Алтайдын Чолмоны

«Улус мал-аштаҥ чӧкӧди ошкош…»

19.05.2020

Тергеебисте Галина Топтыгинаныҥ ады-јолы элбеде јарлу деп айдар керек. Республиканыҥ эл-јоны оны Кадын ла Чуй суулар бириккен јердеҥ ыраак јокто јаҥы јуртты тӧзӧгӧн кижи деп билер. Бӱгӱнги бистиҥ эрмек-куучын бу кижиле ӧдӧр деп, кычыраачыларыс оҥдогон болбой.

2002 јылда «Чуй-Оозы» деп ар-бӱткендик-ээлемдик парк тӧзӧлгӧн. Галина Михайловнаныҥ баштаҥкайыла тӧзӧлгӧн бу парк кырлу экосистемаларда ар-бӱткенди тузаланарыныҥ алтай јаҥжыгуларын чеберлеп аларына ууламјылалган болгон. Кийнинде јылдарда анда «Чуй-Оозы» СПК тӧзӧлгӧн. Чуйдыҥ јолыла ӧрӧ-тӧмӧн ӧткӧн улус «Чуй-Оозыныҥ» ашканазынаҥ ажанатан, туристтер оныҥ конор туразында токтойтон. Ыраак јокто скифтер ӧйиниҥ корумдары, таштарда бичилген јебрен тӱрк ӧйиниҥ бичимелдери ле јуруктары бар. Ашкананыҥ јанында јуруктарлу таштар чеденделген ле ачык теҥериниҥ алдында музей тӧзӧлгӧн.

2013 јылда Россия Федерацияныҥ башкарузыныҥ јакааны аайынча Чуйозы деген јурт тӧзӧлгӧн. Анайып, тергеебистиҥ јурттарыныҥ тоозына база бир јурт кожулган. Ол тушта анда тӧртӧн кире кижи јуртаган. Телкеми 20 гектар јерде турган јуртта «Кайрал» ла «Ойрот» деген крестьян-фермер ээлемдер тӧзӧлгӧн, тере уужаар цех иштеп баштаган, конор тура ла алтай аш-курсактыҥ кафези ижин эрчимдеткен. Јуртта электролиния, телефонный колбу, јадын-јӱрӱмниҥ айалгаларын јеҥилтедер ӧскӧ дӧ јеткилдештер тӧзӧлгӧн.

А качан да, ӧткӧн чактыҥ учкары, анда койчылардыҥ јаан эмес турлузы болгон эди. СССР јайрадылган кийнинеҥ Топтыгиндердиҥ билези бу јерди араайынаҥ орныктырып, јарандырып баштаган. Мында Галина Михайловнаныҥ ӧдӱрим, јана баспас, турумкай, баштаҥкайлу, тургускан амадузына једерге јӱткимелдӱ кылык-јаҥын темдектебес арга јок. Шак ла бу кижиниҥ шылтузында Чуй ла Кадын суулар бириккенинеҥ ыраак јокто мындый талдама јурт тӧзӧлгӧн болуп јат.

Галина Михайловна эмди «Кайрал» ООО-ныҥ генеральный директоры. Ол алдына тургускан амадуларына јединген. Је мындый баштаҥкайлу улус амыр отурбас. Галина Михайловнаныҥ республикабыстыҥ тӧс калазы  Горно-Алтайскта алтай аш-курсак белетеер кафе ачканы мыны јакшы керелейт. «Кайрал» ООО башка-башка ууламјылар аайынча иштейт. Бир ууламјызы – ол эчкилер. Олордоҥ алынган ноокыдаҥ шальдар ла арчуулдар белетелет. Бу мындый продукцияны белетеп, гран ары јанына апарып садар иш база тӧзӧлгӧн. Анайда ок тередеҥ јууркандар ла ӧскӧ дӧ керектӱ не-немелер белетеп, туристтерге садылган. Галина Топтыгинага башкарткан «Кайрал» ООО бастыра ла ууламјылар аайынча ижин јакшы тӧзӧп апарып јаткан болгон, је…

Телекей ичинде таркап баштаган коронавирус деген југуш оору кӧп тоолу ороондордыҥ, ол тоодо бийик ӧзӱм алынган государстволордыҥ экономиказын «аксадып» ийди. Коронавирусты таркатпаска болуп јарлалган карантиннеҥ улам ашканалардыҥ, ӧскӧ дӧ предприятиелердиҥ ле организациялардыҥ ижи токтодылган, туристтер келбей барган. «Чуй-Оозы» ООО шак ла андый ууламјылар аайынча иштеп турган учун, бу јеткилдештерди база токтодорго келишкен.

Галина Михайловна Топтыгинага телефон согуп, коронавирустаҥ улам тӧзӧлӧ берген буудактар кандый качалаҥ јетиргенин сурадыс. Оныҥ айтканыла болзо, ноокыдаҥ алынган продукция садылбай јадып калган. Эчкилер тараар улус јок. Мынаҥ озо ол ло ашканадаҥ иштеп алып турган акчаны улуска ишјал эттире берер арга болгон. Эмди улус акча јок учун кузуктайт, кем де Тӱндӱк јаар ишке барган, кемизи де барарга јазанат. Чын ла кӱч айалга тӧзӧлӧ берген. Дотация-акча алар дезе, мал-ашты чипировать эдер керек деп некейдилер. Акча јок болзо, чиптерди канай алар… Анайда ок укту мал-ашты 100 процентке страховать эдер керек.

Галина Михайловна куучынын мынайда улалткан: «Улус мал-аштаҥ чӧкӧди ошкош. Укту малыс кӧп. Эчки койдоҥ кирелтелӱ боло берген учун, эчкидеҥ алынган ноокыдаҥ продукция белетеп сатканыс, бу ижис база тура берди. Эмди бойым эчки тарайдым, койлор кайчылайдым, мал-ашты кабырадым, уйлар саайдым. Бастыра ишти бойыма эдерге келижет. Общепит база туруп калган, каладагызы андый ла айалгада. Улуска «койды кайчылап, тӱгин алалар» дезеҥ, «эдиле кожо берзеҥ, кайчылаарыс» дежер. Јууркан да кемге де керек јок болды. Ӱрен јок учун кыра да сӱрилбей туруп калды. Канча јылдардыҥ туркунына эдип келген ижис бир ле уунда тура берген. Ӧскӧ улус торбышказын тудунып, акча иштеерге јӱре берер, мен дезе, мыныҥ ончозын тӧзӧгӧн кижи, кайда барарым, уружып ла јадым. Банктар кредиттериҥди тӧлӧ деп телефон согот. Мынаҥ ары та не болор?.. Республиканыҥ јурт ээлем аайынча министерствозына «болужыгар» деп баштангам, «болужарыс» ла дешкен».

Чындап та кандый ӧй келген… «Кайрал» ООО-дый будына бек туруп алган ээлемдер коронавирустаҥ улам тӧзӧлӧ берген айалгаларга «сабадып» турарда, ӧскӧ, байа бир кичӱ ээлемдер, предприятиелер нени эдер, канайдар? Јаантайын иштӱ, кандый да болзо ишјал алып турган улус тыҥ алдырышпас болгодый. А эртеннеҥ кызалаҥ-кризис башталып, иштеҥ чыгардырза не болор…

Јерлештеристеҥ кемдер де акча иштеп, бала-барказын азырап аларга болуп Тӱндӱкте, Ыраак Кӱнчыгышта, Сахалинде иштейт. Олордыҥ кезиги карантинге учураган ла бир кезек ӧйгӧ иштебеген учуралдар бар. Кезик улус — кузукта. Карын да, Алтайыс мындый ӧйлӧрдӧ албатызын кузугыла, јӱзӱн-башка јиилектериле, ӧскӧ дӧ ӧзӱмдериле аргадап турганы јакшы.

Бу јеҥил эмес ӧйдӧ бастырабыска, ол тоодо Галина Михайловнага, бек су-кадык кӱӱнзеери артат. Чыдамкай, туйуксынбай, ичкери кӧрӱмдӱ, бастыра уур-кӱчтерди јеҥип чыгарыс деген санаалу бололы! Ончобыска ачык јолдор!

К. Яшев