Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Мындый кереес бистиҥ тергееде – баштапкы

19.05.2020

Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ јылдарында фронтты јеткилдеп, јеҥӱни јууктадып, тынын кысканбай иштеген јерлештерине Оҥдой аймактыҥ Шашыкман јуртыныҥ улузы быјыл кереес тургускан. Ол – эмди јоголып калган Кадын-Ӧлӧтӱ деген оогош јуртта табылган озогы иш јазал. Кереестиҥ ачылтазы кӱӱк айдыҥ 9-чы кӱнинде ӧткӧн.

Солун табынты керегинде оны тапкан, тӧрӧлчи ле јондык иштерди  јуртында кӧп јылдарга акту кӱӱниле бӱдӱрип јӱрген Андрей КУЧИНОВ куучын-дайт.

— Андрей Тайгылович, мен, Оҥдой аймакта чыккан-ӧскӧн кижи, Шашыкманга кирген  Кадын-Ӧлӧтӱ деген јурт керегинде баштапкы катап угуп јадым. Озо ло баштап, бу не јурт болгонын јартап берзегер?

— Аймактыҥ эмдиги Ӧлӧтӱ (Улита) јурты — ол Урсул-Ӧлӧтӱ, Урсул сууныҥ јанында турганы. Колхоз-совхозтор јаанадылган 1950-чи јылдарга јетире Оҥдой аймакта Кадын-Ӧлӧтӱ деген јурт база болгон.  Ол эмдиги Шашыкманнаҥ 40 км кире ыраакта, Кадынныҥ сол јарадында, эмдиги Чамал аймактыҥ Ороктой јуртына јууктай турган.  Мениҥ ада-ӧбӧкӧм бу јурттаҥ. Кадын-Ӧлӧтӱде 16 кире ӧрӧкӧ улус јаткан, кӧбизи кӧжӧ лӧ чарка сӧӧктӱлер.

Шашыкмандагы Калининниҥ адыла адалган колхоз кобы-јиктерде јадып иштеген кӧп ӧмӧликтердеҥ тӧзӧлгӧн ине, ол тоодо Кадын-Ӧлӧтӱде Куйбышевтиҥ адыла адалган колхозтоҥ. Анайда ок  Шашыкман јанында «Эркин», Јаан Четте «Кызыл кырачы», Кадынныҥ ол јанында, Сымылтыда,  «Кызыл аҥчы» ла ӧскӧ дӧ ӧмӧликтер болгон. Оҥдой јурттыҥ Шашыкман јаар јаткан јаказы база Калининниҥ колхозына кирген ле «колхоз» деген ады эмдиге ундылбаган. Шашыкманныҥ бойында дезе кӧп орус улус јаткан. Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга учурлалган јурттагы кереесте орус улустыҥ ӧбӧкӧлӧри кандый кӧп болгонын кӧрзӧгӧр: Григорьевтер, Зубакиндер, Лоба-новтор, Огневтор, Боровиков, Герасимов, Санаровтор ло о. ӧ.

Бистиҥ јурт – аҥылу јурт, бир ӧйдӧ мында сыгандар да јаткан. Мен сыган балдарла кожо ӱренгеним санаама кирет. Сӧс келижерде, бодозом, «Шашыкман» деген ат «таш чеден», «таш ман» деген сӧстӧрдӧҥ бӱткен. Урсулдыҥ сол јарадында, Шибиликке удура кырда, таштаҥ салган бузулган озогы чеден эмди де бар…

— Кадын-Ӧлӧтӱ деген јурт болгон јерде Слердиҥ баштаҥкайла кереес доско тургузылган деп уккам. Ол керегинде куучындап берзегер?

— Колхоз-совхозтор чачылып турган ӧйлӧрдӧ мен крестьян-фермер ӧмӧлик тӧзӧгӧм. Ада-ӧбӧкӧм јаткан Кадын-Ӧлӧтӱде јер алгам, уй-малым ондо јайлап турган. Бу јерлерле атту јортуп јӱреле, улустыҥ таштарда бичиген ӧбӧкӧлӧрин кӧргӧм. 1920-1930 јылдарда чык-кан, јууга барган уулдардыҥ. Јурт болгон јерде туралардыҥ орды артып калган. Улу Јеҥӱниҥ 70 јылдыгы јууктап келген ӧй болгон. Јаҥы ӧзӱп келген ӱйелер  Кадын-Ӧлӧтӱ деген јурт болгонын, мынаҥ кӧп улус фронтко барганын ундыбазын деп, бу јерде мемориал доско эдер керек деп санангам. Бу шӱӱлтемди военкоматтыҥ улузы, «Боевое братство» биригӱ јӧмӧгӧн. Бу јердеҥ фронтко барган улусты, олор кайда јуулашканын чокымдагам. Мынайып, 2014 јылдыҥ кӱӱк айында бис Кадын-Ӧлӧтӱ јурт турган јерде кереес доско ачканыс. «Ада-Тӧрӧл учун улу јууда корогон, јанып келген јерлештериске јажын-чакка мак» деп, ондо бичигенис. Јууда јеҥ јастанган  јуучылдардыҥ ады-јолы бир јанында, коштой — Алтайына эзен јанып келгендер бичилген. Бастыра 26 кижиниҥ ады-јолы, ол тоодо Ачи-мовтор, Кубашев, Байталов, Бачимов, Кучиновтор, Шокшулов, Тасов, Ямановтор ло о.ӧ. Бу адалган ӧбӧкӧлӧрдиҥ улузы кезиги Чамал јаар барган, кӧп сабазы Шашыкман кӧчкӧн, ӧскӧ дӧ јерлерге баргандары бар. Темдектезе, Кеҥиде Манаев Токтомыс, Манаев Казымай деген улус бу јердеҥ барган.

«Адалардыҥ чырайы артты балдардыҥ кӧзинде,

Улу Јеҥӱниҥ уулдары јажын чакка јӱректе» — деп, јуучылдардыҥ ады-јолыныҥ алдында бичип салганыс.

— Кандый да ӱлгердеҥ алган јолдыктар ба?

— Мениҥ бичиген ӱлгеримнеҥ алынган. Бу јер јаар машина-трактор ӧдӱп болбос, јол јок. Је Кадын-Ӧлӧтӱдеҥ јууга барган улустыҥ бала-барказы кереес досконыҥ ачылтазында туружарга једип келген. Јурт болгон јердиҥ ӱсти јанында  кереес бичик илерге ары јанынаҥ белетеп салгандый кайа таш бар. Экелген дос-кобысты уулдарым ла јеендерим ол кайага ӧрӱмдеп, бектеп кондырган эди. Бу јерде анайда ок ары-бери ӧткӧн аҥчы-малчы улус токтозо, адын буулаар чакы тургусканыс, чай-чуйын азар очок јазаганыс, тыштанып отурар отургуш эткенис…

— Шашыкманда Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачыларына учурлалган керееске коштой быјыл, тылдыҥ ишчилерине учурлалып, кожулта кереес эдил-ген. Солун бу ишти база Слер баштаганар деп, улус айдат.

— Јууныҥ алдындагы јылдарда, јуу ӧйинде иште ту-заланган, тылдыҥ ишчилерине кереес эдип тургузылган бу темир Кадын-Ӧлӧтӱде табылган. Мындагы јалаҥдарла јортып јӱреле, јаан јыраа ӧзӱп калган јерде кумакка кӧмӱлген кандый да темирдиҥ учына туштаганыс. Ајыктап кӧрзӧӧс, јаан темир болгодый, черткиш-тиштерлӱ эбирӱниҥ учы кӧрӱнип турган. «Карчага, бу ла темирди казып ийзеҥ, балам. Кӧрӧӧк, не бар мында» — деп, кожо болгон Карчага Тасовко айткам.

Аттарысты азыйдагы сарайдаҥ арткан кыска тӧҥӧштӧргӧ буулап, агаш казыктар эделе, байагы темирди кастыбыс. Јаан ла темир. Јырааны казып, кумакты јайладарга јарым тӱш кире ӧй барган. Кӧмӱлбезин деп, эмеш кӧдӱрип салар дезе, кӱч јетпес – уруп эткен чой јазал. Бескези бир 300 кг болор. Бир карагайды кезип, таштаҥ салып, селескелеп кӧдӱрип койдыс.

«Тихий Дон» деген кинодо мындый ла тегелик темирди аш ижинде ӱч ат айландырып турганын кӧргӧн бедигер? Бистиҥ јерде  Кадынныҥ јалаҥдарын сугарарда, буудай ла  арба сӱреен јакшы бӱдетен деп, јаандарыс куучындайтан. Бу јазалдыҥ болужыла мында јаткан улус аш соккон болор деп сананадым. Јуу-чактыҥ ӧйинде бу темир албатыны азыраган. Тегеликтиҥ ӱч кырында бичилген сӧстӧрди јартаарга балам болушкан. Бир јанында бичилгени – Украинский трест сельского машиностроения эмтир. База бир јанында  «Завод Красная Звезда» деп бичилген. Ол завод эмди ле бар. Оныҥ баштапкы ээзи капиталист болгон, оноҥ совет ӧйинде албатыныҥ ар-јӧӧжӧзи болуп иштеген. Ӧткӧн ӧйлӧргӧ ээлери канайып та солунып турза, заводтыҥ «Красная Звезда» ады бир де кубулбай, эмдиге ол  ло бойы артканча. «Елисаветград» дегени — Украинада эмдиги Череповец кала.

Темирдиҥ алтыгы јанында «1932 јыл» деп бичилген. Бодогондо, бу иш јазалды Украинадаҥ Бийскке јетире поездле экелген болор. Оноҥ Чамалдаҥ Кадынды ӧрӧ — тошло тартып. Кадынды кемдер кечиргенин меге Шокшулов Петр Иженерович ӧрӧкӧн куучындаган. 1930-чы јылдарда, Кадын-Ӧлӧтӱде Куйбышевтиҥ адыла адалган јуртхозартель тӧзӧлип турарда, Тасов Паслей ле Шокшулов Иженер деген уулдар теерменди кечирип экелген болтыр. Олор кийнинде экилези фронтко барып, јуудаҥ јанбаган. Петр Иженерович ол Иженер Шокшуловтыҥ уулы болор.

Бу иш јазал албатыныҥ сӱрекей кӱч ӧйлӧрдӧги јӱрӱминиҥ керечили деп санангам, тӱӱкибистиҥ керечили. Оны мынайда ла таштап ийерге јарабас деп. Ол тылда иштегендердиҥ нерезиниҥ, јеҥӱге эткен јӧмӧлтӧзиниҥ кереези, бистиҥ быйаныстыҥ темдеги болуп, јуучылдарга учурлалган јаан кереесте турар учурлу. Бу санаамды јерлештериме айдарымда, кӧп улус јӧмӧгӧн.

— Мындый јаан ла уур темирди канайда экелгенер?

— 2015 јылдаҥ бери мен мыны сананган. Азыйдагы экелген јолло, Кадынды Куйус киреде ойто кечирип, оноҥ эбире јолло Шашыкманга кӧлӱктӱ јетирер бир арга бар. База бирӱзи — вертолетло. Былтырга јетире олор бисте кӧп лӧ учкан. Бистиҥ военком Олег Иванович Чирвала бу јанынаҥ куучындашкам. Ол болужар болгон, тартып экелер летчиктер де табылган ошкош. Бир кӱн телефон согуп, «Тайгылыч, келигер» деерде, капшай ла баргам. Јолой санаамда — ол темирди вертолетко канайда колбооры, канай экелери, кажы јерге тӱжӱрери…  Једип барзам, бот ол, командирлер јӧп бербеген деп айтты. Јеҥилинче де эмес, капшагай јетирип экелер санаа бӱтпей калган.

Мынайып турганча,  Јеҥӱниҥ 75 јылдыгы јууктажып келген. Ӧткӧн кыш јылу болуп, Кадынныҥ суузы тоҥбогон. Кӧлӱкле јетирер арга бӧктӧлгӧн. Тылдыҥ ишчилерине учурлап кереес тургузар мениҥ амадумды јуртсоветте улус билер, јӧмӧп турган болгон. Улу Јеҥӱниҥ 75 јылдыгына белетенер тӧзӧмӧл комитеттиҥ баштапкы јуунында бу сурак база шӱӱжилген. Бистиҥ јуртта јажына темирле иштеген Владимир Алексеевич Чичкаков деген кижи бар. «Барар, сваркала кезер, атка ӧҥӧрип экелер» — деп, ол айткан. Экелерге турган темирис техникалу једер јол до, электроот то јок јерде ине. Мындый јаан темирди кезетен аҥылу јазал МЧС-та бар дешкен. Оҥдойдо ӧрт ӧчӱрер бӧлӱкти башкарган Анатолий Маакович Унуков биске јаан болужын јетирген. Темир кезер јазалды артынып алып, ондо ӱч јара кескенис. Оноҥ, ӱч-тӧрт атка коштоп, тӱжӱрген. Бу быјыл кочкор айда болгон. Јол каскак, кобыныҥ ичи тош, аттарды јединип алып чыккан. Чой не аайлу уур неме деп, аттарыс арый бербей. «Трактор келип турган јерге једеле, таштактар» – деп, уулдар айдышкан. Онойдо ло эттис. Темирдиҥ јазалдыҥ ортозы, спицазы, ондо артып калган, оны јарым айдаҥ ойто барып экелгенис. Аҥдар туткан турлуда ончо бӧлӱктерин јууп, кирин-тадын арчып, оноҥ Шашыкманга јетиргенис. Бу иш кочкор айдаҥ ала кандык айдыҥ ортозына јетире улалган: кӱн-ай да качажа берер, бойыстыҥ да ылтым эдетен иштерис боло берип турган.

Јуртта табынтыбысты Владимир Чичкаков ло мениҥ јаан уулым Мерген бириктире каҥдаган.Олор ок темирдеҥ чолмон кезип эткен. Бу јаан иште болушкан, јӧмӧгӧн улус кӧп, ол тоодо Тимур Санин, Амаду Санин, Карчага Тасов, Айвар Ядомыков, Анатолий Сайланкин ле о.ӧ. Григорий Анчинов плитаны салган. Ары-бери баскан уулдар да кем кумак эмезе агаш тажып, ӧскӧ дӧ иштерде болушкан ла.

Чамалда јаткан јерлежис, јурукчы, ӱлгерчи К. У. Кергилов јурттагы кереести јазаарында эрчимдӱ турушкан. Јурт јеезениҥ јааны К. В. Тенгерекова, оныҥ ордынчызы Л. М. Кучинова, библиотекарь О. В. Матрашева Јеҥӱниҥ кӱнине уткый кӧп иш эткен. Ончо улусты јаркынду бу байрамла уткып, су-кадык, омок-седеҥ јӱрзин деп кӱӱнзейдим. Јеҥӱниҥ 75 јылдык байрамын ӧткӱрерге коронду оору качалаҥын јетирген де болзо, улустыҥ тӧрӧлчи кӱӱни ӧчпӧгӧн, «јеҥӱ» деген сӧс азыйда ла чылап бисти бириктирет.

— Бӱгӱн Шашыкманда јууныҥ ӧйинде иштеген јаан јашту улус канча не?

— Јууда турушкан кижи бисте артпаган, калганчы барган улус Епиков Найза ла Сакашев Јардаҥ деген ӧрӧкӧндӧр болгон. Тылда иштегендер — 3 кижи, «јууныҥ балдары» — 26 кижи.

Бистиҥ јуртыста јарлу кӧп улус јуртаган ла иштеген. Онойдо, јууныҥ кийниндеги јылдарда колхозты Васи-лий Иванович Тенгереков башкарган, јозокту ижи учун ол Ленинниҥ ордениле кайралдаткан. Јажына јылкычы болуп иштеген Моҥыс Юзуков база Ленинниҥ ордениниҥ кавалери болгон. Колхозтыҥ јарлу башкараачыларыныҥ бирӱзи Шабычы Саранович Яла-тов СССР-дыҥ Ӱстиги Совединиҥ баштапкы тудуузыныҥ депутады болгон. Јууныҥ солдаттарынаҥ Александр Николаевич Каташевти канай адабас, ол Јаан Четтиҥ кижизи. Офицер, ротаныҥ командири болгон, Курский дугадагы јуу-согуштыҥ туружаачызы. Јууда будыныҥ алдына граната јарылып, эки бут јок арткан. Кичинек таратайкалу маҥтадып јӱретен. Сӱрекей иштеҥкей, сагышту кижи болгон. Кӧп кайралдарлу, командующийдеҥ «именной» дейтен пистолеттӱ. Бу кижи фронттоҥ јанып келеле, Урсулдыҥ Ӧлӧтӱзинде колхозтыҥ председатели болуп иштеген. Ол керегинде «Алтайский Мересьев» деген бичимел чыкканы сагыжыма кирет. Јурттыҥ оромдорыныҥ бирӱзин А. Н. Каташевтиҥ адыла адаар керек деп сананадым.

Бистиҥ јуртта јууныҥ туружаачызы Укас Арамзано-вич Бачимовтыҥ адыла адалган ором бар. Ол «За отвагу» эки медальла, Кызыл Чолмон орденле кайралдаткан јуучыл.

Шашыкманнаҥ кӧп билимчи улус чыккан, ол тоодо билимдердиҥ ӱч докторы:  Александра Тыбыкова, Оль-га Ойноткинова ла Надежда Ойноткинова, профессор Сергей Каташ, билимдердиҥ кандидаттарын тоолозо, оноҥ кӧп болор.  Бичиичилер Сергей Манитов ло Сергей Тоюшев база бистиҥ колхозтыҥ улузы. Мен мыны не тоолоп, айдып турган дезе, јиит улус, јаҥы ӧзӱп келген ӱйе тӧрӧл јуртыла оморкоп јӱрзин, јаандарынаҥ јозок алып, тоомјылу јӱрзин деп турбай.

— Јууныҥ туружаачыларына учурлалган кереесте мен Кучинов деген ӧбӧкӧлӱ улусты кӧрдим…

— Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда адамныҥ ака-карындаштарынаҥ беш кижи турушкан: Кучинов Чодо-мык (бичиктегизиле Михаил), Кучинов Чокурак,  Кучинов Јырыш, Кучинов Јаҥар ла мениҥ адам Кучинов Тайгыл (Александр). Олордоҥ ӱч кижи јанып келген — Чодомык ла Чокурак акаларым ла адам.

Энем Куйустыҥ кижизи, Ардиматов-Ачимовтордоҥ. Олордоҥ Ачимов Учур,  Ачимов Јаныш, Ачимов Судур јууда турушкан.

Бу улустыҥ јуулашкан јолы, јӱрген јӱрӱми база бир башка куучын. Јӱк ле бир учуралды эске алып ийейин. Мениҥ Андрей деген адым база јуула колбулу ине.  Адамды јууга 18 јажы јаҥы ла толордо алган. Ол Тер-нопль, Харьков, Львов калаларды фашисттердеҥ јайымдаарында турушкан. Оныҥ куучындаганыла, бир катап «дядя Андрей» деп адаган јаан орус кижиле кожо блиндаж кезип турлаган. Кенете артобстрел башталган. Билинип келзе, кем де оны сайгыштап турган. Олорды тобракла базырып саларда, байагы јаан јашту кижи адамды, уулчакты, казып алган эмтир. Керексибеген болзо, шыркалу, јерге бастырган кижи јадып калбай. Јӱрӱмин аргадаган ол «дядя Андрей» деген кижиниҥ ӧбӧкӧзин  адам ундып салган, је јууныҥ кийнинде чыккан уулдарыныҥ бирӱзин оныҥ адыла адаган.

— Јуртыныҥ јондык керектерин јӱрегине јуук алып, болушкан, иштеген слердий улус јурттарыста барына сӱӱнедим, Андрей Тайгылович. Солун куучыныгар учун быйан.

Светлана Кыдыева

куучындашкан

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина