Алтайдын Чолмоны

Ирбисти истеп…

21.05.2020

Сайлӱгемдеги национальный парктыҥ шиҥжӱчилери ирбистиҥ ле кырдыҥ текезиниҥ тоозын чотко аларга, кочкор айдыҥ 16-чы кӱнинеҥ ала кандык айдыҥ 14-чи кӱнине јетире экспедицияда болгон. Олорло кожо Парижтиҥ политехнический шиҥжӱлердиҥ UPMC, Seiences Po институдыныҥ студенти Майлис МУЛИН болгон. Бу кӱндерде ол «АЧ-ныҥ» редакциязына келип, куучын-эрмек ӧткӱрген.

Майлис Мулин кичинек сынду, арык, орус бӱдӱштӱ, француз укту јараш, јиит кыс. Баштап кӧрзӧҥ, школдыҥ ла балазы деп кӧрӧриҥ. Ого 22 ле јаш. Майлис эмди Парижте бежинчи јыл «науканыҥ гранидин кемирет». Ӱредӱзинде ондо эки ууламјы: 1. «Јер керегинде билим, климаттыҥ физиказы, атмосфера». 2. «Экология. Ар-бӱткенди корыыр политика». Эмди ол билим ле социальный билимдер јанынаҥ Пьер ле Мария Кюриниҥ университединде ӱч јылдыҥ ӱредӱзин ӧдӧт. Учында эки диплом алар — билимге лицензия ла билимниҥ бакалавры. Мынаҥ озо ол Австралияда болгон. Майлистиҥ айтканыла, ол кӧп балдарлу биледе ӧскӧн: ӱч сыйны ла эки карындажы бар.

—Слерде мындый кӧп балдарлу билелер база бар ба? — деп сураарымда, Францияда бистий билелер тоолу ла деп каруузын јандырды. Оныҥ чыккан-ӧскӧн јери Тӱндӱк Нормандия. Энези Сисиль — тӱӱкиниҥ ӱредӱчизи, адазы Эрик — инженер. Стажировка ӧдӧргӧ, Майлис бистиҥ ороонды талдап алган. Нениҥ учун дезе Арасейдиҥ јери јаан, элбек, ар-бӱткениниҥ климатический зоналары кӧп деп айты. Баштап Майлис Арктика барарга сананган, оноҥ Амурда тигрлерди шиҥдеерге, је адакыда Алтай-Саяндагы кырларды талдап алган. Москвага Майлис кочкор айдыҥ 11-чи кӱнинде келген.

Бери келерге, ол WWF-тиҥ (Јерлик тындулардыҥ телекейлик фондына) Арасей бӧлӱгине баштанган. Оноҥ Новосибирсктиҥ билимчилериле таныжып, Алтайга келер деп тыҥ сананган. Ӱч јылга Мулин орус тилге таскаган. Онойдо ок ол английский, испанский, немецкий тилдерди билер. Је орус тил келегей тилдӱ француз кыска кӱч ле келишкен, је ондый да болзо, ол јакшы орустап турган деп айдарга јараар.

Экспедиция ӱч бӧлӱкке бӧлӱлген. Сайлӱгемниҥ паркынаҥ (Аркыт, Сайлӱгем кластерлер) ӧскӧ, Курайдыҥ ла Тӱштӱк-Чуйдыҥ кырларыныҥ бел-аркалары база шиҥделди. Ишмекчи группаларда Кош-Агаш аймактыҥ ирбисти корулап турган улузы база турушты. Ирбистерди тоолоор ишти WWF-тиҥ Алтай-Саяндагы бӧлӱги 2015 јылдаҥ бери башкарат, акча-манатла «Мир Вокруг Тебя» фонд ло SiberianWellness корпорация болужып јӧмӧйт. Экспедицияныҥ туружаачылары 3500 километр јерди кӧлӱктӱ, 300-ке јуук километрди аттарлу, 300 километрге јуук јерди јойу ӧттилер. 27 автоматический камераларды кӧрдилер, јаҥыдаҥ 15 камераны тургустылар. 34600-теҥ ажыра кадрларды шиҥдедилер, оныҥ 313-де ирбистиҥ фотолоры, 20 видео болгон.

Баштапкы экпедиция

Јайы-кыжы чечектеп јадар Франциядаҥ келген ӧктӧм јӱректӱ, билимге алдырган кыска јеҥил эмес болгон. Ол бого келеле, колбаса да јип ӱрендим деди, онойдо ок соок болордо, кабак аракы да ичтим деп айтты. Је јер-алтайдыҥ јаражы, кайкалду аҥ-куштар ончо шыраны ӧчӱрип, јаҥыс ла јӱрегинде сӱӱнчилӱ туштажулар артырып салган.

—Бисте, Францияда, эҥ ле соок болзо, минус бир болот. Мен кочкор айда Кош-Агашка барарымда, анда коркышту соок болгон. Андый јаан карды мен јӱрӱмимде баштапкы катап кӧргӧм. Јазатырдаҥ ары бис аттарлу бардыс. Чындап, атка мен база баштапкы катап мингем. Эҥ ле коркыштузы — ол килеҥ тошторды ӧдӧри болгон. Кезикте аттар тайкылып, јыгылып та турды. Је мениҥ адым капшуун-чыйрак болгон. Бис кӱскӱдий тошторды кӧнӱ ӧдӧ бергенис — деп, Майлис айтты. Экспедицияга Майлис Мулин Сайлӱгемниҥ нацпаркыныҥ билимчилери Алексей Кужлековло, Денис Гуляевле кожо барган. Онойдо ок Москвадаҥ документальный кино согуп турган группа болгон. «Ӱзези јакшы болзо, эзенде бу киноны кӧргӱзер» — деп, Майлис чокымдады.

Шиҥжӱчилердиҥ темдектегениле, экспедиция бу јылда кӱч айалгада ӧткӧн. Јылу, јаан карлу кыш фототузактарга чыгар јолдорды туйуктаган. Кардыҥ кӧртиги, јылым-кайыр тоштор кажы ла камерага једер јолды казырландырып салган. Је ондый да болзо, јаан иш ӧткӱрилген. Генетический шиҥжӱ-анализтер NextGIS Collector деп мобильный приложениениҥ болужыла капшай эдилген.

Сайлӱгемдеги парктыҥ билимчилери экспедиция тушта јербойында 21 ирбис бар болгонын чокымдаган, олордыҥ он бежи јоон ирбистер, алтузы балдары. Арасей ичинде ирбистиҥ Аргуттагы группировказы эмдиге ле бийик статузын јылыйтпайт: мында 10 киске. Ӱч оогош кизек Юта деп атту ирбистиҥ балдары. Билимчилер олордыҥ адазы Сӱӱнчи деген ирбис деп чокымдагандар. Онойдо ок Аргуттагы группировкага база бир ирбис кожулган, оныҥ сӱри камераларга баштапкы катап базылган.

Экинчи экспедиция

— Бу јол-јорык тулаан айдыҥ 20-чи кӱнинде башталган. Бел-Ажунаҥ Чуйдыҥ чӧлине тӱжӱп келеристе, кар јетире ле кайылып, тайызып калтыр. Бу јол Кош-Агаштаҥ ыраак эмес кырларда болдыс. Эртен тура бис фотожурналист Наталья Судецти бойыска кожып алдыс. Чаган-Бургузыныҥ визит-центринде тӱнеп турдыс. Бис Сайлӱгемниҥ, Тӱштӱк Чуйдыҥ ла Курайдыҥ кырларыныҥ бел-арказында иштендис. Мында кырлардыҥ кӧп сабазы тас. Бу мындый аҥылу јер бистиҥ Францияда јок, бисте киске бӱдӱмдӱ тындулардаҥ эҥ ле јааны шӱлӱзин — деп Майлис айтты.

Шиҥжӱчи кыстыҥ куучыныла, эҥ ле кӧп аҥ-кушты олор бу «јылаҥаш» кырларда кӧрдилер — јуҥмаларды, јердиҥ текелерин ле эчкилерин. «Кезикте мен бу аҥдарды эҥ ле озо кӧрӱп ийеле, айдып турган болгом — деп, куучынын кӧндӱктирип, Майлис тыныш алынбай айдат. — Куштарды кӧп кӧрдим, ол тоодо: улар, сымдалар, онойдо ок кееркемјилӱ тӱлкӱлер, койондор, тоҥкоктор, ӧркӧлӧр, јалмандар ла оноҥ до башка тындулар. Је эҥ ле кайкамчыгы — бис ирбиске туштаганыс. Мен эмдиге ле кайкап јадым: канайып биске ол туштаган, бис кандый кежиктӱ улус».

—Баштапкы кӱнде бис ӱч јара бӧлинген болгоныс. Мен Денисле кожо экинчи маршрутла баргам. Ол Монголияныҥ кыйузыныҥ јанында болгон. Тургузылган фототузактардаҥ бир де ирбистиҥ сӱрин кӧрбӧдис. Качан бис кере тӱжине базала, Саржыматыга келип, ончо группалар јуулып, кӧлӱктерге отурарга белен болорыста, јакшы темдек болды. Ол тушта кызыл кӱн ажып јаткан болгон. Кенетийин бис саҥ башка кыйгы-табыш уктыс. Бу не? Ирбис! Оноҥ база ла катап табыш. Ол тижи ирбис ӱӱрге кирерге табыштанып турган эмтир. Бу мындый ырысту учурал канча јыл иштеген улуста да јӱрӱминде бир ле катап болот. Бу тӱӱкиликтиҥ эҥ јаркынду кӱни деп, мен сӱӱндим. Эртенгизинде бис ол табыш угулган јер јаар рацияларлу ууланып бастыс. Рация ажыра катап ла ол кыйгылар угулды. Кырдыҥ бажына чыгып келеле, бис ирбистердиҥ изин табып алдыс. Бистиҥ кырды ӧрӧ чыгып отурганысты олор сезип ийген. Ӱчинчи кӱнде бис чоокыр кискелерге јаба једип келгенисти мен сеспедим. Оныҥ учун соок салкынга чыдажып болбой, тӧмӧндӧй бастым. Бу ок ӧйдо Денис ирбисти фотого јууктаҥ согып алтыр. Ол кӱн мен ол эжер ирбистерди ыраагынаҥ ла кӧрдим. Оноҥ бис фототузактарды ачып, ирбистиҥ билезиниҥ олордо базылган сӱрин лаптап кӧрдис. Кырларды эбире базып, мен бу Алтайда кӧп корумдар кӧрдим. Јебрен улустыҥ таштарга бичиген петроглифтериле база таныштым — деп, ол куучындаган.

Ӱчинчи экспедиция

—Ол кандык айдыҥ 4-чи кӱнинеҥ ала башталган. Сайлӱгемниҥ бел-арказында — ӱч, Тӱштӱк Чуйда — јети, ол тоодо Хан деп чололу ирбис, тижизи ле ӱч балазыла болды. Онойдо ок билимчилер Т ла Т1 деп темдектелген эки јаҥы ирбисти аҥыладылар. Олор Тара деп ирбистиҥ балдары болгодый деп, шиҥжӱчилер айткан. Курайдыҥ сыныныҥ бел-арказында бир ле ирбис. Былтыр тогус тынду болгон.

Бу јол Аркыттагы јердиҥ текелериниҥ чокым чодын алып болбоды. Кӧслӧ тоолоорго кӱнниҥ аайы качалаҥын јетирген. Оноҥ озо тоолоордо, 3500 тын теке болгон. Онойдо ок бӧрӱлер кӧптӧгӧни чочыдулу болды. Текениҥ, тооргыныҥ, эликтердиҥ сектери јер сайын јаттылар. Ончо Арасейде текелердиҥ, јуҥмалардыҥ, ирбистердиҥ чокым тоозы кӱӱк айда јарт болор. Мындый ок шиҥжӱ иш Тывада, Бурят јеринде база ӧтти.

Мен тулаан айдаҥ бери кырлардаҥ бир де тӱшпеген болгом, оныҥ учун экинчи ле ӱчинчи экспедициялар меге бир ле узу-ун иш болды. Бу ӧйгӧ мен бийик тепсеҥдерге ӱренижип, бажым да оорыбай, чылабай да бардым. Јерлик аҥдардыҥ кандыйын ла кӧрӱп, бойымды ар-бӱткенниҥ база бир балазы деп бодоп турдым. Калганчы экспедиция тушта кӧп сабазында биске јаҥыс ла ирбистердиҥ истерин шиҥдеерге келишкен. Бис кӧп јаҥы камералар тургустыс. Текелерге, јуҥмаларга кӧп учурадым, кандый ла аҥдардыҥ ла куштардыҥ ойынын, олордыҥ јӱрӱмин кӧрӱп, мен эмди Франция барзам, кӧп саба ижимди ар-бӱткенди корулаарына учурлаарым — деп, бойыныҥ санаа-шӱӱлтезиле француз кыс ӱлешти.

Эмди Майлис Мулинниҥ визазыныҥ ӧйин чӧйип ийзе, база бир экспедицияга барар сагышту отуры. Тургуза ӧйдо ол Улалуда Таракай деп јурукчыныҥ айлында, картошка отургызарга болуштым деп куучындады.

Эмилчи САНИНА белетеген