Јайлуга кӧчӧр јол

26.05.2020

«Алтайдыҥ Чолмоныныҥ» кӱндӱлӱ кычыраачылары, мен слерге ыраак Чуй јеринде койчы-малчыларла, ак-кӧбӧк сӧӧктӱ Богдановтордыҥ билезиле таныштырарга турум. Олор кыш ӧйнде Ирбистӱ-Оозында, јайгыда Айры-Јол ичинде мал кабырат.

Ирбистӱ-Оозы

Бу Мукур-Таркаты јурттыҥ база бир эптӱ, јакшынак, јажын-чакка албатыныҥ мал кабырган, јай ӧйинде ӧлӧҥ-чӧбин белетеген јери. Мында алаканда немедий ончо кӧрӱнип јадар одоштой турлулар да, јурттар да, Јаҥы Белтир, Мукур-Таркаты, Ортолык… Ого једерге он-јирме километр ӧдӧрго келижет. Јолдор коркышту кӧп, јӱс јол — бирӱзи сенийи. Кижи аза берердеҥ де айабас. Мен чӧл јеринде чыккан-ӧскӧн дӧ болзом, тӱҥей ле бу алтайга кажы ла катап келзем, кайкап ла алаҥзып кӧрӧдим. Нениҥ учун дезе, кажы ла кижиге бу учы-тӱби јок чӧл, јабыс теҥери — бойыныҥ јуруктарын јурайт. Јӱреги ару, јалакай кезик айылчы-јорыкчы улуска бу тала аҥылу јажыттарын ачат. Јуруктардыҥ чырайы, ӧҥи — кӱнниҥ аайынаҥ, јылдыҥ ӧйинеҥ (кыш, јас…) база камаанду. Кезикте тобракту салкын кӧс тӧ ачарга бербейт, кезикте иргилјинделип, атту кижиниҥ, айылдардыҥ сомы кӧзиҥе кӧрӱнер.

Бис, алтай улус, турлуларга да, тайга-ташка да керектӱ ле болзо барып јадыс. Ар-бӱткен ајыктаар бош болбой јат. А бу кӱреҥ чӧлдиҥ јаражын кезикте кайкаарыҥ! Оныҥ ээлери кӧ-ӧп. Азу тиштӱ казыр аҥдар, ӧлӧҥ кертер чычкандар, тырмакту, барбак куйрукту тындулар, эжер туйгактулар — эликтер ле какайлар. Јӱзӱн-базын куштардыҥ уйалары база кӧп. Кажы ла кӱс мындагы суу јакалай ӧскӧн ак талдар ортозында јердиҥ аҥдары айылдыҥ малыла кожо отоп јӱрет, оноҥ бир канча кӱннеҥ ӧскӧ јерлер јаар јӱре берет. Кӧчкӱн тындуларга табарарга јарабас деп, алтай улус озодоҥ ло бери билер.

Кӱскиде ле кышкыда Ирбистӱ-Оозында козыраган таш јадар, јаскыда Ирбистӱнеҥ тӱшкен јаан суу шоркырап агар. Кечӱ бедиреп, арайдап табарыҥ… Бу ӧзӧктӧ ончо улус бой-бойына тӧрӧӧн. Торколой кудагай мынайда айдат: «Бу биске кечире Керексибесовтордыҥ турлузы, ӧрӧ Јыҥыс-Тал деп јерде — Ортолыктаҥ Роберт Бадиров. Јаныста Еликпеева Тыйдак эјениҥ малында — Белтирдеҥ кудалары. Мынаҥ кӧҥкӧрӧ, туку тӧмӧн, Таркатыныҥ тужында, јажы јаанап калган ӧрӧкӧндӧр малда иштейт, олор: Шартланова Рая јеҥем, Тымтышева Роза јеҥем, Тыбыкинова Солум эжи Олег Тихоновло, оноҥ ары Тыдык Якпунова деп кижи сыйныла кожо. Бери јанында таайларыс Мандышкановтор, Монголовтор база мал-ашта. Эмеш ыраакта карындажым Роман Урелов теке, куча кабырат. Бу јаҥыс ла Ирбистӱ-Оозында ончо јаба јӱске јуук ийнек (уй) кыштайт, эки муҥга јуук оок мал ла тоозы јок јылкы мал турат. Калганчы ӧйдӧ Кош-Агаштыҥ, Мукур-Таркатыныҥ улузы јылкы малды арбынду ӧскӱрип турган».

Байлыгы — балдары

Богдановтор. Роберт Яковлевич ле Торколой (Мира) Косеевна (моол сӧӧктӱ) айыл-јурт тӧзӧгӧнинеҥ бери одус јылга једе берди. Бу турлуга келген ӧйи ого ло јуук. Озо баштап олор «СССР-дыҥ 50 јылдыгы» колхозто иштегендер, оноҥ «ХозяинЪ» деп СПК тӧзӧп, турлуга келгендер. Эмди олор таҥынаҥ бойыныҥ алдында койчылар. Олордыҥ эҥ јаан байлыгы — ол бала-барказы. Јаҥыс уулы Алдырбас Санкт-Петербургта билезиле кожо иштеп-тоштоп јат. Аэлита деп кызычагы бар. Экинчи балазы Кристина — Улалуда ӱредӱчиге ӱренет, эш-нӧкӧри Шуну Конгунов, 1 јашту кызычагыныҥ ады Эмина. Ортон кызы — Виктория 9-чы классты божодып јат. Эҥ кенјези Настя кӱскиде ӱчинчи класска барар. Олордыҥ ӱредӱзи јакшы. Олор кандык айдыҥ бажынаҥ ла ала турлуда. Урокторын Интернет ажыра эдип, онойдо ок эне-адазына болужат.

Эмдиги ӧйдӧ турлуда, деремнеде јаткан алтай улус ончозы ла бала-баркаларын кижи эдерге, албатыга кожуп, Тӧрӧлине тузалу јӱрзин деп чырмайат. Мал-ашты да олорго ло тудуп јат: курсагына, ӱредӱзине, той-јыргалына…

Карманы — кажаан-чедендеги малы

Јаскы турлуда иш кӧп. Кой кочкор айдыҥ учынаҥ ла ала тӧрӧгӧн. Кураандардыҥ тоозы јӱстеҥ ажыра, игистери де бар. Оноҥ кандык айда эчкилер тӧрӧгӧн, анайлардыҥ (уулактардыҥ) тоозы одустаҥ ажыра, оныла коштой онноҥ ажыра бозулар чыдадып алгандар. Оноҥ ноокы тарагандар. Бу кӱӱк айдыҥ ортозында койлорды кыркыган. Роберт Яковлевич койды кыркыыр јепселди дизельдеҥ иштеер эдип јазап алган. Оныҥ учун Богдановтор камык малды эки-ӱч кӱнге ле кыркып салат. Кыштай калыҥ болуп кӧптӧгӧн ӧтӧгин казып, кӱнге кургадат – Чуйдыҥ койчыларына кыштыҥ одырузы. Деремнеде јадып турган кезик улус ӧтӧкти садыжып алат. Ӧтӧк коркышту изӱ берер одыру. А јайгыда ийнектердиҥ кургаган богы, тезек – јайгы турлуныҥ одырузы.

Эмди Богдановтордыҥ алдында јайлуга кӧчӧр деп јаан иш турат. Бозуларды, кураандарды, уулактарды узак јолго темиксин деп, энелериле кожо озолондыра јети-он кӱнге божодып јат. Анчада ла јаш бозуларга 50-60 километр јол ӧдӧри — јаан ченелте. Эмеш коомойлорын тележкага чыгарар. Богдановтор МТЗ-82 тракторлу, ого колбоор будка бар. Мында јастык-тӧжӧк, ээрлер, курсак-тамак, малдыҥ аш-тузы, кийимдер салынат. Јолдыҥ курсагын ӱч кӱнге келиштире кайнадып алат. Ол кире ӧйгӧ олор малды айдап кӧчӧт. Јайлуга олор эки-ӱч таар кулур, бир таар сахар, чай-тус, лапша-крупаларды кайырчактарыла, таарыла алат. Нениҥ учун дезе, олордыҥ карманы — ол кажаан-чедендеги малы. Канча кире иштеп алар, ончо ок кире садып алар. Пенсияга јажы јетпеген. Тайгага бир ле чыкса, кем курсак экелип беретен… Јайгы турлуга айылчылар да кӧп келет.

Ӧлӧҥ ижи божозо, койчылар кыска ӧйгӧ эмеш тыштанат. Узун кышкы тӱндерде Роберт Яковлевич тере уужап, кайыш белетейт. Оноҥ нокто, камчы, аттыҥ оноҥ до ӧскӧ јепселдерин белетеп јат. Торколой Косеевна тӱк иирип, меелей, носок тӱӱйт.

Айры-Јол

Чындап та бу ӧзӧк кӧп јолдордыҥ белтиринде, Бел-Ажу (Јазатыр) ла Јуҥмалу (аржан) барар јолдордоҥ айрылып, тӧҥниҥ бажында турган, мылчалу, чедендӱ турага бисти экелет. Айылдыҥ эжигинде чеденде ромашкалар агарып јайылат. Мында телкем, мал-аш бу јерде чындап та семирет. Суулары, кӧлдӧри — балыкту, агаш аразы каттарлу (тегенек кат, кызыл кат). Јаашту јылда мешке де болот. Эмди јолой турбазалар кӧптӧй берген, је андый да болзо, малга мында макалу.

Јайдыҥ ӧйинде Богдановтор уйларын саап, сарју, курут эдет. Чындап, база бир неме айдып ийейин. Бу отоктыҥ малыныҥ кулагында бир де темдек, бозуларында мойтырак јок. Малын Торколой Косеевна јӱзинеҥ таныыр. Ол кажы ла кураан, кажы ла уулак аҥылу деп айдат. Јӱзин кӧрӱп ле ийзе, танып ийер, энезин айдып берер. Бозуларда нениҥ учун мойтырак јок дезе, олордыҥ тумчугына талла чабып-согуп ийзе, туура база берер. Айылдыҥ ээзи ӱй кижи кӧнӧги кӧбӱктелгенче ле ак сӱтти саап алат. Онойып ийнек саазын деп, кыстарын база ӱредип салган. Јылкы малды Роберт Яковлевич кӧрӧт, тӧрӧдип малданат, таҥмалайт. Уулын оогоштоҥ ала аргымак адын минер эдип ӱреткен. Кӱс јууктай берзе, Роберт Яковлевич ӧлӧҥ ижине келет, тракторло ӧлӧҥин чаап, јууп, обоолойт. Бу ӧйдо јеендери, тӧрӧӧндӧри база келип болужат.

Је айтса ла ончо неме јеҥил, а мал-аштыҥ ижи коркышту кӱч, улус ӱренген аайынча ла малдыҥ кийнинеҥ базат, тузаланат. Мындый билелер бистиҥ Алтайда кӧп…

Эмилчи САНИНА

ТОП

«Гуркин» деген телекей: ачылталар ла јажыттар

Г.И. Гуркин ӱйи Мария Агафоновнала Оносто садында Атту-чуулу алтай јурукчы, политикалык ла јондык ишчи Григорий Иванович Чорос-Гуркинниҥ чыккан ӧйин ле јерин чокумдаган јаҥы документтер табылган. «ХХ чактыҥ башталарында Туулу Алтайда эҥ јарлу јон-политикалык ишчилердиҥ бирӱзи, јурукчы Григорий Иванович Чорос-Гуркин 1870 јылдыҥ чаган айыныҥ 12-чи кӱнинде Улалуда чыккан деп чотолот. Је Алтай Республиканыҥ Государстволык архивинде Улалудагы

«Јурукчыныҥ јуртын орныктырары – тӧс иш»

Јурукчыныҥ Оностогы јуртында Атту-чуулу алтай јурукчы, ады јарлу јондык ла политикалык ишчи Григорий Иванович Чорос-Гуркинниҥ чыкканынаҥ ала 155 јылдыгыла колбой тергеебисте кандый иштер темдектелгени керегинде Алтай Республиканыҥ А. В. Анохинниҥ адыла адалган Эл музейиниҥ директоры Римма ЕРКИНОВА куучындайт. – Г. И. Чорос-Гуркинниҥ юбилейине белетенери ле оныла колбой быјыл ӧткӱретен иштер керегинде Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ јакааны

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым