Алтайдын Чолмоны

Алтайдыҥ тӱндӱк келтейиндеги аймакта

21.05.2020

Ӧбӧкӧлӧрис јурт ээлемле озодоҥ бери јуук колбулу болгонын бистиҥ кажыбыс ла јакшы билер. Ол јогынаҥ албаты-јондо курсактанатан алама-шикир де, аш-курсак та јок болор эмей. Јурт јерде јаткан улуста эмди де андый. Бойыныҥ огородында ӧскӱрген ару маалаажы, јаҥы ла сааган кӧбӱктӱ сӱди,  ӱстӱ-јуулу эди јогынаҥ кандый кижи чыдажып јадатан эди.

 Јурт јердиҥ аргачыларыныҥ ижи-тожы ла јадын-јӱрӱми јурт ээлемниҥ керек-јарактарыла база тудуш. Јарлалып јаткан бу бичимелде куучын калганчы јылдарда Чой аймакта болуп турган танылу јаҥыртулар керегинде ӧдӧр. Оны белетееринде јаан болужын биске бу аймактыҥ администрациязыныҥ јааныныҥ экономика аайынча ордынчызы Светлана Буйдышева јетирген.

Тату, тату, не тату?

Јаан улус сахар-шикирди, эмеш оогошторы дезе йогуртты су-кадыкка эҥ јарамыкту тату кожумактар деп айдардаҥ айабас. Эмдиги ӧйдӧ јӱзӱн-башка ӧскӧ дӧ тату аш-курсак бар болгонында база кандый да јаан кайкал јок. Олордыҥ ончозын тоолозоҥ, эки колдыҥ сабарлары јетпес. Је ылгап ла элгеп кӧрзӧ, эҥ татузына ла эҥ тузалузына кыйалтазы јогынаҥ учураар эмейиҥ. Мӧт керегинде айдып турбай. Чой аймактыҥ аргачыларыла јуук колбуда иштеп турган Светлана Владимировна Буйдышева адаручыныҥ кӱч ле шыраҥкай ижине јаҥыс ла мындый керекте јана баспай, учына јетире туружатан кӱӱн-тапту улус келип јат деп темдектейт. Оныҥ айтканыла, бӱгӱнги кӱнде олордыҥ аймагында 86 пасека иштеп јат. Иштеп алып турган мӧттиҥ бӱдӱмдери дезе башка-башка. Бирӱзи бирӱзинеҥ тату. Је Дягилево деген бӱдӱм Чойдо бойыныҥ бийик чыҥдыйыла, су-кадыкка јарамыкту тузазыла арткандарын чик јок артыктап јат. Бу мӧт макка чыгып, керек дезе аймактыҥ танылу сӱр-темдектериниҥ бирӱзи деп адаткан. Онызы, байла, тегиндӱ эмес.

Бистиҥ тергееде адарулар нектарды башка-башка ӧзӱмдердеҥ јууп јат. Је Дягилево деген бӱдӱмде бойыныҥ аҥылулары бар. Јербойыныҥ адаручылары оны элитный сортту мӧт деп адагылайт. Анда кижиниҥ су-кадыгын тыҥыдатан јӱзӱн-башка эм-том бар. Јаан јашту улус ортодо ол керегинде кӧп тоолу соојындар јӱрӱп јат, оныла кӧп тоолу куулгазындар колбулу, оныҥ эмдеер ле томдоор аргалары керегинде база кӧп тоолу куучын-эрмектер бар. Озо-озо, озо чакта, отурган улус јок тушта, эрте-эрте, эрте чакта, эмдиги улус јок тушта, улус дягилдиҥ болужыла чума ооруны эмдегендер дежет. Бӱгӱнги кӱнде Дягилево деген мӧтти кайдаҥ да садып алар арга јок. Оны јаҥыс ла Чой аймактаҥ јакыдып табар арга бар. Адарулар оныҥ пыльцазын јӱк дягил деген эм-томду ӧлӧҥнӧҥ јууп јат.

Айдылган темдектерди ајарганда, бу аргачылык керек Чой аймакта ичкери ӧзӱм алынып јаткан деп кӧрӱнет. Је ого ајару ла акча-манат керек. Ол јогынаҥ кайдаҥ болотон эди. Адаручылар бойлоры дезе бу чӱмдӱ иште турумкайын кӧргӱзип, учы-учында јакшы «тӱжӱм» јуунадып јадылар. Эм-томду тату мӧттиҥ ӱстине ӱзеери адаруныҥ воскы, короны, пыльцазы ла маточный сӱди алынат. Мӧттиҥ тузазы керегинде мында кӧп айдыш јок, а оныҥ ӧрӧги адалган арткан «јӧӧжӧзи» бӱгӱнги кӱнде косметологияда ла су-кадыктыҥ бӧлӱгинде јаан сурууда болгоны керегинде айтпас арга база јок. Светлана Буйдышеваныҥ айтканыла, олор аймакта «Чойский пчелоцентр» деген кооператив тӧзӧгӧндӧр. Оныҥ ижин Сергей Соловьев деп кижи башкарып јат. Бу кооператив аймактыҥ адаручыларын бириктирет. Мӧтти иштеп алар ла оны ороор јакшы упаковка-јарангыштар белетеп алар амадула быјыл бу кооператив грант ойноп алар конкурста туружарга белетенет.

Кӧбӱр-кӱбӱр сӱтти кӧптӧдӧргӧ

Јурт јаткандар мал-ашты эмди, совет ӧйгӧ кӧрӧ, айылдарында ас тудуп јат. Оныҥ да учун калганчы 2-3 јылдыҥ туркунына бу аймакта саар уйлар тудар керекти ойто орныктырары јанынаҥ јаан иштер ӧткӱрилет. Тузаланатан јерлердиҥ категориялары тургузылат, јурт ээлемниҥ пайларыныҥ документ-бичиктери јазалат, участоктордыҥ јерин кемјип чокымдаары јанынаҥ иштер ӧдӧт, бизнести ӧскӱрер пландар белетелет, республиканыҥ јурт ээлем аайынча министерствозынаҥ госјӧмӧлтӧ аларга документтер јуунадылат.

Аймакта мал-аш ӧскӱрер комплекстер тудулат, сӱттеҥир укту уйлар ла ого керектӱ эдим-јазалдар алары аайынча иштер база ӧдӧт. Сӱтти пастеризовать эдерге ле оноҥ каймак, сарју ла творог белетеерге Чойдо «Народный» деген СПЗПК тӧзӧлгӧн. Оныҥ материально-технический тӧзӧлгӧзин саларга 2019 јылда грант алылган. Бу гранттыҥ акчазыныҥ кеми — 23,054 миллион салковой.

Алылган акчала аймактыҥ тӧс јуртында сӱттеҥ аш-курсак белетеер цех тудулат. Цехтиҥ стенелери кӧдӱрилип калган. Тургуза ӧйдӧ оныҥ јабынтызын јайары ла кыптарыныҥ бӧлӱнтилерин тудары аайынча иштер кидим ӧдӧт. Бу цех, озолодо темдектелгениле, ишке 2020 јылдыҥ ӱчинчи кварталында табыштырылар учурлу. Аймактыҥ башкараачылары сӱттеҥ иштеп алып турган аш-курсак јурт јаткандарга јаантайын керектӱ болгонын ајаруга алып, бу ишти мынаҥ ары там эрчимделтер кӱӱндӱ. Сӱт, каймак, творог, сарју ла сыр аймакка келип турган туристтерге база керектӱ.

Јурт ээлем кунураза, тыныс кыйылар

«Јаан сӧстӧ јажыт, улу сӧстӧ уйат јок» деп айдатан бедис. Арка-тууныҥ тындулары кырылза, айыл-јурттыҥ мал-ажы јоголзо, Алтай артап, «арып јобозо», кызыл тыныс кыйылбай кайда баратан эди. Ол керегинде ӧрӧлӧй кире сӧстӧ айдарга база ченешкен эдим. Бу сурактар јаан ла калыҥ. Олорды јурт ээлемле јуук тудуш деп бодойдым. Чой аймактыҥ јааныныҥ экономика аайынча ордынчызы Светлана Буйдышева бу бӧлӱкке олор база јаан учур берип турганы керегинде айдат. Бисти эне јерис азырап аргадабаза, кичееп кӧдӱрбезе, ӧскӧ база кемге иженетен эдис.

Тургуза ӧйдӧ аймактыҥ агропромышленный комплексинде јурт ээлемниҥ башка-башка бӱдӱмдӱ 50 организациязы иштеп јат. Таҥынаҥ ээлемдердиҥ тоозы дезе — 3200. Аймакта бу бӧлӱкти ичкери ӧскӱрерге иштиҥ јаҥы бӱдӱмдерин ле јаҥы аргаларын бедиреп табар керек. Шак мынайда айдылганында бойыныҥ шылтактары бар. Тоолордоҥ чыгып, барып болбозыҥ. Чойдо дезе јурт ээлемде иштеп турган улустыҥ тоозы јылдаҥ јылга астап турганы иле кӧрӱнет. Ӧткӧн јылда ол 22 кижиге астаган. Тургуза ӧйдӧ учуры јаан бу бӧлӱкте јӱс ле кижи иштеп јат деп айдарга келижет.

Керек-јарактардыҥ аайы-тӧӧйин лапту ширтеп кӧрӧргӧ окылу јетирӱлерге баштанза, байла, артык болор. Бӱгӱнги кӱнде Чой аймакта тӧрт СПОК бар. Аттары мындый: «Медаль леса», «Чойский пчелоцентр», «Народный» ла «Заря». «Ташта» ООО ло «СК «Подворье» деген эки јурхозпредприятие иштеп јат. Окылу документ-бичиктерде фермер-крестьяндардыҥ 44 ээлеми темдектелген, је олордыҥ ортозынаҥ јӱк ле 27-зи иштеп јат. Аймакта анайда ок таҥынаҥ 3200 ээлем тӧзӧлгӧн. Олор бӱгӱнги кӱнде једимдӱ иштеп јадылар.

Јурт ээлемниҥ јерлериниҥ кеми 101293 гектар, бу аймактыҥ текши јериниҥ кеминиҥ 22%. Јурт ээлемдердиҥ бастыра бӱдӱмдериниҥ иштеп алган продукциязыныҥ текши кеми 277,7 миллион салковой болгон. Мал-аштыҥ продукциязыныҥ кеми — 201,4 миллион (73%). Јоон малдыҥ тоозы 2018 јылда 2065 болгон болзо, эмди 2121 тынга јеткен (2,7%-ке бийиктеген). Бу ууламјыда «Саналова С. А.», «»Сивцев А. М.», «Залогина Н. Е.» деген КФХ-лардыҥ мӧрлӱ ижин темдектеер керек.

«Кызаев С. В.» деген таҥынаҥ ГКФХ јоон малдыҥ тын-тоозын кӧптӧдӧргӧ лӧ трактор садып аларга 1,5 млн салковой акчага турар грант алган. «Паршиков С. Н.» деген таҥынаҥ ГКФХ «Начинающий фермер» деп адалган грантла 1,5 миллион салковой акча алган. Оныҥ болужыла ол адаруларыныҥ тоозын кӧптӧдип, ээлемине керектӱ транспорт аларга јат. Аймактыҥ јааныныҥ экономика аайынча ордынчызы Чойдыҥ товарэдеечилерине анайда ок болуш эдип, 7,75 миллион салковой акча чыгарылган деп айдат. Олор минеральный удобрение, ӧзӱмдерди корулаар эдимдер, органический удобрениени тузаланар, ӱрен (154 муҥ салковой), сӱттеҥир уйлардыҥ продуктивнозын бийиктедер (4,5 миллион), укту мал мал ӧскӱрер (1,6 миллион), техника ла ӧскӧ дӧ јазал-эдимдер алар (1,5 миллион) керектерге чыгарылган.

Алтай Республиканыҥ јурт ээлем аайынча министерствозы бӱдӱрген иштердиҥ адакы турулталарын кӧрӱп, «Чой аймак» муниципал тӧзӧлмӧни инвестициялык ӱлекерлерле јакшы иштеген деп темдектеп, оны иштиҥ мӧрӧйиниҥ јеҥӱчили деп јарлаган. Айдарда, бу аймак јурт ээлемди ӧскӱрер јолды чын талдап, темдектеп алган иштерин јӱрӱмде бӱдӱрерге чырмайып ла албаданып иштеп јат.

Инвестицияларда — јаан аргалар

Светлана Буйдышева, бойыныҥ ижин јакшы билер специалист, Чой аймакта инвесторлорды тартып алар јаан аргалар бар деп темдектейт. Оныҥ шӱӱлтезиле, бу јер келер ӧйдӧ ичкери ӧзӱм алынып, бӱгӱнгизинеҥ элбеде јарланар. Аймактыҥ јиит ле эрчимдӱ башкараачызы Михаил Маргачевтыҥ командазы бӱгӱнги кӱнде бизнеске јаан ајару эдип, инвесторлорло эрчимдӱ иштеп јат айдар керек. Бӱгӱнги кӱнде бу аймак инвестициязыныҥ кеми 90 миллион салковойдоҥ ажыра тӧрт башка инвестициялык ӱлекерле иштеп јат.

Мында мынаҥ ӧрӧ адалган «Народный» деген СПЗПК керегинде база катап айдар керек. «Ташта» деп ООО эки ӱлекер аайынча иштеп јат. Киска јуртта малды тургуза азыраар площадка тудулат. Ого 18,0 миллион салковой акча чыгарылган. Гусевка јуртта 200 уй тудуп саар ферма база тудулат. Бу ӱлекерди бӱдӱрерге 50 миллион салковой акча тузаланылар. Сейка јуртта, алдында воллостаниттӱ фабрика болгон јерде, кумак иштеп алар иштер башталган. Бу объект он јылдаҥ ажыра ээн турган. Бистиҥ тергееге ол 2016 јылдыҥ јаҥар айында табыштырылган. Чой аймакка дезе 2017 јылдыҥ тулаан айында. Мыныҥ кийнинде специалисттер фабриканыҥ туразын, оныҥ эдим-јазалдарын ла айландыра турган тудумдарын јаҥыдаҥ ширтеп кӧргӧн. Аукцион болордо, оны «Родник» ООО ойноп алган.

Горно-Алтайск-Артыбаш деген јолго быјылгы јылдаҥ ала федерал учур берилген. Бу јаҥыртула колбой Чой аймакта «Стройсервис» ТОСП ООО тӧзӧлгӧн. Быјыл мында ПСД белетелер. 2021 јылда дезе јол тудулар. Јарымдай каруулу бу общество мынаҥ ӧскӧ асфальттыҥ бетонын эдип чыгарар комплекс тӧзӧп јат. Оныҥ материалдары шак бу јолды тударына тузаланылар. 7,4 километр јерге чӧйилген Паспаул-Кара-Кӧпши-Красносельское деген јолды чыныктап јазаары аайынча ӱлекер база бар. Чой, Сейка ла Ыныргы ортодогы 8 километр јолды јаҥыртып чыныктаары аайынча иштер база темдектелген. Ого 173,8 миллион салковой акча салынган.

Бӱгӱнги бичимелде Чой аймакта болуп турган јаҥыртулар керегинде јӱк ле кырпый айттыбыс. Ӧскӧ дӧ бӧлӱктерде кӧп тоолу иштер темдектелген деп айдар керек. Алаканча ак чаазынга олордыҥ бастыразын бадырар ла ӱзе бичиир арга јок. Аймакта туризмди ӧскӱрери, агашла иштеери аайынча уккадый ла кӧргӧдий јилбилӱ иштер база ас эмес темдектелген. Андый болордо, газеттиҥ кычыраачыларын ӱстинеҥ кӧргӧндӧ тогус, тууразынаҥ ајыктаганда алты булуҥду Алтай-Каҥайдыҥ тӱндӱк келтегейинде турган бу аймакла таныштырарын мынаҥ да ары улалтарыс деген ижемјиле тӱгезип турум.

Арутай АДАРОВ белетеген