Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Никита Карацупа — ады-јолы јарлу пограничник

26.05.2020

Јажы јаан улус Никита Федорович Карацупаны — СССР-дыҥ кажы ла кижизи билер болгон пограничникти ундыбаган болор. Ол чындап та кандый кижи болгон?

Н. Ф. Карацупа 1909 јылда кандык айдыҥ 12-чи (25) кӱнинде Украинада Запорожский областьта Алексеевка јуртта чыккан. Ол ло јылдыҥ кочкор айында оныҥ адазы туберкулезтоҥ јада калган. Ӱч балазыла јаҥыскан арткан энези јакшы јӱрӱм бедиреп, Казахстан јаар кӧчкӧн. Је качан Никитага јети јаш толордо, энези база јада калган. Уулчакты балдардыҥ туразына табыштыргандар, је ол анда бир јылдаҥ ас бололо, кача берген. Тербезендеп јӱреле, 10 јашту уулчак кой кабыраачы болуп јалданып иштеген. Бу ла тушта баштапкы ийттӱ бололо, оны кой кабырарына ла каруулдаарына ӱредип алган.

 

Койчы уулчак

Граждан јуу болуп турарда, ол партизандардыҥ отрядыныҥ связнойы болгон, совет јаҥга Колчактыҥ черӱзиле тартыжарына болушкан. 1932 јылда солдат болор ӧйи једип келерде, Никита черӱчил службазын кыйалтазы јоктоҥ гран-кыйуда ӧдӧргӧ кӱӱнзегенин военкоматта угузарда, сен ӧйинеҥ ӧткӱре кыска сынду дешкен. Ол гран бузаачыларга карын да кӧрӱнбес болорым деп айткан. Оныҥ турумкайын ла эпчилин ајаруга алып, Никитаны пограничный черӱлерге аткаргандар.

Јиит черӱчилдиҥ белетенижин ӧдӧлӧ, службазын маньчжур гран-кыйуда ӧдӧргӧ барган. Никита улустыҥ ла тындулардыҥ истерин «кычырып» билериле, анайда ок ийттерле текши тил табыжарыла аҥыланган.

 

Индус

Пограничный каруулдыҥ служебный собаководствозыныҥ кичӱ начсоставыныҥ Хабаровсктагы школына Никита оройтып келген, оныҥ учун бастыра ийттерди курсанттар ӱлежип койгон болгон. Је бир катап Карацупа кӱрдиҥ алдынаҥ ийттиҥ эки кӱчӱгин таап алган. Олорды алала, ашканага экелерде, казан азаачы кижи олорды ӧскӧ улуска кӧрӱнбес эдип јажырышкан. Је олорды оноҥ школдыҥ јааны кӧрӱп ийеле, кӱчӱктерди мынаҥ ары апарзын деп некеген. Никита Федеровичтиҥ эске алынганыла, школдыҥ јааны кату да кижи болзо, је чындык болгон. Ол Карацупага талдап алган кӱчӱгин артызып аларын јараткан, экинчизин бойыныҥ уулына алып алган.

Кӱчӱктиҥ ӧҥи каразымак болгон учун, Никита оны Индус деп адаган. Ӱредӱни једимдӱ божоткон ло экзамендерди табыштырган соҥында, Никита бойыныҥ ол ийдиле Приморье јаар служить эдерге атанган — Гродековский погранотрядтыҥ «Полтавка» заставазындӧӧн.

 

Аҥылу участок

Ол ӧйлӧрдӧ гран-кыйуныҥ бу участогында  айалга кату болгон. Азыйдагы акгвардеецтердиҥ, соҥында јопон инструкторлордыҥ башкартузыла аҥылу белетениш ӧткӧн улустыҥ кӧп тоолу кайучыл-диверсионный группалары Советский Союзтыҥ јериндӧӧн бу участоктыҥ јери ажыра ӧдӧргӧ ченежип турган болгон. Архивный документтердеҥ кӧрзӧ, бу ӧйдӧ пограничник Карацупа СССР-дыҥ государственный гран-кыйузын каруулдаар нарядтарда  5 муҥ сааттаҥ кӧп ӧй болуптыр, гран-кыйуныҥ ээжи-некелтелерин бускан 130-таҥ кӧп улусты, текши кеми 600 муҥ салковойго турар контрабандный товарлар тудуп алган.

 

Службаныҥ тӱӱкизинеҥ

Черӱчил службазын Карацупала кожо ӧткӱрген улустыҥ куучындаганыла, ол сӱрекей чыдым кижи болгон — каршучылды сӱрӱжип, ол ондор километр јерди јӱгӱрип ӧдӧр аргалу болгон. Арткан пограничниктер оныҥ андый чыдамкайына чыдашпай турган учун, кезикте ол мылтык-јепселдӱ бир канча ӧштӱлерле јаҥыскан тартыжып туратан. Мындый бир учурал болгон: Карацупа ла Индус узак сӱрӱжип турала, мылтык-јепселдӱ 9 наркокурьерди јаба једип, тудуп алган.

Оныҥ профессионализмин кӧп темдектер керелейт. Темдектезе, темир јолдыҥ кӱрин јарарга белетенип турган диверсанттар балыкчылар болуп мекеленип турарда, Карацупа, бойы да балыктаарын сӱӱр кижи, ол улус чойлошкондорды кармакка јастыра саптап турганына ајару эткен. Оныҥ ајарыҥкайыныҥ шылтузында јаан учурлу стратегический объектти от-алыштырып јарарынаҥ аргадап алгандар.

База бир учурал. Никита Федорович ле Индус јопон кайу-разведканыҥ Ыраак Кӱнчыгыштагы резиденти Сергей Березкинди — аҥылу тазыктыру ӧткӧн, чечен адар, колдомдожып согужарын јакшы билер, бойында мылтыкту ла коронду ампулалу јуучылды тирӱге тудуп аларына јаан камаанын јетирген.

Оныҥ службазы, јӱрӱми керегинде «Следопыт» деген документальный фильм согулган, бойыныҥ байлык ченемели керегинде «Записки следопыта» деп бичик бичиген.

 

Албатыныҥ сӱӱжи

Никита Федоровичтиҥ ады-јолы 1936 јылда «Комсомольский правданыҥ» корреспонденти Евгений Рябчиков ол керегинде очерктер бичиген соҥында текшилей јарлу боло берген. Бу корреспондент пограничникле кожо гран-кыйуны каруулдарына канча кӱндердиҥ туркунына барып јӱрген болгон. Пограничниктиҥ ады-јолы јарлу боло берерде, керек дезе оогош уулчагаштар «Карацупа болуп» ойноп баштаган, черӱге барарга јаткан јииттердиҥ кӧп сабазы  пограничник болор кӱӱнин угузып туратан.

Јарлу боло бергенинеҥ Никита Федорович кемзинип, «кезик јерде кӧпчидип салган» деп айдатан. Је эл-јон ортодо оныҥ тоомјызы бийик болгон. Бир катап ол гран-кыйуны кечкен каршучылды сӱрӱжип турарда, ол кижи кӧлӱкке отурала јӱре берген. Карацупа каршучылды тудуп аларга, аш-курсак апарып јаткан јаан кӧлӱкти токтодып, кӧлӱк тӱрген маҥтазын деп, шоферго кошту сумалдардыҥ кезигин јолдыҥ јаказына тӱжӱрзин деген. Ол сумалдар јылыйбазын деп, Карацупа бу сумалдарды мен артыргыскам, олорды уурдап апарган кижи кату каруузына тургузылар деп бичимелдӱ чаазынды сумалдарга јапшырып салган. Бир де сумал јылыйбаган…

 

Салымы кайкамчылу кижи

Публицистический ле документальный материалдардаҥ кӧрзӧ, пограничник службазын ӧткӧн јерде болгон диверсионный отрядтар оны јоголторго канча ла катап умзанган, ого керек дезе «аҥдаш» болгон. Карацупа канча катап шыркалаткан, је ол кандый ла уур-кӱч айалгалардаҥ јеҥӱчил болуп чыгатан.

Ого јаан болужын чындык најылары-ийттери јетирген. Гран-кыйуда службазыныҥ ӧйинде анда беш ийт болгон, олордыҥ бирӱзи де карыганча јӱрбеген — бастыразы ӧштӱле тартыжуларда, јуучыл шыркалардаҥ улам ӧлгӧн. Олордыҥ бастыразын ол Индус деп атла адаган. Је СССР ла Индия ортодо колбуларды ӱребеске, Коминтернниҥ чыгартулу улузыныҥ сураганыла, «Индус» деп атты «Ингуска» солыгандар.

Окылу јетирӱлерле болзо, гран-кыйуда 20 јылга улалган  службаныҥ ӧйинде (1932 јылдаҥ ала 1952 јылга јетире) Никита Карацупа гран-кыйуны бускан 338 каршучылды тудуп алган, јуу-согуштарда 129-зын јоголткон.

Бойыныҥ службазыныҥ ӧйиниҥ кӧбизин ол Ыраак Кӱнчыгышта ӧткӱрген.  Је качан 1944 јылда Белоруссияныҥ јерин фашисттердеҥ јайымдап ийерде, оны ары пограничный службаны орныктырарына аткаргандар. Ол тушта Карацупаныҥ бӱдӱрип турган керектериниҥ тоозында агаш-таш ортозында јажынып турган ӧштӱни јӧмӧӧчилерле тартыжарын тӧзӧӧри база болгон. Јаҥы јерде ол 1957 јылга јетире служить эткен — ол тушта оны погранчерӱлердиҥ командующийиниҥ јакарузыла Тӱндӱк Вьетнамдӧӧн командировкага аткаргандар. Совет пограничник Карацупа ары барып, анда гран-кыйуны каруулдаарын тӧзӧӧрин куру јердеҥ баштаарына болушкан.

1961 јылда полковник званиелӱ Н. Ф. Карацупа запаска аткарылган, је ол јондык керек-јарактарда эрчимдӱ турушкан, пограничный черӱлердиҥ Тӧс музейинде иштеген. 1965 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 21-чи кӱнинде СССР-дыҥ Ӱстиги Совединиҥ Тӧргизиниҥ јарлыгыла ого государственный гран-кыйуны каруулдаар тушта ат-нерезин, јалтанбазын кӧргӱскени учун Советский Союзтыҥ Геройы деп ат-нере адалган. Анайда ок јарлу пограничник Ленинниҥ ордениле, эки Кызыл Мааны ордендерле, Кызыл Чолмон орденле, кӧп тоолу медальдарла, ол тоодо «Варшаваны јайымдаганы учун» медальла, Вьетнамныҥ «Најылык» деген медалиле кайралдаткан. Совет ӧйинде оныҥ ады-јолыла пионерлердиҥ дружиналары ла отрядтары, класстар, школдор, библиотекалар, керептер, Вьетнамдагы ла Индиядагы пограничный заставалар адалган.

Гродековский погранотрядтыҥ Николай Федорович службазын ӧткӧн «Полтавка» деген заставазы оныҥ ады-јолыла 1995 јылда адалган. Краснознаменный Тихоокеанский пограничный округтыҥ черӱлериниҥ јааныныҥ јакарузыла Н. Ф. Карацупа «Полтавка» заставаныҥ кӱндӱлӱ пограничниги болуп калган.

Н. Ф. Карацупа ак-јарыктаҥ 1994 јылда барган.

Россияныҥ ФСБ-зыныҥ Алтай Республика аайынча погранбашкартузыныҥ пресс-службазы

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина