱре берген. Ордына колхозтыҥ председатели болуп Бабрашев Топшылай иштеген.

1941 јылдыҥ сыгын айында адам эки атты абрага јегеле, колхозтыҥ јаҥы согулган ажын коштоп алып, Эликманарга тартып, табыштырып турган. Бир катап абразына ашты коштоп алала, атанарга ла јадарда, колхозтыҥ председатели Бабрашев Топшылай келеле, «Сузан, сени Эликманарга келзе, военкоматка кирип барзын деп айткандар» деди. Адам кошту келеле, Эликманардагы военкоматка кирип барза, кӧп тоолу эрлер јууга атанарга јадыс деп белетенгилеп јат. Военкомго кирип барза, «слер јууга атанарга белен бе?» деп сураптыр. Ол «меге повестка келбеген, мен абралу, эки атту, аш тартып экелгем» деген эмтир.

«Слер бӱгӱн јууга атанарыгар, абралу аттарды таныш улуска  табыштыр, бойыҥ  шыйдын». Адам олорды Бешпелтирдиҥ јурт Соведиле телефонло колбогор деп сураган. Телефонды јуртисполкомныҥ качызы алган. Ого айалганы айдала, Уйтӱшкенге, мениҥ ӱйиме тил јетиригер деп адам сураган. Бешпелтирдеҥ Уйтӱшкенге маҥтадып келген кижи Сузанды јууга аткарып јат. Ол ӱйин Мӧжӧни капшай келип туштажып барзын деп сураган. Энеме тил јеткен ле соҥында, энем атка минеле, Эликманар јаар маҥтада берген. Ӱзнезиге ле једип келерде,   јууга барып јаткан улус јойу Бийск јаар ууланып јаткан эмтир. Энем адама мында ла бут бажына эмеш куучындажала, адамды ӱйдежип ийеле, ый-сыгыт јанып келген. Мынайып, адам балдарыла да јакшылашпай, энемле де јакшы куучындажып болбой, јууга атанган эди.

Оноҥ бис эки ле самара алганыбыс.  Оны да бичикчи кижини сурап бичиткен эмтир. Ондо ол Москваныҥ јанында јуулажып јадыс, мен кавалерист болуп јадым деп бичиген.

Экинчи письмозы 1943 јылда келген. База ла јуу-согуштарда туружып јадым деп айдылган. Оныҥ кийнинде оныҥ бойынаҥ бир де табыш јок.

1944 јылда военкоматтаҥ энеме окылу јетирӱ келген. Ондо «Слердиҥ ӧбӧгӧнигер јуу ӧйинде сурузы јок  јылыйган» деп бичилген. Корондузы не дезе, јууга барар алдында ол качан да фотого соктырбаган, черӱдеҥ де фотозын ийбеген. Оныҥ учун бистиҥ биледе адамныҥ бир де фотозы јок, сӱрин кӧрӱп, куучындажып јӱрер арга бисте јок.

Эмди – јуучыл акам Тапас (Дмитрий) керегинде.

Акам 7 класс ӱредӱлӱ бололо, колхозто иштеп турган. Эр улус ончозы јууга атана берерде, бистиҥ јерде бӧрӱлер кӧптӧгӧн. Бистиҥ турада энемниҥ тӧрӧӧндӧри Тюкова (Сортыякова) Тӧӧй лӧ Зина јаткандар. Энемниҥ энези Тюковтордоҥ.

Тӧӧй јылкычы болгон. Акам ого мылтык јазадып  береле, оныҥ патрондорын корголјын окторло октогон, мылтык адарга ӱреткен, таҥма аттыратан. Оноҥ Тӧӧй бойы јӱрӱп, бӧрӱлерди ӱркӱдип, эликтерди адып экелетен. Ол бойы омок, аттыҥ ардагын, тӱрген маҥтадарын сӱӱр, минер, эмдиктерди де ӱредип турар. Сок јаҥыс уулы ла ӧбӧгӧни Сергей фронтто болгон. Сыйны Зина јууныҥ кийнинеҥ бистиҥ ады јарлу таайыска, бичиичи Чалчык Чунижековко барган. Колхозтыҥ председатели Анна Романовна Шадрина ла оныҥ ордынчызы карган Тюхтенев Санат Тюхтенич мениҥ акамды аҥчы кижи деп билгилеер болгон.  Оны, 16 јашту јиитти, мылтыкла чечен адып билер кижини, экинчи јылкычы эдип кӧстӧгӧндӧр. Олор Тӧӧйлӧ экӱ јылкыны, анчада ла олордыҥ кулундарын ач бӧрӱлердеҥ корулап аларында једимдӱ иштегендер. Мылтык адар эрлер јууда, мындый айалгада эликтер де кӧптӧгӧн. Акам малга ла барза, адып алган эликтӱ јанатан. Ол бистиҥ јаан билеге ӱзеери курсак болгон.

Јуу ӧйинде бистиҥ бир јаан кып турабыста 13  кижи јатканыс: энем, акам, мен, сыйным, эјелӱ-сыйынду Тюковалар, энемниҥ эки јеени: Шура ла Алексей (Шураныҥ адазы јууда, Алексейдиҥ адазын репрессия тужында адып салгандар, энези божогон, ӧскӱс арткан), ссылкадаҥ энемниҥ тӧрӧӧни Чуруҥ бойго једип калган кызыла кожо јанып келгилейле, бисле кожо јаткан. Тюхтенев Сакаш Куйумда јуртаган.  Јуу баштала берерде, ол јада калган. Оныҥ ӱйи ле кызы Остотой Уйтӱшкенге кӧчӱп келгилейле, бистиҥ ок айылда јаткандар.

Балдар ӱренген, јаандары иштеген. Јаҥыс казаннаҥ курсактанганыс, анайып јуу ӧйинде ӧмӧ-јӧмӧ јатканыс.

1943 јылда Тапас акама 18 јаш толгон. Оны черӱге алар деген чаазын келген. Андый ок чаазындарды Ӧлӧҥдӱ јуртта јаткан Штанаков Николай, Чичке деген јурттаҥ Табаев Алексей алгандар. Олорго база 18 јаш толгон.

Олорды Бешпелтирдеги јурт Советке јууйла, черӱге ӱйдешкендер. Эликманардагы военкоматка јетире мен ӱйдежип келгем.  Военкоматта јууга барып јаткан јиит уулдар кӧп болгон. Мен экелген уулдарымла куучындажала, бой-бойыска ончо ло јакшыны кӱӱнзежеле, олордыҥ аттарын јединип алып, ыйлап, шымыранып айылыма једип келгем. Мен олордоҥ тӧрт јаш кичинек болгом. Эмди сананып, шӱӱнип турзам, менеҥ кичинек, 14 јашту кижиниҥ алкыжы  турулталу болды. Мениҥ ӱйдешкен, алкаган уулдарым 1943 јылдаҥ ала јууныҥ учына јетире немецтерге удура јуулажала, ӱчилези эзен-амыр јангылап келгиледи. Табаев јаан контузия алган эмтир, акам дезе уур шыркалу – ӧкпӧзин ӧткӱре аттырткан. Штанаковто јаан шырка јок. Кажызы ла биле тӧзӧп, бала-баркалу болды.

Тапас  акам јуу божогон кийнинде 1947 јылда кочкор айдыҥ 24-чи кӱнинде Ойрот-Турага јанып келди. Мен ол тужында рабфакта ӱренип тургам. Экӱ фотого соктырганыс.

Акам нениҥ учун андый орой јанган дезе, ол 1945 јылда калганчы јуу-согуштарда туружып јадала, јаан шыркалаткан, ӧкпӧзин ӧткӱре аттырткан, Вена каладагы госпитальда јадып, 8 ай эмденген. Айылына, Уйтӱшкенге, барып, бир ай кире амырайла, Эликманарга учетко турарга барарда, оны аймакисполкомныҥ текши бӧлӱгиниҥ јаанына јӧптӧгилеген. Ол јаан оорубай, иштеп јӱрген. Бир канча јӱргенче, оныҥ шырказы ачылган, ириҥ агып турар, кайда ла, неле де эмдезе, јазылбай турган, сӱреен арыктаган.

Јас келген. Акам, аҥчы кижи, энчикпей мылтыкту Эликманардаҥ 2-3 беристе Кемчик јуртка барала, биске јуук улустыҥ 5 класста ӱренип турган уулчагын ээчидип алып, јурттаҥ ыраак јок кырга барган. Кырда элбек ак јер болгон. Ол баланы актыҥ сол јаныла араайынаҥ базып чык деп ийеле, бойы јалаҥныҥ оҥ јаны ӧрӧ баскан. База ла кӧрзӧ, јоон айу акамныҥ ӱсти јаныла оҥ јанынаҥ сол јаны јаар барып јат. Акам оны адып ийерде,  ол огурала, уулчак барып јаткан јер јаар маҥтаган.

Акам ол бала јаар барза, бала јок, јаҥыс ла баланыҥ ыйлаганы угулат. Ичкери базала кӧрзӧ,  јабыста кардыҥ ӱстинде ыйлап јадыры. Айу кӧрӱнбейт. Акам кайаны тӧмӧн тӱжеле кӧрзӧ, баланыҥ буды чыккан эмтир. Бала келип  јаткан айуны кӧрӧлӧ, коркыган, тескерлеп турала, кайадаҥ  ашканы ол болуптыр.

Бойы да чинези јок оору кижи, коркыганына баланы  јӱктенип алып,  2-3 беристе јерди ӧдӱп, Кемчик јуртка једеле, абралу ат алала, баланы Эликманардыҥ эмчилигине экелген.  Доктор баланы лаптап ширтеп кӧрӧлӧ, оны  алдыртып, каткылу куучындап, будын сыймап ла турала, баланыҥ будын кенейте тыҥ серпий тартып ийерде, «корс» деп табыш угулган, чыккан  јерине ойто тургускан. Бала турала, база берген. Акам ого јаан сӱӱнген.

А эртезинде акам военкоматтардыҥ ишчилерине барала, эки кижиге кече айуны шыркалай аткам, кожо барып кӧрӧктӧр деп сураган. Олор бешадар мылтыктарлу,    аттарга минип алала, акамныҥ айуны аткан јерине једеле, оныҥ барган јери јаар  эмеш јортып барарда, анда јоон кӱреҥ айу ӧлӱп калган јадыры.

Ӱч эр айуны сойып ийер болзо, кара эт јок, ончозы ла јуу. Кӱлӱк јаҥы ла ичегенинеҥ чыккан эмтир, јаскы кӧк ӧлӧҥди јиген јок. Айуныҥ бастыра каны ичинде. Акам айуныҥ ичегелерин айрып алала, карлу јерге апарып, аҥтарып ла ийеле, карла јакшы јунала, айуныҥ ичиндеги бастыра канды ол ичегелерге уруп алган.

Айуныҥ эдин тӧрт ӱлӱге ӱлегендер, акама, военкоматтыҥ эки кижизине ле уулчакка. Акам Эликманарга келеле, абралу атту Кадынныҥ јарадына барып, тош коштоп экелеле, погребке тӱжӱрген, айуныҥ канын, эдин погребтеги тоштыҥ ортозына салып алып, канын кӱнине јарым стаканнаҥ ичип, эди-јуузын бир канча айга јип салган. Бир айдыҥ кийнинде шырканыҥ ириҥдери токтогон, ӧкпӧзиндеги шырка ӱч айга јазылган. Акамныҥ эди-каны кирип, јакшы базар боло берген.

Ол jазылып алала, Горно-Алтайсктагы ӱредӱчилердиҥ  педагогический институдына кирип, оны божоткон, чанала јӱгӱрерге таскадынып, маргаандарда туружып туратан, чанала 2-чи разрядту спортчы боло берген.

Оныҥ кийнинде Сузарда, Экинурда, Јабаган-Бажында, Бичиктӱ-Боомдогы школдордо ӱредӱчи болуп иштеген, аҥдаарын ундыбаган.

Фронтто канайда  јуулашканы керегинде кӧп куучындабай, документтерин ле кӧргӱзетен.

Акам черӱге келеле, бойын талдама аткыр кижи деп кӧргӱскен эмтир. Командирлер оны снайпер эдер деп сананган.  Је кайучылдардыҥ взводыныҥ командири лейтенант Шамсутдинов олорго айткан эмтир: «Бистиҥ частьта јакшы адучылар кӧп, је Тюхтеневтий кижи јок. Ол талдама адучы, је слер оныҥ базыдын кӧрӱгер, кандый чек, јымжак, табыш јок, сыраҥай ла аҥга билдирбезинеҥ ӧҥӧлӧп, јууктап јаткандый. Оны кайучылга тургузар керек. Ол кандый да уур-кӱч айалгаларда эп-сӱмени таап ийер, капшуун, командирдиҥ јакылтазын быжу ла чыҥдый бӱдӱрер јуучыл. Оныҥ учун оны  кайучылдардыҥ взводыныҥ  командириниҥ ордынчызына тургузар  керек».  Шамсутдинов бойы да аҥчы болгон эмтир.  Оныҥ шӱӱлтезиле ӧрӧ турган  командир јӧпсинеле, Тапас акамды кайучылдардыҥ взводыныҥ командириниҥ ордынчызы эдип јӧптӧгӧн. Ол јууныҥ учына јетире кайучыл болгон, јаан јуу-согуштарда турушкан.

Оныҥ јууда ат-нерелӱ турушкан учун баштапкы кайралдары «За отвагу» медаль болгон.  Олорды нениҥ учун  ого бербегени наградной бичиктерде мынайда айдылган: «Ӱлӱрген айдыҥ онынчы кӱнинде экинчи ле ӱчинчи Прибалтийский фронттор Риганы немецтердеҥ јайымдаар јакылта алган.  Јер ле теҥери биригип, калгандый јаан јуу-согуш болгон.  Экинчи Прибалтийский  фронттыҥ черӱзи  Мебельдеги фашисттерди курчайла, олордыҥ  тескери качатан јолына туруп алган. Дмитрий Тюхтенев ле Алтайский крайдагы  Курья јурттыҥ уулы Василий Трусов  фашисттердиҥ бойлорыныҥ фауст-патроныла ӧштӱлердиҥ јети кижилӱ бронетранспортерлорын  ӧртӧй аткандар. Тынду бир де фашист артпаган.  Јалтанбастарын ла сӱмелӱлерин кӧргӱскен учун «За отвагу» медальла кайралдаган».

Экинчи «За отвагу» медальды алза, керектиҥ аайы мындый болгон эмтир. Акам мынайда куучындаган: «1944 јылда Совет Черӱ ичкерлеп,  Германияныҥ гранына јууктап келген. Германия бойыныҥ гранынаҥ бистиҥ черӱни ӧткӱрбеске, калганчы ийде-кӱчин салып, удурлажып туган.

Бистиҥ командованиеге кыйалта јоктоҥ «тил» керек болгон. Јаҥар ай, соок кӱн, јашкан кар јаап турган. Меге, Трусовко ло база бир кайучылга командир мындый јакылта берген: «Эҥир киргенче амырагар, тӱнде «тилге» барарга келижип јат. Кӱн де сӱрекей јакшы эмтир. Группаныҥ ижин сержант Тюхтенев башкарар». Бис ӱчӱ кайуда кӧп катап болгоныс. Бӱрӱҥкӱй эҥир кирерде ле бис ӧштӱлер јаар ууландыс. Салкынду јашкан кар эмеш те токтобойт. Бис нейтральный полосаны табыш јок ӧдӧлӧ, кандый да тереҥ јууканыҥ тӱбине тӱштис. Тыштанганыс эки де минут ӧткӧлӧктӧ, Трусов мениҥ будымды араайынаҥ тебип ийеле, колын оҥ јаны јаар уулады.  Ајыктанзам, не де кӧрӱбейт. Ол «јууканыҥ кырына јапшыра кӧр» деп шымыранды. Лаптап кӧрӱп турзам, маскировочный  ак халатту  улус  бистиҥ эмеш ӧрӧлӧй јууканы кечип, бистиҥ позициялар јаар уулангылады. Бу немецтердиҥ кайучылдары болгонын бис јарт билип алдыс. Мениҥ кӧргӧним эки кижи, Трусовтыҥ кӧргӧни тӧрт кижи. Канайдар? Нени эдер? Олор канча кижи?

Јуундап шӱӱжип отурар ӧй јок. Олордыҥ кийнинеҥ барып, нейтральный чийӱни ӧдӱп алала, «кӱлӱктерди» тудуп алар деп куучындаштыс. Бодозоор до, бир де адыш јогынаҥ, тудуш-кӱреш јогынаҥ, кийнинеҥ келеле, сакыбаган јанынаҥ, «хенде хох!» деп кыйгырып ийеристе, олор мылтыктарын јерге таштап ийеле, колдорын ӧрӧ кӧдӱрип  багынган.  Бис ӱчӱ  кайучыл јети фашистти, ол тоодо бир обер-лейтенантты айдап алып, штабка экелгенис. Ол обер-лейтенант фронттыҥ штабына сӱрекей керектӱ  јетирӱлер эткен.

Командование бисти, ӱч кайучылды, «За отвагу» медальла кайралдаган. Бис, кайучылдар, «тирӱ тил» тудуп экелгенисти, «хиндикокнул» дежетенис» – деп, акам каткырып туратан.

Акам Житомир, Каменец-Подольск, Ковель, Тернополь, Черновищте, Драгович, Львов калаларды фашисттердеҥ јайымдаарында турушкан. База Польшаны, оныҥ азыйгы тӧс калазы Краковты јайымдап, Сан ла Висла  сууларды кечер канду јууларда туружып, фашист Германияныҥ јерине једеле, Одер, Нейсе, Шпрее сууларды кечип, Эльба сууга једеле, Англияныҥ, Американыҥ черӱчилдериле најылык туштажуда турушкан.

1945 јылдыҥ учы јаар Чехословакияныҥ тӧс калазы Праганы јайымдаар калапту јуу-согуштарда туружып јадала,  уур шыркалаткан. Ок сол јанындагы колтыгынаҥ киреле,  ӧкпӧзиле ӧдӱп, мойныныҥ оҥ јанынаҥ чыга берген.  Ол Венадагы госпитальда сегис ай эмденеле, айлына 1947 јылдыҥ кочкор айыныҥ учында јанып келген.

Мынаҥ кӧргӧндӧ, мениҥ акам јуу да ӧйинде аҥчы болгон. Ол фронттоҥ мындый кайралдарлу  јанган: «За отвагу» деп эки  медаль, Мактыҥ 3-чи степеньдӱ ордени,  «Будапештти јайымдаганы учун», «Венаны  јайымдаганы учун», ӧскӧ дӧ медальдар.  Јууныҥ кийнинде амыр-энчӱ јаткан ӧйдӧ оны Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда эрчимдӱ турушканы учун Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ 1-кы степеньдӱ ордениле кайралдагандар.

Акам ӱредӱчилердиҥ педагогический институдын божодоло, 25 јылдыҥ туркунына ӱредӱчи болуп ак-чек иштеген. Ол кандый талдама ӱредӱчи болгоны керегинде Бичиктӱ-Боомныҥ баштамы школында ӱреткен ӱренчиктериҥ, Галина Байталакованыҥ, Светлана  Кергилованыҥ (Ойноткинова), Майа Шурованыҥ, «Алтайдыҥ Чолмоны» газетте (9. 05. 2008 јыл) «Баштапкы ӱредӱчибис» деп адалган јаан статьязы чыккан. Статьяныҥ учында мынайда айдылган: «Бу кижи ары јанынаҥ јаан јайалталу ӱредӱчи болгон, алтай Макаренко  деп айтса, јастыра болбос. Јуу-чакты ӧткӧн јуучыл   кату да болгон болзо, бастыра бар-јок билерин биске берерге албаданган.   Орой до болзо, јылдар ажыра бис баштапкы ӱредӱчибиске,  Дмитрий Сузанович Тюхтеневке, јерге јетире бажырып,  алкыш-быйанысты јетиредис. Балдарына, баркаларына, тӧрӧӧн-туугандарына ырыс, бек су-кадык, амыр-энчӱ кӱӱнзейдис».

Бӱгӱнги кӱнде Майа – билимчи, Галина – экономист, Светлана – ӱредӱчи.

Акам пенсияга чыгала, Каракол јуртка кӧчӱп келип, интернаттыҥ јааны, јурт Советтиҥ председатели болуп иштеген. Ол иштеҥ бош ӧйдӧ аҥдаарын сӱӱйтен. Мылтыгын јардына јӱктенеле базар болзо, мен, оноҥ јаш кижи,  базып, ого једишпейтем. Базыды јеҥил кижи болгон.

Је бойыныҥ јажына јажайла, кату ооруга бастырып, сегизен јажы једерде, божоп калды. Ол энемниҥ эрке уулы болгон. Эне-адамныҥ оноҥ озо чыккан балдары оогош тушта божоп калгандар. Акам энедеҥ чыгарда, јаан улус айткан эмтир: „Бу балаҥды јаман атла ада, кӧрмӧс алып апарбас“. Оны Тапас деп адагандар. Чындап та, оныҥ кийнинеҥ чыккан балдардаҥ мен Чечек сыйнымла экӱ артканыс.

Кыймык (Степан) ТЮХТЕНЕВ,

юридик билимдердиҥ кандидады, профессор, РСФСР-дыҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи, АР-дыҥ нерелӱ ишчизи, АР-дыҥ Кӱндӱлӱ кижизи

ФОТОЈУРУКТА: Тюхтенев Тапастыҥ (Дмитрий) билези (солдоҥ оҥ јаны јаар): кызы Валентина, уулы Борис, Тапас бойы, ӱйи Нюся, јаан кызы Светлана.

Ада-Тӧрӧл учун Улу јуудагы Улу Јеҥӱниҥ  50 јылдык юбилейин темдектеген кӱн. Каракол јурт.